Indyjskie społeczeństwo i indyjska myśl za czasów Buddy

W XIII wieku p.n.e. Ariowie założyli w północnych Indiach Imperium Paurawskie. W IX wieku p.n.e. ich religia została skodyfikowana w Wedach.

Bogowie wedyjscy są mniej człowieczy niźli ich odpowiednicy w starożytnej Grecji. Są oni opiekunami kosmicznego porządku i obrońcami moralnego dobra. W swym najwcześniejszym okresie praktyka religii wedyjskiej wiązała się głównie ze śpiewaniem hymnów uwielbienia i składaniem próśb do bogów. Jednakże wraz z kodyfikacją Wed, społeczeństwo zaczęło powierzać składanie ofiar bogom w świętym ogniu kaście kapłanów. Kapłani ci byli znani jako „bramini”. Ofiary były potrzebne, aby nakłaniać bogów do utrzymywania porządku, bowiem w przeciwnym razie nie robiliby tego. Ceremonialne ofiary oddawane świętemu ogniowi składały się z mleka, klarowanego masła (ghee), ziarna, a zwłaszcza „somy”, odurzającego soku z prawdopodobnie psychoaktywnej rośliny.

Rytuał składania ofiar był poważany nawet bardziej niźli sami bogowie, co powodowało, iż bramińscy kapłani zaczęli odgrywać zasadniczą rolę w społeczeństwie. Innymi słowy, społeczeństwo uważało, iż jego dobrobyt bierze się nie tyle z łaski bogów, co z prawidłowego wykonywania rytuałów ofiarnych przez braminów. Z tego właśnie powodu wczesny hinduizm jest zwykle określany jako „braminizm”. Co więcej, społeczeństwo postrzegało składanie ofiar jako spłacanie długu wobec bogów. To przekonanie dało początek brahmanistycznej koncepcji tego, iż pozytywne działania są spełnianiem swego obowiązku.

„Mantry” były pierwotnie posiadającym metrum wedyjskimi hymnami, zwłaszcza z Rygwedy, które należało śpiewać podczas rytualnych ofiar dla bogów. Uważano, że ich dźwięk ma szczególną moc i czczono je jako niezmienne, i wieczne.

Co więcej, zgodnie z bramińskimi naukami, wszechświat został stworzony dzięki ofierze Brahmy, który był jakby pierwotnego olbrzyma. Innymi słowy, Brahma był pierwotną istotą, z której wszechświat wyewoluował i która zatem podtrzymuje zarówno wszechświat, jak i całe życie. Części ciała Brahmy stały się różnymi aspektami wszechświata i kastami społeczeństwa. Tak więc, społeczeństwo postrzegało wszechświat jako organiczną całość, odzwierciedloną w ludzkim ciele. Wierzono, że po śmierci, ludzkie duchy przemierzają drogę poprzez kremacyjny ogień do najwyższego nieba wiecznego światła. Zaś ci, którzy są „negatywni”, pogrążają się w podziemnej ciemności.

Z Wed rozwinęła się rozległa literatura. Brahmany wyjaśniały prozą wedyjskie rytuały prozą, pomagając w ich wykonywaniu. Purany relacjonowały historię. W szczególności jeden epos „Mahabharata”, stała dziełem przełomowym dla rozwoju późniejszego, popularnego hinduizmu. Tekst ten został skomponowany w IX wieku p.n.e. Również w tym okresie, powstawały pierwsze wczesne wyobrażenia dotyczące innego wielkiego boga - Wisznu.

W VIII wieku p.n.e., Imperium Paurawów zaczęło podupadać po tym, jak ogromna powódź spowodowało konieczność przeniesienia jego stolicy. Powoli Imperium rozczłonkowywało się na wiele mniejszych państewek. Niektóre z nich były królestwami, inne republikami. Te ważne zmiany w społeczeństwie indyjskim zapoczątkowały okres spekulacji filozoficznej i religijnej.

Ostatnią częścią Brahmanów były Upaniszady, literatura, która rozwinęła w pełniejszy sposób, filozoficzną podstawę brahmanizmu. Ich powstanie rozciąga się na kilkaset lat, poczynając od końca VII wieku p.n.e., dwanaście Upaniszad powstało przed Buddą. Chociaż każda z owych dwunastu przedstawiała nieco inne nauki, to jednak wszystkie podzielały wiele ogólnych wątków.

