خیالی دلیل
دو دھرماں یا دو فلسفیاں وچکار کوئی سانجھی گل لبھناں اوکھا اتے خطرناک کم ہے۔ اک وڈی اوکھ ایہ ہے کہ دھرم دے تقابلی مطالعے وچ کیہڑی خیالی دلیل ورتی جاوے۔ میں ایتھے اک اجیہے تانے بانے دا ذکر کرنا چاہواں دا جدے ہیٹھ عیسائی دینی علم اندر مقابلیاں بارے مختلف سوچاں دی ونڈ کیتی گئی اے، جس بارے کرسٹن بیس کبلینگر نے اپنے مضمون ،"ہوراں بارے بودھی اکھ دھرائی: قِسماں، مثالاں، سوچاں،" لکھیا ہے، جو کہ 'دوجے دھرماں بارے بودھی رویہ' وچ چھپیا سی۔
ایس مضمون وچ کبلینگر تن دلیلاں بارے دسدی اے: استثنا، رلت، اتے تکثیر۔
- استثنائی دلیل دا مطلب ہے کہ اُکا اِکو ہی دھرم اجیہا ہے جیہڑا کہ نجات یا مکش دی سچی راہ وکھاوندا ہے۔ بھاویں دوجے دھرم ساڈے وانگوں ایہناں شیواں بارے گل تے کردے نیں، پر اوہناں دی دلیل جھوٹی اے۔ کئی بودھی لکھتاں دا وی اجیہا رویہ ہے، نہ صرف غیر بودھی دھرماں بارے، بلکہ دوجے بودھی پنتھاں بارے وی۔
- رلت دلیل موجب، نجات یا مکش دیاں کئی راہواں نیں، پر اک دوجیاں نالوں ودیہ اے۔ دوجے لفظاں وچ، دوجے وی اوہو ہی کہندے نیں جو اسی آکھنے آں، تے بھاویں سبھی سچے نیں، پر ساڈی گل اوہناں نالوں ودیہ ہے۔ کئی تبتی پنتھاں دے کجھ منن والے دوجے تبتی پنتھاں بارے اجیہی سوچ رکھدے نیں – اوہناں سبناں توں گیان ملدا ہے پر ساڈا سب توں ودیہ ہے۔
- تکثیر دلیل موجب، نجات یا مکش دیاں کئی راہواں نیں، اتے کوئی وی دوجیاں نالوں ودیہ نئیں۔ ایہ فرقہ بندی توں آزاد وچار ہے، جیہڑا کہ مختلف دھرماں دی رلدیاں ملدیاں گلاں بارے وکھو وکھ سوچ دسدا ہے، پر اوہناں وچ فرق نئیں پاوندا۔
رلت اتے تکثیر دلیلاں موجب، کوئی دھرماں وچکار نکھیڑ نوں کِنّا کو مندا اے اتے ایہ نکھیڑ کِنّا ڈوہنگا اے، ایس دے وی درجے نیں۔
- پہلی قسم سانجھیاں گلاں اوپر زور دیندی ہے، بھاویں ایہ نکھیڑاں نوں مندی اے، پر ایہ نکھیڑاں نوں سانجھ، برابری اتے ایویں نکیاں موٹیاں گلاں متھ کے غیر اہم قرار دیندی ہے۔ ایدی تکنی بھوں دوجے دھرم وی اوہو ہی کردے نیں جو اسی کرنے آں، بس ول وکھ اے – انج جویں اوہ انجانے وچ ساڈے ہی دھرم دے پجاری نیں۔ مثال دے طور تے، گیلوگ نیگاما نوں ڈزاگچن عبادتاں بارے گیلوگ انوتر یوگا راہیں سمجھا رہیا ہووے۔
- دوجی قسم نکھیڑاں نوں ستکار دیندی ہے اتے گل بات نوں پنگرتا دا قیمتی ول متھدی ہے، بھاویں اوہ اپنے دھرم نوں دوجیاں توں ودیہ سمجھے یا نہ سمجھے۔
پہلی قسم لئی ( ایہ اوہ نے جیہڑے دسدے نیں کہ اسی کیہ کرنے آں، صرف ول دا نکھیڑ اے)، ایس دا خطرہ ایہ ہے کہ ایہ گھمنڈ، غرور اتے خود پرستی پیدا کردا ہے – ایہ فرض کر لیندا ہے کہ سانوں اوہناں نالوں چوکھی سرت اے کہ اوہناں دا دھرم کیہ دسدا اے۔ ایس دے رلت روپ موجب، جو مندا ہے کہ ساڈا دھرم ودیہ اے، ایہ کہ سکدا ہے کہ اوہ انجانے وچ ساڈا ہی مدعا پاون دا جتن پئے کردے نیں۔ یا اوہ ساڈے پنتھ دی نیویں پدھر تے نیں۔ ایس رویّے دا مطلب ہے کہ اسی اوہناں کولوں کجھ نئیں سکھ سکدے، سغوں اوہ ساڈے کولوں بڑا کجھ سکھ سکدے نیں۔ ایس دے نکے درجے ایہ ہین:
- سارے یا چوکھے دھرماں دا اکو ہی مدعا ہے؛ اتے بھاویں اوہناں دا طریقہ ساڈے جناں ودیہ نئیں، پراوہ اخیر ساڈے والا مدعا ہی پاون دے۔
- اخیر اوہناں نوں ساڈی راہ پھڑنی پے دی تاں جے اوہ اوہو ہی مدعا پا سکن جو اسی چاہنے آں تے جو اوہ چاہندے نیں، پراپنے طریقے نال نئیں پا سکدے۔ بدھ مت وچ ایس دی اک مثال انوتریوگا تنتر دا ایہ کہنا اے، کہ سوتر یا نیویں پدھر دے تنتر نال تسی اُکا ہی دسویں پدھر دا بھومی من (دسویں بھومی) پا سکدے او، پر جے تسی گیان چاہندے او تے فیر تہانوں انوتریوگا دی لوڑ پے دی۔
پہلی قسم دے استثنا دیاں ہور قِسماں (اوہ جیہڑا نکھیڑ نوں نئیں مندا اتے آکھدا ہے کہ ایہ اصلوں سانجھاں نیں) ایہ کہندیاں نیں:
- شبد، وچار اتے عقیدے مراقبے دی واپر دے کچے پکے بیان نیں، اتے سارے دھرم اِکو ہی واپر دی گل پئے کردے نیں۔
- سارے دھرماں دا بنیادی نظریہ اِکو ہی ہے، نکھیڑ صرف سنسکاری یا تاریخی حال دا اے۔ مثلاً، جویں بدھ مت دی مختلف مہورتاں دا وکھو وکھ دیساں وچ عمومی کھلار – بھارت، دکھنی پوربی ایشیا، چین، جاپان، تبت، وغیرہ۔
نالے، اسی جدوں اسلام اتے بدھ مت وچکار سانجھ دی گل کرنے آں، تے ایس وچ دھرم بدلی کرن دا ذکر آ جاندا ہے۔
- استثنائی نظریۓ موجب، کیوں جے صرف ساڈا دھرم ہی سچا ہے، ایس پاروں تہانوں نجات پاون لئی اپنا دھرم چھڈ کے ساڈا دھرم اپنانا پوے دا۔
- اتے رلت دلیل موجب، تسی اپنے دھرم اوپر قائم رہوو، کیوں جے ایہ مول وچ ساڈے ہی دھرم دا اک نیویں پدھر دا روپ ہے، تے اخیر یا تے تسی ساڈے پنتھ نوں من لو دے (مثلاً، انوتریوگا تنتر کرن والے چتامتری آپوں ہی پرسانگیک بن جاون دے جدوں اوہ ساریاں پدھراں دی عبادت کردیاں من دی وکھ ہوون دی حالت نوں اپڑ جان دے)، یا اسی اخیر تہانوں دھرم بدلی کروا دیاں دے۔
- تکثیری دلیل ہیٹھ، سارے دھرم اپنے اپنے مدعا ول لے جاندے نیں، اتے اوہ سارے ہی چنگے نیں – اتے اوہناں دیاں دو قِسماں نیں: سب دا مدعا برابر ہے؛ یا اوہناں دا مدعا برابر نئیں – کوئی وی دوجے نالوں ودیہ نئیں۔ ایس لئی دھرم بدلی کرن دی کوئی لوڑ نئیں۔ ایہ انج اے کہ جے تسی بودھی عبادتاں کرو دے تے تسی بودھی جنت وچ جاوو دے، نہ کہ مسلماناں دی جنت وچ؛ تے جے تسی مسلماناں دیاں عبادتاں کرو دے، فیر تسی مسلماناں دی جنت وچ جاوو دے، نہ کہ بودھی جنت وچ۔
جتھوں تیکر دوجی قسم دی رلت دلیل اتے تکثیری دلیل دا تعلق ہے (اوہ قسم جیہڑی نکھیڑ نوں ستکار دیندی ہے، نال ایہ وی مندی ہے کہ اوہ سب صحیح نیں، بھاویں ایہ اپنے آپ نوں دوجیاں توں ودیہ منے یا نہ منے)، ایتھے نازک مسٔلہ ایہ ہے کہ کسے دوجے دھرم بارے سدھ بدھ کویں لئی جاوے اتے اوس نوں اپنے دھرم نال کویں جانچیا جاوے۔
- کیا تسی کسے دھرم نوں اچیچ اوس دی ہی زبان وچ سمجھ سکدے او، یا تسی اوہناں دے عقیدیاں نوں اپنے عقیدیاں دی روشنی وچ سمجھن دی کوشش کردے او؟
- جے تسی دوجا کم کردے او (اوہناں دے عقیدیاں نوں اپنے عقیدیاں دی روشنی وچ سمجھن دی کوشش کردے او)، کیا تسی ایہ کم بنا پہلی قسم دے کُو سنسکار دے کر سکدے او، جدے موجب تسی ایہ کہندے او کہ اوہناں دے عقیدے اُکا تہاڈے عقیدیاں دا دوجا روپ نیں؟
دوجے پاسے، جے تہانوں دو دھرماں وچکار سانجھے یا اڈ لاگے تاگے دسن، جویں بدھ مت اتے اسلام وچکار، تے فیر جے تسی اپنے (دھرم دے) خیالی تانے بانے راہیں دوجے دھرم دے وچاراں نوں سمجھن دی کوشش کرو، تے فیر تسی نکھیڑ نوں سمجھو دے اتے اوس دا ستکار کرو دے۔ تسی نکھیڑاں دا ستکار برداشت اتے نر پکھ رویئے نال کر سکدے او، بنا ایہ گل کہن دے کہ تہاڈا دھرم سب توں ودیہ ہے اتے بغیر دوجے دھرماں اوپر (عاجزی راہیں) وڈیائی جتاؤن دے۔ اجیہی سرت اتے ستکار نال تسی دھرمی ایکتا قائم کر سکدے او۔
تقدس مآب دلائی لاما دا ول وطیرہ وی ایہو ہی ہے۔ جد پچھیا گیا،"سب توں ودیہ دھرم کیہڑا اے؟" تقدس مآب نے جواب دتا،"اوہ عقیدے اتے عبادتاں جیہڑیاں تہانوں چوکھا نرمل اتے دردمند انسان بناون۔"
تاریخی مہاندرا
بدھ مت بارے اسلامی تاریخی اکھ دھرائی