Z brahmańskiej idei paraleli między ludzkimi ciałami a pierwotnym olbrzymem, Upaniszady wywiodły twierdzenie o identyczności atmana – indywidualnej jaźni lub „duszy” – z Brahmą. Dalej wyjaśniały one, iż Brahma, jako główna praprzyczyna wszechświata, okresowo tworzy z siebie świat, po czym wchłania go z powrotem w siebie. W zależności od danej Upaniszady, proces ten odbywa się na jeden z dwóch sposobów. Albo Brahma przeradza się we wszechświat i wszystkie zamieszkującego go żywe istoty, albo wszechświat i wszystkie jego żywe istoty są jedynie przejawieniami Brahmy. W obu przypadkach prawdziwą rzeczywistością jest jedność wszystkiego i wszystkich jako Brahmy. Świat przejawiania się oddzielnych od siebie przedmiotów i indywidualnych istot jest złudzeniem (sanskr. maya). Poszczególne indywidualne atmany, czy też dusze, są w rzeczywistości tożsame z Brahmą.

Upaniszady wprowadziły również twierdzenia o karmie i odradzaniu się. Owe twierdzenia zgadzają się z ich wyjaśnieniami, iż wszechświat podlega wielokrotnym cyklom tworzenia i zniszczenia przebiegających w ogromnie długich okresach czasu. Podobnie, indywidualne dusze doświadczają powtarzających się narodzin i śmierci w niezliczonych żywotach. Cykl powtarzających się odrodzeń (sanskr. samsara) wydarza się z powodu ich nieświadomości identyczności ich samych z Brahmą. Ów cykl jest ponadto napędzany siłą ich „karmy” – działań opartych na nieświadomości tego, że wszystko jest złudzeniem. Kiedy zdajemy sobie sprawę z tego, co od zawsze miało miejsce, a mianowicie, z podstawowej jedności między nami samym a Brahmą, przy czym oddzielenie tych dwojga jest całkowitą iluzją, osiągamy wyzwolenie (sanskr. mokśa). Droga do wyzwolenia obejmuje rozwijanie nieprzywiązania oraz kultywowanie prawidłowego rozumienia rzeczywistości poprzez słuchanie, myślenie i medytację nad jednością wszechświata. Jednakże zwykły rozwój duchowy człowieka odbywa się w czterech etapach życia:

• Prowadzenie życia w celibacie jako uczeń (sanskr. brahmaczarja)
• Zostanie żonatym gospodarzem (sanskr. grhastha) i opieka nad rodziną
• Wycofanie się do lasu (sanskr. wanaprastha) i życie jako pustelnik
• Wyrzeczenie się wszystkiego (sanskr. sannjasa) i, wciąż żyjąc samotnie w lasach, oddawanie się intensywnej praktyce duchowej, aby uzyskać wyzwolenie

Tak więc, Upaniszady podkreślały, że wszechświat jest zrozumiały i ażeby uzyskać wyzwolenie z cierpienia powtarzających się odrodzeń powodowanych nieświadomością i karmą, trzeba zrozumieć prawdziwą naturę rzeczywistości i samemu jej doświadczyć. Buddyzm i wiele innych późniejszych hinduskich systemów filozoficznych i religijnych akceptuje te przesłanki.

Podział północnych Indii na republiki i królestwa trwał do czasów Buddy Śakjamuniego (566 – 485 pne). Najważniejsze z nich to Republika Waddżiów z jej zgromadzeniami publicznymi i demokratycznymi instytucjami oraz autokratyczne królestwa Kośala i Magadha. Jednakże oba te typy państwa funkcjonowały w ramach rytualnej struktury braminizmu. Było tak dlatego, że braminizm opisywał raczej obowiązki władcy, niż zasięg jego władzy i formę rządów. Budda urodził się w Śakja, byłej republice wcielonej do Królestwa Kośala, a nauczał zarówno w Kośala, jak i w Magadha, a także w Republice Waddżiów.

Czas Buddy był świadkiem powstawania klasy kupieckiej i gromadzenia wielkich fortun, mierzonych już pieniędzmi, a nie bydłem. Kupcy stawali się bogatsi niż królowie, dlatego też królowie próbowali stawiać temu czoła, wprowadzając bardziej autokratyczne środki kontroli handlu i społeczeństwa w ogólnym sensie. Tak więc, w królestwach głównym motorem napędowym było zdobywanie władzy ekonomicznej i politycznej. W konsekwencji tego nacisku, jaki kładziono na pieniądze i użycie siły, królestwa stawały się znacznie silniejsze od republik, tak pod względem gospodarczym i politycznym, jak i militarnym. W rezultacie, ludzie zaczęli doświadczać coraz większych ograniczeń swej wolności, a ich cierpienia stawało się coraz dotkliwsze. Wielu filozofów tamtego czasu, w tym Budda, dążyło do osiągnięcia wyzwolenia poprzez duchowe środki.

W odpowiedzi na tę trudną sytuację, wyłoniły się dwie główne grupy duchowe oferujące ścieżki wyzwolenia.