ہن اسی بدھ مت اتے اسلام نوں نیڑیوں تکنے آں۔ ایس موضوع بارے اپنی پرچول توں اڈ میں رضا شاہ کاظمی دی کتاب 'اسلام اتے بدھ مت وچکار سانجھ' توں وی فائدہ چکیا اے، جس دے مکھ بند تقدس مآب دلائی لاما اتے اردن دے شہزادے غازی بن محمد نے لکھے نیں۔ میں اچیچ قران دی آئتاں دے حوالے ڈاکٹر کاظمی دی کتاب توں لئے نیں۔
تاریخی لحاظ نال، مسلمان اتے بودھی (ایتھے اسی نری بھارت اتے تبت وچ رائج بودھی پنتھاں دی گل کراں دے)، دوہناں نے اک رلت سوچ اپنائی ہے۔ مثال دے طور تے، مسلماناں نے، بودھیاں نوں وی اہلِ کتاب منیا ہے جویں کہ یہودیاں، عیسائیاں اتے زرتشتاں نوں۔ ایہ کس طراں ہویا؟
بنو امیہ دے دور وچ (۶۶۱-۷۵۰صدی عیسوی)، عرباں نے اپنا راج اتے اپنا دھرم اسلام، پورے مشرقِ وسطٰی وچ پھیلایا۔ ایس طراں، اُمی جرنیل محمد بن قاسم نے سندھ، جو کہ زیادہ تر بودھی علاقہ سی، فتح کر لیا، جیہڑا کہ اجوکا دکھنی پاکستان ہے۔ برہمن آباد، جو کہ اوس دا اک وڈا شہر سی، دے بودھیاں اتے ہندوواں نے بنتی کیتی کہ اوہناں نوں اپنے مندر مڑ کے بناون اتے دھرمی مکتی قائم رکھن دی آگیا دتی جاوے۔ جرنیل قاسم نے گورنر حجاج بن یوسف نال صلاح کیتی، جس نے مسلمان عالماں نوں پچھیا۔ اوہناں دھرمی عالماں نے، جیہڑی مغروں "برہمن آباد بستی" اکھوائی، دے بودھی (اتے ہندو وی) نوں اہلِ کتاب قرار دتا۔
اُمی گورنر حجاج نے فرمان جاری کیتا:
برہمن آباد دے وڈیریاں دی بودھی اتے دوجے مندر بناون اتے دھرمی معاملیاں وچ رواداری دی درخواست ٹھیک اتے مناسب ہے۔ میں نئیں جاندا کہ سوا جزیہ لین دے اسی اوہناں اوپر ہور کیہ اختیار رکھنے آں۔ اوہناں ساڈی بھاؤ بھگت کیتی اے اتے خلیفہ نوں جزیہ دینا وی منیا ہے۔ کیوں جے اوہ ساڈی رکھشا ہیٹھ آ گئے نیں (عربی۔ دھمی)، سانوں کوئی حق نئیں پوہنچدا کہ اسی اوہناں دی زندگی اتے مال اسباب وچ دخل دیویئے۔ اوہناں نوں اپنے دھرم اوپر چلن دی آگیا دیو۔ اوہناں نوں کوئی نئیں روکے دا۔
مغروں ، بودھیاں نوں اپنے مندر اتے خانقاہواں بناون دی اجازت دے دتی گئی، اتے اوہناں نوں غیر مسلم محفوظ جنتا من لیا گیا، جدوں تیکر اوہ جزیہ دیندے رہون۔ اُمی خلیفے اتے مغروں عباسی خلیفے جیہڑے بغداد توں راج کردے سان (۷۵۰-۱۲۵۸ صدی عیسوی) اتے بعد دے بھارتی مسلمان حکمراناں نے اصولی طور تے ایس پالیسی نوں قائم رکھیا، بھاویں، بے شک، سارے جرنیل یا حاکم ایدے اوپر ہمیش عمل نئیں سان کردے۔ فیر وی، ایس فرمان دا مطلب ایہ ہے کہ بدھ مت کئی خداواں نوں منن والے کفراں وانگوں نئیں سی، جنہاں دے منن والیاں نوں ایہ سوکھاں نئیں دتیاں گئیاں سان۔
ہن تسی ایہ وی کہ سکدے او کہ بدھ مت نوں قانونی طور تے منن دا مقصد سیاسی نہ کہ دینی سی، جس دی بنیاد عملی اکھ دھرائی نہ کہ کسے فیلسوف پرچول اوپر سی۔ گل ہورے ایہو ہی سی۔ بودھی اتے ہندو مندر بنان دی اجازت دین مغروں، عربی گورنراں نے اوہناں زیارتیاں کولوں محصول وصول کرنا شروع کر دتا جیہڑے اوتھے پوجا لئی آوندے سان۔ پر فیر وی، اسلامی عالماں نے نہ ہی اودوں اتے نہ ہی ہن ایس "عملی اکھ دھرائی" دی پالیسی نوں اسلام دے مڈھلے دینی اصولاں دی خلاف ورزی متھیا ہے۔ بودھیاں نوں قانونی حیثیت، سیاسی رکھشا اتے دھرمی رواداری دین دا مطلب ہے کہ بدھ مت دی روحانی عبادت اتے سنسکار اک اُچی ہستی ولوں آوندے نیں، یعنی رب دے اک سچے روپ توں۔
بودھیاں نوں کس بنا تے اہلِ کتاب قرار دتا گیا؟ کیا ایس دی وجہ نرا عبادت دے ولاٖں دا سانجھ سی؟ مثلاً اٹھویں صدی دے شروع وچ، ایرانی مورّخ الکرمانی نے بلخ، افغانستان وچ نیا وہار خانقاہ اوپر اسلام نال رلدیاں ملدیاں کجھ بودھی رسماں دا تفصیل نال ذکر کیتا۔ اوس نے وڈے مندر بارے ایہ دسیا کہ اوس دے عین وچکار پتھر دا اک مکعب رکھیا ہے جس دے اوپر کپڑا پایا ہے، تے عقیدت مند اوس دے دوالے گیڑے لاوندے اتے سجدے کردے نیں، جویں مکہ وچ کعبے تے۔ پر اوس نے کسے بودھی عقیدیاں دا ذکر نئیں کیتا۔
تے کیا بودھیاں نوں اہلِ کتاب قرار دین دے پچھے کوئی دینی عقیدہ ہے؟ ایہ اک ضروری سوال اے، کیوں جے بودھیاں نوں اہلِ کتاب منیا گیا ہے، تے فیر اوہناں نوں "نجات پاون والی" جماعتاں وچ رلایا جاوے دا، جس دا ذکر قران دی ایس آئت وچ آیا ہے (۲:۶۲):
جیہڑے دلوں ایمان رکھدے نیں اتے یہودی، عیسائی اتے صابی – جو وی رب اتے قیامت دے دہاڑے اوپر ایمان رکھدا ہے اتے نیک عمل کردا ہے – اجیہے لوکاں نوں رب نوازے دا۔ اوہناں نوں کوئی ڈر نئیں نہ ہی اوہناں اوپر کوئی مصیبت آوے دی۔
ایس توں قران موجب بدھ مت اتے اسلام وچکار سانجھی گل دا پتہ لگدا اے – رب اتے قیامت دے دہاڑے اوپر ایمان تے نالے نیک، مثبت عمل۔ بھاویں نظریے اکو جۓ نہیں، پر اسلام ایہناں نوں سانجھا ہی مندا اے۔ جویں کہ قران (۲:۱۳۷) وچ آیا ہے:
تے جے اوہ اوس وچ ایمان رکھن جیہڑا تہاڈے نال رلدا ملدا ہووے، تے فیر اوہ سچے نیں۔
ایہ سوچ یقیناً رلت دلیل والی ہے۔ بودھی وی اسلام دی دسی ہوئی نجات پاون دے، کیوں جے اوہناں دے وچار سانجھے نیں۔
ہن سوال ایہ ہے کہ اسی کیہڑیاں شیواں نوں اجیہے تصور یعنی رب، رب دا دتا ہویا دھرم، قیامت دا دہاڑا، سچائی دی ایکتا، وغیرہ وچ رلا سکنے آں؟ اسلام اتے بدھ مت دوہناں وچ کجھ عالماں نے ایہناں (تصوراں) دی تعریف بڑی حدل کیتی ہے۔ پر کجھ ہوراں نے ایس وچ بڑی گنجائش چھڈی اے۔
اسلام بارے بدھ مت دی تاریخی اکھ دھرائی
ایس توں پہلاں کہ اسی ایہناں تصوراں دیاں حداں دی پرچول کرئیے، اسی اسلام بارے بودھیاں دی اکھ دھرائی نوں تکنے آں۔ بدھ مت دی نری اکو ہی پنتھی لکھت جس وچ اسلامی رسماں اتے عقیدیاں دا ذکر ہے اوہ ہے سنسکرت دا 'کالا چکر تنتر' دی لکھت، جو دسویں صدی دے اخیر اتے گیارہویں صدی عیسوی دے شروع وچ، ہورے دکھنی افغانستان اتے اتری پاکستان وچ سامنے آئی۔ اوس ویلے بودھیاں نوں ملتان، مرکزی پاکستان، دے حاکماں ولوں دھاڑے دا ڈر سی۔ ملتان دے حکمران اسماعیلی شیعہ، جو کہ اسلام دا اک نکا فرقہ ہے، نوں مندے سان۔ ملتان راج مصر دے فاطمی خلیفیاں نال رل کے مسلمان سلطنت عباسی عرباں کولوں کھونا چاہندا سی۔ دکھنی پوربی افغانستان اتے اتری پاکستان دے بودھی اتے ہندو ایس دشمنی وچکار پھنس گئے سان۔
کالا چکر لکھت وچ آون والے دھاڑوواں اتے اوہناں دے عقیدیاں اتے رسماں دا بیان ہے۔ کجھ عقیدے تے اُکا ہی اوس ویلے دی اسمٰعیلی سوچ دا وکھالا نیں، مثلاً پیغمبراں دی ویروا؛ جد کہ کجھ دوجے اوس سوچ توں اُلٹ نیں، جویں مانی جو کہ مانی پنتھ دا بانی سی، دی اوس ویروا وچ رلت۔ ایہناں وچوں زیادہ تر عقیدے، فیر وی، اسلام دے بنیادی عقیدے نیں۔ کجھ سنسکار بارے نیں اتے سنسکار دی بودھی شکشا وانگوں نیں، بھاویں لکھتاں ایہ نئیں دسدیاں کہ ایہ اکو جیہے نیں۔ پر فیر وی ایہناں گلاں نوں دوہناں دھرماں وچکار سانجھ آکھیا جا سکدا اے۔ مثال دے طور تے، 'پارپتی کالاچکر تنتر دے اگلے تنتر دا اصل' وچ، ایہ لکھیا ہے،
اوہناں دی اک جاتی ہے، چوری نہ کر، اتے سچ بول۔اوہ صاف رہندے نیں، ہوراں دی زنانیاں توں دور رہندے نیں، درویشی اچار وہار رکھدے نیں، اتے اپنی سوانیاں دا بھرم رکھدے نیں۔