• Brahmani byli ortodoksami, którzy trzymali się starych rytuałów brahmańskich. Podążali oni za Upaniszadami jako ich filozoficzną podstawą, ale w kontekście najpierw prowadzenia życia jako służby w społeczeństwie, a dopiero po wycofaniu się z życia rodzinnego i pracy, stając się wyrzekającymi się świata ascetami żyjącymi w celibacie. Pochodzili oni wyłącznie z kasty braminów i podążali swą ścieżką do wyzwolenia jako samotni asceci żyjący w lasach.
• Śramani byli wędrownymi poszukiwaczami duchowej prawdy utrzymującymi się z jałmużny. Pochodzili z kast innych niż  bramińska i poszukiwali wyzwolenia od samego początku pozostawiając społeczeństwo. Żyli razem w lasach, bez różnic kastowych, jako społeczność duchowa (sanskr. sangha), a nie jako samotni asceci. Organizowali swe autonomiczne społeczności na wzór republik, gdzie decyzje podejmowano na zgromadzeniach. Co więcej, wszyscy oni odrzucali najwyższego boga, takiego jak Brahma, czy jakąkolwiek inną formę stwórcy. Chociaż w społecznościach śramanów nie było różnic kastowych, ludzie świeccy, którzy w mniejszym stopniu podążali za ich naukami i wspierali ich, nadal żyli w ramach struktury systemu kastowego.

Kiedy Budda Śakjamuni wyrzekł się swego  książęcego życia, dołączył do śramanów. Natomiast po osiągnięciu oświecenia, zorganizował podążających za jego naukami poszukiwaczy prawdy duchowej w autonomiczną wspólnotą podobną do tego, jak wyglądały inne wspólnoty pośród innych grup śramanów. Tak też buddyzm stał się piątą z pięciu ówczesnych szkół śramanów.

[Patrz: Życie Buddy Siakjamuniego]

Pięć szkół śramanów i ich podstawowe poglądy to:

• Szkoła Adźiwików, założona przez Gosalę, była deterministyczna, a zatem odrzucała przyczynowy proces karmy. Postulowali oni, iż podstawowe składowe żywioły wszechświata – ziemia, woda, ogień, wiatr, szczęście, nieszczęśliwość i żywe dusze (sanskr. dżiwa) – są niestworzonymi, niepodzielnymi atomami lub monadami, które nie wchodzą ze sobą wzajemnie w interakcje. Ponieważ wszystko jest z góry określone (predeterminizm), to chociaż działania zachodzą poprzez atomy owych składników, niemniej ani same działania, ani owe atomy faktycznie nie powodują, iż cokolwiek się wydarza. Żywe dusze przechodzą ogromną liczbę ponownych narodzin, a doświadczywszy każdego możliwego życia, automatycznie wchodzą w stan pokoju, a zatem uwalniają się od odradzania. Wyzwolenie nie zależy zatem od tego, co ktoś faktycznie robi.
• Szkoła Lokajata lub Czarwaka, której nauczał Adżita, również odrzucała nie tylko karmę, ale również odradzanie się i cokolwiek takiego jak żywa dusza. Opowiadała się za hedonizmem, nauczając, że wszystkie działania powinny być spontaniczne i powinny pochodzić z swej własnej natury (sanskr. swabhawa) – innymi słowy, powinny być one naturalne. Celem życia było doświadczenie tak wiele przyjemności zmysłowej, jak to tylko możliwe. Owa szkoła odrzucała także wszelkie formy logiki i rozumowania jako prawomocne sposoby poznania czegokolwiek.
• Szkoła Dżainów lub Nirgrantha, założona przez Mahawirę, odłączyła się szkoły Lokajata, wskutek silnej reakcji przeciwko niej. Postulowała istnienie żywych dusz, podlegających odradzaniu się wskutek sił sił karmy. Dżinizm istnieje do dziś jako jeden z głównych indyjskich systemów religijnych. Naucza on skrajnie surowych etycznie zachowań, a nawet ekstremalnej ascezy jako sposobu na osiągnięcie wyzwolenia.
• Szkoła agnostyków Adżnana, pod przywództwem Sandżajina, postulowała, że nie możliwe jest zdobycie ostatecznej wiedzy o czymkolwiek poprzez filozoficzną spekulację lub debaty oparte na logice. Opowiadała się za życiem w społecznościach zachowujących celibat, które kładły nacisk tylko na przyjaźń.
• Buddyzm rozwinął się jako szkoła śramańska, która przyjmowała odradzanie się pod wpływem karmy, a jednocześnie odrzucała istnienie duszy o której wspominały inne szkoły. Ponadto Budda przyjmował także, jako część drogi ku wyzwoleniu, używanie logiki i rozumowania, a także etyczne postępowanie, ale nie do tego stopnia, w przypadku ascezy dżinistów. W ten sposób buddyzm unikał skrajności poprzednich czterech szkół śramanów.