ہور تھاواں تے، جدوں کالاچکر دھاڑوواں دے عقیدیاں نوں بودھی روپ وچ بیان کردا ہے اوتھے اسی چوکھی رلت دلیل تکنے آں۔ مثال دے طور تے، 'شاہی مختصر کالاچکر تنتر، ۱۶۴ سی ڈی، کہندا ہے:
کرتار دی بنائی رچنا اوپر نوں اٹھدی ہے، ہلن والی اتے ساکن۔ اوس نوں خوش کرن دے سبب، طائیاں دے سبب دے طور تے مکش پان لئی، اوس دا انعام جنت ہے۔ ایہو ای انساناں لئی رحمان دی ودیا ہے۔
"طائی"، کالاچکر لکھت دھاڑوواں نوں ایہ نام دیندی ہے، ایران دے عربی دھاڑوواں دا نام ہے (فارسی: طازی)۔ "رحمان"، وڈا دردمند، ﷲ دا اک صفاتی نام ہے۔
پندریک نے ایس آئت دی ویروا بے داغ جوتی: "شاہی مختصر کالاچکر تنتر"، اوپر 'اک تفصیلی تبصرہ' وچ بیان کیتی ہے،
ہن، جتھوں تیکر طائی دھاڑوواں دے عقیدیاں دا تعلق اے، کرتار رحمان ہر فاعل مظہر نوں رچنا دیندا ہے، دوویں ہی ہلن والے وی اتے ساکت وی۔ طائیاں موجب مکش دا سبب، اچیچ چٹے چوغیاں والے دھاڑو، رحمان نوں راضی کرنا ہے، اتے بندیاں لئی ایس دا نتیجہ یقیناً اک اُچا پنر جنم ہے (جنت وچ)۔ اوس نوں ناراض کرن توں دوزخ (پنر جنم راہیں) ملدا ہے۔ ایہ رحمان دی شکشا ہے، اتے طائیاں دے عقیدے۔
پندریک ہور دسدا اے:
دھاڑو طائیاں دا عقیدہ ہے کہ مرن والا رحمان دی مرضی مطابق،اک اُچے پنر جنم (جنت وچ) یا دوزخ وچ، راہیں انسانی شریر نال، دکھ یا سکھ پاوندا ہے۔
ایتھے بدھ مت اتے بدھ مت دی اسلام بارے سوچ وچ سانجھی گل ایہ ہے کہ انسان دے سنسکار مطابق اوس دا دوبارہ جنم، یا جنت وچ یا دوزخ وچ۔ ایتھے، ایہناں لکھتاں بارے، ایہ گل سوادی اے کہ کالاچکر لکھتاں وچ کدرے وی کسے کرتار دا ذکر نہیں، اتے نہ ہی ایس گل دا کہ کرتار انسان دی اگلی زندگی بارے، اوس (کرتار) نوں خوش کرن یا نہ کرن دی بنا تے، کیہ فیصلہ کردا ہے۔ ایس اخیرلی گل بارے، یعنی ﷲ دا فیصلہ ایس بنیاد اوپر کہ کوئی انسان اوس نوں راضی کردا ہے یا نہیں، بودھی سوچ ٹھیک نئیں۔ اک 'حدیث' (محمد دیاں آکھاں) موجب، ﷲ نے آکھیا،
اے میرے چاکرو، ایہ تہاڈے کرم نیں جنہاں دا میں حساب رکھنا واں تے تہانوں اوہناں دا بدلہ دینا واں۔
پرنتو، کالاچکر لکھتاں نرا اگلی حیاتی دی ککنتا اوپر اتے ایس حیاتی دے کرماں دا اوس دے اوپر اثر بارے گل بات کردیاں نیں۔ ایس طراں ایس بارے گل بات کر کے، لکھتاں دھاڑو دے اک ہمیش دے پنر جنم اوپر ایمان دا ذکر کر کے اک رلت دلیل دیندیاں نیں، جو کہ غلط ہے اتے جس نوں بدھ مت وچ زیادہ صحیح طراں بیان کیتا گیا ہے۔ 'شاہی مختصر کالاچکر تنتر'،۱۷۴، وچ بیان ہے:
اک (ہمیش دی) اگلی حیاتی راہیں، انسان اپنی ایس حیاتی دے کرماں دا (نتیجہ) بھگتدا اے۔ جے انج ہوندا، فیر انسان دے کرم اک جنم توں اگلے جنم وچ گھٹ نہ ہوندے۔ 'سمسار' توں کدی جان نہ چھٹدی اتے ات حدل وجود دے باوجود مکش کدی نہ ملدا۔ ایہ سوچ طائیاں وچ پائی جاوندی ہے، بھاویں ہور جماعتاں ایس نوں نئیں مندیاں۔
جے اسی ایس نظریے نوں اک کھلے بودھی وچار نال تکئیے تے فیر بودھی اتے اسلامی سانجھ وچ کجھ ہور وی نکھیڑ آ جاوندا ہے۔ پر ایس نکھیڑ دا سبب ایہ ہے کہ تسی اسلامی پنر جنم اتے نجات نوں بودھی نظرئیے ول ٹُردیاں تکدے او۔ بودھی سوچ مطابق، تسی ایہ کہہ سکدے او کہ اسلام دکھ دے دکھ توں بھیڑے پنر جنماں توں نجات دلواندا ہے۔ ایس نجات دا روپ جنت وچ اک اُچا پنر جنم اے۔ ایہ، پرنتو، عبادت دیاں 'لم-رم' بتدریج پدھراں دی شروعات دی تحریک ہے۔ بدھ مت پنر جنم دے کُل دکھ توں مکش دی گل کردا ہے، جو کہ درمیانی تحریک دا مدعا ہے۔ ایس گل دی روشنی وچ، اسلام اوپر ایمان بدھ مت اوپر ایمان دی پہلی پوہڑی اے۔
پر تسی اسلام دی ہمیش دی سزا نوں ہور طراں وی تک سکدے او، تاں جے ایہ بودھی وچار توں بوہتا اڈ نہ لگے۔ کالاچکر لکھتاں موجب، اسلام دے دوزخ دے نظرئیے اوپر ایہ اعتراض ہے کہ جے تسی اک واری ایس اگ وچ پا دتے گئے تے فیر ایس توں کوئی چھٹکارا نئیں۔ پر جے تسی سمسار دے بودھی ذکر نوں تکو، تے پتہ لگدا ہے کہ ایس وچوں انسان انج نکلنا چاہندا ہے جویں کسے بلدی عمارت وچوں۔ نالے ایہ کہ سمساری پنر جنم ہمیش ہی رہوے دا جد تک کہ انسان ایس بارے کجھ نہ کرے، اُچیچ دھرم راہیں۔
انہیویں صدی دے ننگم استاد میپام، اپنی لکھت 'وجرسورج دی تفسیر، "پرتاپی کالاچکر منتر" دے شبداں دا ویروا": پنجویں باب اوپر تبصرہ، 'ڈوہنگی آگہی، نے پراکرتی کالاچکر لکھتاں نالوں وی زیادہ تگڑی رلت دلیل والی سوچ اپنائی۔ ایس دے موجب، بڑی ہشیاری نال، مہاتما بدھ نے مسلماناں نوں گیان ول لیاون دے ول سکھائے، میپام نے لکھیا،
غیر ہند-یورپی دھاڑو دو (فلسفیانہ نکتے) اوپر ایمان رکھدے نیں۔ اوہ کہندے نیں کہ باہرلے مظاہر ایٹماں دے اکٹھ دی ککنتا رکھدے نیں، اتے اوہناں وچ اک انسان دی آتما وسدی ہے جیہڑی کہ عارضی طور تے جنم لیندی ہے یا جس دا کوئی پرت ہے جو کہ سمسار وچ جنم لیندا ہے۔ ایس دا مدعا دیوتاواں دی خوشنودی بطور انعام دے حاصل کرنا ہے۔ ایس توں اڈ، اوہ ہور کسے 'نروان' دی گل نئیں کردے۔
میپام ہور ایہ وی دسدا ہے کہ دھاڑوواں دی مادے بارے ایٹمی ککنتا دی دس بودھی عقیدیاں نال رلدی ہے۔ اوہ کہندا ہے کہ ہنائی بدھ مت دے ویبھاشک اتے سوترنتک نظریاں موجب ذرے ثابت اتے اکھنڈ نیں؛ جد کہ مہائی بدھ مت دے چتاماتر اتے مدھیامک نظریاں موجب ذریاں دی ات دی ونڈ ممکن ہے۔
میپام کہندا ہے کہ جتھوں تیکر آتما یا روح دا تعلق ہے،
اوہناں دے مزاج اتے سوچ نوں تکدیاں ہویاں، مہاتما بدھ نے اجیہے 'سوتر' دسے جنہاں نوں (دھاڑو) قبول کر سکدے نیں۔ مثال دے طور تے، 'ذمہ واری دی قبولیت دا سوتر' (خر خو-بائی مدو)، وچ مہاتما بدھ نے دسیا کہ (اپنے کرماں دی) ذمہ واری قبول کرن والے لوکیں یقیناً موجود نیں، پر اوہ انسان دی آتما دے پکے (مستقل) یا کچے (عارضی) ہون دی گل نئیں کردے۔ ایہ گلاں اوہناں (دھاڑوواں) دے عقیدیاں مطابق سچیاں نیں۔ مہاتما بدھ دے کہن دا مطلب ایہ ہے کہ انسان بطور آتما دے چلار دے وجود رکھدے نیں جیہڑی کہ کرماں دی ذمہ واری قبول کردی ہے جنہوں اک چلار اوپر متھیا جاوندا ہے اتے، اصلوں، نہ ایہ پکی ہے تے نہ کچی۔
کسے سفنے وچ، جو کہ من دی عادت دے طور تے پیدا ہوندا ہے، سفنے وچ دکھ یا سکھ سہن والا انسان کوئی وجود نئیں رکھدا۔ کیوں جے ایہ نرا اک روپ اے، (انسان دا) ایہ عارضی روپ کسے ہورکچی شے دی ککنتا وانگوں نئیں۔ کیوں جے ایس وچ انسان دی فطرت رلت نئیں۔ عام پرکھ توں ایہ صاف پتہ لگدا ہے کہ ایہ اک اجیہی شے وے جس دا پکے یا کچے نال کوئی جوڑ نئیں، ایہ دسیا گیا ہے۔ گزریل دی ایس دس توں (دھاڑو) اپنا دھرم چھڈ کے مغروں ویبھاشک جو کہ بدھ مت دھرم توں ہے، بن گئے۔
ایس وچ رلت دلیل ایہ ہے کہ مہاتما بدھ دی شکشا جو کہ دھاڑوواں دے عقیدے نال سہمت سی، اتے ایہناں ودیائی گناں نال اوہ دھاڑوواں نوں مکش دوا سکے دا۔ مسلمان یقیناً ایس گل نوں چنگا نئیں جانن دے اتے ایس رویے نال دھرمی ایکتا پیدا نئیں ہووے دی۔
بودھیاں نوں اہلِ کتاب متھن اوپر سانجھے عقیدے
ہن اسی اسلام دیاں اوہناں گلاں نوں پرکھئیے جنہاں دی بنیاد اوپر بودھیاں نوں اہلِ کتاب منیا گیا ہے تاں جے ہور کوئی سانجھیاں گلاں دی پرچول ہووے۔ جویں اسی تکیا، ایس آکھن وچ سانجھ والی گل ایہ ہے کہ بدھ مت اک اجیہا دھرم ہے جو اک اُچی ہستی، یعنی خدا، ولوں نازل ہویا۔ ایس توں لازماً خدا دا تصور، بطور وحی دین والا اتے اک انسان جس نے ایہ وحی وصول کیتی تے اگے جگ تک پوہنچائی، پیدا ہوندا ہے۔
وحی بارے ایس مسٔلے اوپر دونویں بدھ مت اتے اسلام رلت دلیل نوں مندے نیں۔ مثال دے طور تے، کالا چکر تبصرہ 'بے داغ جوتی' دسدی ہے،
دھاڑوواں بارے ایہ گل ہے کہ محمد رحمان دا 'اوتار' سی۔ دھاڑوواں دی شکشا ایہ ہے کہ، اوہ طائی دھاڑو دا گورو اتے استاد سی۔
ہندو دھرم موجب، 'اوتار' کسے ہور مہاندرے وچ دیوتا دا روپ ہوندا اے۔ ایس لئی، محمد دا 'اوتار' ہونا ہندو مت وچ کرشن دے وشنو دا 'اوتار' ہون برابر ہے۔ بدھ مت دے حساب نال، ایہ مثال انج ہی ہے کہ جویں محمد ﷲ دا اک نرمنکے سی۔
دوجے پاسے، کیا اسی مہاتما بدھ نوں ﷲ دا نبی یا رسول من سکنے آں؟ محمود غزنوی دے گیارھویں صدی دے شروع وچ بھارتی برصغیر اوپر حملے ویلے ایرانی مورخ البیرونی اوس دے نال سی۔ جو کجھ البیرونی نے اوتھے تکیا اوس دی بنیاد اوپر اوس نے 'بھارت بارے اک کتاب' (عربی۔ کتاب الہند) لکھی۔ ایس وچ اوس نے مڈھلے بودھی عقیدیاں اتے رسماں دا ذکر کیتا اتے ایہ وی دسیا کہ ہندوستانی لوکیں مہاتما بدھ نوں نبی مندے سان۔ ایس دا ایہ مطلب نئیں کہ اوہ مسلماناں نوں کہہ رہیا سی کہ اوہ وی مہاتما بدھ نوں نبی یا رسول منن۔ فیر وی، قران دا کہنا ہے (۴: ۱۶۳-۱۶۴):
اسی تینوں وحی بھیجنےآں، جویں اسی نوح نوں بھیجی، تے اوس توں مغروں آون والے نبیاں نوں، جویں ابراہیم، اسمٰعیل، اسحٰق، یعقوب اتے اوہناں دے وڈے وڈیریاں نوں، عیسیٰ، ایوب، یونس، ہارون اتے سلیمان نوں، اتے جویں اسی داؤد اوپر زبور نازل کیتی۔ اسی تینوں کجھ گزرے ہوۓ رسولاں بارے دسیا ہے، کجھ ہور رسولاں بارے اسی تینوں نئیں دسیا۔
مہاتما بدھ اوہناں رسولاں وچوں ہو سکدا ہے جنہاں دا اچیچ ذکر نئیں ہویا۔
مثال دے طور تے، مہاتما بدھ دے بارہ گیانی کرماں موجب، مہاتما بدھ وکھو وکھ یگاں وچ اوس ویلے آوندا اے جد حالات سانویں ہون، اتے ہر یگ وچ دھرم دا سبق وکھ ول نال دیندا ہے، اوتھوں دے لوکاں دے مزاج مطابق۔ بھاویں ایس یگ لئی ہزار مہان نرمنکے مہاتما بدھ موجود نیں، اوس وڈے یگ توں پہلاں بے حساب یگ بیتن گے جس وچ اجیہے مہاتماں بدھاں دا وکھالا ہووے گا، اجیہے کئی نرمنکے بطور وڈی ہستیاں دے ایس یگ وچ آوندے نیں جدوں مہان نرمنکیاں دی شکشا دا پرچار ہوندا اے۔ نرمنکے دے ایہ دونویں گروہ "دھرم دے پیغمبر" اخوا سکدے نیں۔ نالے ہر مہاتما بدھ وکھو وکھ لوکاں نوں دھرم دا وکھ سبق دین لئی بڑی ہوشیاری کولوں کم لیندا ہے۔ کجھ لوکاں نوں مہاتما بدھ نے آتما بارے وی دسیا۔ اسلام وی دھرم سکھاون لئی اپنے گُنی ول ورتدا ہے۔ قران (۱۴:۴) مطابق:
اسی کدے کوئی رسول نئیں گھلیا جو اوہناں دی زبان نہ جاندا ہووے، تاں جے اوہ گل کھول کے بیان کر دیوے۔
ایتھے تھوڑی احتیاط دی لوڑ اے۔ بھاویں اسلام مہاتما بدھ نوں خدا دا رسول من لوے؛ پر مسلمان، عیسائی اتے یہودی چوکھے ناراض ہوون دے جے محمد، عیسیٰ، ابراہیم اتے داؤد نوں نرمنکے مہاتما بدھ یا ﷲ دے اوتار آکھیا جاوے۔ ایہ تقابلی دھرم دی رلت دلیل دا اک وڈا نقص ہے۔ پر فیر وی، اسی بدھ مت دی ایس گل نوں کویں سمجھیئے کہ ناگرجونا نے پراجناپرامت سبق ظاہر کیتے جنہاں نوں منجوشری نے ناگاں دے حوالے کر دتا، جنہاں نے اوہناں نوں سمندر ہیٹھ لُکا چھوڑیا؟ یا ایہ دعویٰ کہ دور دراز تیکرکھلری پیار،دردمندی اتے بودھی چت اوپر شکشا اسنگا نوں میتریا کولوں اوس ویلے ملی جدوں (میتریا) نوں توشیتا جنت وچ لیجایا گیا؟ اسی ننگما پنتھ دی نرول اکھ دھرائی اتے قیمتی اتری ہوئی لکھتاں نوں کویں سمجھیئے؟ کیا ایہ بودھی شکشا مسلماناں دی شکشا توں جو کہ نبیاں راہیں بطور خدا دی وحی دے نازل ہوئی اینی فرق ہے؟
جتھوں تیکر رب دا معاملہ ہے، بدھ مت صرف ایس گل نوں نئیں مندا کہ کوئی اجیہا سروشکتی مان کرتار ہے جو کسے شے توں متاثر یا مغلوب ہویاں بغیر رچنا دے سکے، ایتھوں تیکر کہ پیدا کرن دی لوچ توں وی۔
ایہ رب دیاں دوجیاں صفتاں توں منکر نئیں، سغوں رچنا توں وی۔ مثال دے طور تے، انوتریوگا تنتر دسدا اے کہ ہر کوئی نرول من اوہناں روپاں نوں ظاہر کردا اے جنہاں دی واپر انسان نوں ہوندی ہے، اتے ایس اوپر دوہناں یعنی اکلے جن دے اتے سب دے رلت کرماں دا اثر ہوندا اے۔ ایس توں علاوہ، ڈوہنگی سچائی وانگوں، نرول من دا بیان شبداں اتے وچاراں دے وس توں باہر ہے، جویں کہ ﷲ۔ قران کہندا ہے:
ﷲ دی شان بیان توں باہر اے۔
فیر وی، ﷲ دے ۹۹ نام نیں، اتے ایہ ﷲ دیاں مڈھلیاں صفتاں نوں بیان کردے نیں۔ ایسے طراں، 'منجوشری دے ناماں دا سنگیت'('جم-دپال متشن-برجود، سنسکرت۔ منجوشری-نام-سمگیتی) وچ منجوشری نے نرول من دی پراکرتی حالت دا حوالہ دتا ہے، اتے ایس کالاچکر لکھت دیاں بینتاں اوس دے گُن بیان کردیاں نیں۔
ﷲ وانگوں نرول من منجوشری (۵۸) "پراکرتی ہے، سب توں اُچا، جدا کوئی شروع نئیں،" (۱۰۰) ایہ اوہ وے جس دا نہ کوئی شروع ہے نہ اخیر۔" اتے ﷲ وانگوں، نرول من منجوشری (۹۷) "ظاہر ہے، جیہڑا دسدا نئیں، جس دا کوئی نشان نئیں جس راہیں اوس نوں تکیا جا سکے۔" اتے ہور، ﷲ اک ہے، اتے انج ہی، نرول من منجوشری (۴۷) وی "اکلا ہے، اکیلے پن دا حامی۔"
ﷲ دی لازمی صفتاں وچوں اک 'الحق' ہے – پراکرتی، سچا، جو صحیح ہووے، سنسکاری طور تے وی۔ ایس دا دھرما نال دھرماتا – ڈوہنگی سچائی، ڈوہنگی آگہی دھرمکے دے طور تے، وچاری جوڑ ہے۔ نرول من منجوشری (۵۵-۵۶) "پوتر دھرما، دھرما دا حاکم ۔۔۔ سچائی دا اعلیٰ، لا فانی روپ۔" ہور کسے تھاں،(۴۷) "اوہ اصلوں ہی ایس طراں کامل ہے، شناخت باجھوں، سچا روپ،" ۰۱۵۷) "اوہ ڈوہنگے سچ دی نرمل صورت اتے شان ہے۔"
ﷲ نوں ہمیش رحمان یعنی دردمند، اتے رحیم یعنی نرم دل آکھیا جاوندا ہے – دردمند ایس لئی کہ اوس نے رچنا دی کرپا کیتی، اتے نرم دل ایس لئی کہ اوہ اپنے بندیاں نوں دکھ توں بچاوندا ہے۔ ڈزوگچن وچ، رگپا نرول آگہی ہے، اور اوس دے روپ نوں "دردمندی" کہندے نیں۔ ایس توں علاوہ، نرول من منجوشری (۳۸) "چوکھا پیار ہے، اوہ چوکھی دردمندی والا مہا من ہے،" (۸۸)"اوہ سب ماڑے لوکاں دیاں مراداں پوریاں کردا ہے۔ نفع پوہنچان والا، ایہ اوہو ہی ہے جس دے اندر ماڑیاں لئی ماں پیو والا پیار ہے۔"
نالے ﷲ وانگوں، نرول من منجوشری (۱۵۲) "نذر نذرانے لائق ہے، تعریف قابل ہے، سجدے لائق ہے ۔۔۔۔ ستکار لائق ہے، آدر لائق ہے، عبادت لائق ہے۔"
ﷲ دیاں ایہ ساریاں صفتاں، نرول من، حقیقت دا روپ، دردمندی، وغیرہ وغیرہ، سانجھے سنسکار دے نال نال، اسلام اتے بدھ مت وچکار ایکتا ظاہر کردیاں نیں۔ کجھ ہور گلاں دا بیان وی کیتا جا سکدا ہے، جویں اسلام وچ 'ذکر' اتے بدھ مت وچ منتر (پڑھنا)، دان دینا، ودیا لینا، حلال رزق کمانا، وغیرہ وغیرہ اوپر زور۔ جے اسی ایہناں ساریاں سانجھیاں گلاں نوں ستکاری تکثیری دلیل نال تکئیے، بغیر کسے تعصب دے اتے بغیر اک دوجے دی شکشا نوں وچ رلان دے ایہ کہہ کے کہ ایہ ساڈی شکشا دا ہی دوجا روپ ہے، تے فیر اسی پکی پیڈی بنیاد اوپر (بدھ مت اتے اسلام وچکار) دھرمی ایکتا قائم کر سکنے آں۔