ધર્મથી આગળ નીતિશાસ્ત્ર

ગૌણ સ્તરના તફાવતો પર ભાર મૂકવાની ખામીઓ

વ્હાલા ભાઈઓ અને બહેનો, તમારી સાથે વાત કરવાનો તક મળ્યો મને એનો ખૂબ જ ખુશી થાય છે. સૌપ્રથમ, જ્યારે હું લોકોને પ્રવચન આપું છું ત્યારે હું હંમેશા સ્પષ્ટ કરવા માંગુ છું, કૃપા કરીને તમારી જાતને એક માણસ તરીકે વિચારો. ઉદાહરણ તરીકે કહેવાનો અર્થ એ છે કે, "હું સ્વિસ છું," "હું ઇટાલિયન છું," અથવા "હું ફ્રેન્ચ છું." મારા અનુવાદકે એવું ન વિચારવું જોઈએ કે તે ફ્રેન્ચ છે! મારે પણ એવું ન વિચારવું જોઈએ કે હું તિબેટીયન છું. તદુપરાંત, મારે હું બૌદ્ધ છુ એમ ના વિચારવું જોઈએ, કારણ કે સામાન્ય રીતે મારા પ્રવચનોમાં, ખુશ, ઓછું વિક્ષેપિત જીવન જીવવાનો માર્ગ માનવ હોવાના આધારે છે.

સાત અબજ મનુષ્યોમાંથી દરેક એક ખુશી જીવન ઇચ્છે છે, અને દરેકને તે લક્ષ્ય પ્રાપ્ત કરવાનો પૂરો અધિકાર છે. જો આપણે "હું તિબેટીયન છું" જેવા ગૌણ સ્તરના તફાવતો પર ભાર મૂકે છે, તો એવું લાગે કે મને તિબેટ સાથે વધુ સંબંધ છે. ઉપરાંત, "હું બૌદ્ધ છું," અન્ય બૌદ્ધો સાથે એક પ્રકારની નજીકની લાગણી આપે છે, પરંતુ આપોઆપ અન્ય ધર્મોથી અમુક પ્રકારનું નાનું અંતર બનાવે છે.

આ પ્રકારનો દૃષ્ટિકોણ વાસ્તવમાં સમસ્યાઓનો સ્ત્રોત છે, જેમાં માનવજાતે ભૂતકાળમાં જે અનેક સમસ્યાઓ અને અપાર હિંસાનો સામનો કરવો પડ્યો છે અને એકવીસમી સદીમાં પણ તેનો સામનો કરવો પડી રહ્યો છે. હિંસા ક્યારેય થતી નથી જો તમે તમારી જેમ અન્ય લોકોને પણ માણસ માનો છો. એકબીજાને મારવાનું કોઈ કારણ નથી; પરંતુ જ્યારે આપણે માનવતાની એકતાને ભૂલી જઈએ છીએ અને તેના બદલે “મારું રાષ્ટ્ર” અને “તેમનું રાષ્ટ્ર,” “મારો ધર્મ” અને “તેમનો ધર્મ” જેવા ગૌણ સ્તરના તફાવતો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીએ છીએ, ત્યારે આપણે ભેદભાવો સર્જીએ છીએ અને આપણા પોતાના લોકો અને આપણા ધર્મના અનુયાયીઓ માટે વધુ ચિંતા કરીએ છીએ. પછી, આપણે બીજાના અધિકારોની અવગણના કરીએ છીએ અને બીજાના જીવન માટે પણ કોઈ માન નથી રાખતા. આજે પણ આપણે જે સમસ્યાઓનો સામનો કરીએ છીએ તેમાંથી ઘણી સમસ્યાઓ ગૌણ સ્તરના તફાવતો પર વધુ પડતો ભાર અને મહત્વ આપવાના કારણે કારણે ઊભી થાય છે.

હવે, આનો એકમાત્ર ઉપાય એ છે કે સીમાંકન કે અવરોધો વિના, માનવ હોવાના સ્તરે તાર્કિક રીતે વિચારીએ. દાખલા તરીકે જ્યારે હું પ્રવચન આપું છું, જો હું મારી જાતને તિબેટીયન બૌદ્ધ માનતો હોઉં અને કદાચ તેથી પણ વધુ જો હું મારી જાતને "પરમ પવિત્ર દલાઈ લામા" તરીકે માનતો હોઉં, તો આ પ્રેક્ષકો અને મારી વચ્ચે એક પ્રકારનું અંતર બનાવે છે, જે મૂર્ખામીભર્યું છે. જો હું તમારી સુખાકારી માટે નિષ્ઠાપૂર્વક ચિંતિત હોઉં, તો મારે તમારી સાથે માનવ ભાઈઓ અને બહેનોના સ્તરે વાત કરવી છે, જે મારી જેવા માનવ જાતિના છે. વાસ્તવમાં આપણે એક જ છીએ: માનસિક, ભાવનાત્મક અને શારીરિક રીતે. વધુ મહત્ત્વની વાત એ છે કે દરેક વ્યક્તિ કોઈ પણ દુઃખ વિનાનું ખુશી જીવન ઈચ્છે છે અને હું પણ એવો જ છું, તેથી આપણે આ સ્તર પર વાત કરીશું.

ધર્મનિરપેક્ષ નીતિશાસ્ત્ર

ધર્મનિરપેક્ષ નીતિશાસ્ત્ર ખૂબ જ જૈવિક પરિબળો સાથે સંકળાયેલી છે, પરંતુ ધાર્મિક વિશ્વાસ એવી વસ્તુ છે જે ફક્ત મનુષ્ય જ ધરાવે છે. માનવતામાં, વિશ્વાસ વિકસિત થયો, પરંતુ તે ચોક્કસપણે જૈવિક પરિબળ નથી. ધર્મનિરપેક્ષ નીતિશાસ્ત્ર સાત અબજ માનવોની સમગ્ર વસ્તીને આવરી લે છે. મેં ગઈકાલે ઉલ્લેખ કર્યો તો તેમ, સાત અબજ લોકોમાંથી, એક અબજ લોકોએ ઔપચારિક રીતે કહ્યું છે કે તેઓ અવિશ્વાસી છે, અને પછી જો આપણે છ અબજ માનવામાં આવતા વિશ્વાસીઓ વિશે વિચારીએ તો, ઘણા ભ્રષ્ટ લોકો છે. કૌભાંડો, શોષણ, ભ્રષ્ટાચાર, છેતરપિંડી, જૂઠું બોલવું અને ગુંડાગીરી છે. આ, હું માનું છું, નૈતિક સિદ્ધાંતોમાં સાચી પ્રતીતિના અભાવને કારણે છે. તો ધર્મનો પણ ખોટા હેતુ માટે ઉપયોગ થાય છે. મેં ગઈકાલે તેનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો કે નતો કર્યો, ક્યારેક મને ખરેખર એવું લાગે છે કે ધર્મ આપણને દંભી રીતે કેવી રીતે વર્તવું તે શીખવે છે. આપણે “પ્રેમ” અને “કરુણા” જેવી સરસ વાતો કહીએ છીએ, પરંતુ વાસ્તવમાં આપણે એવું વર્તન કરતા નથી, અને ઘણો અન્યાય છે.

ધર્મ આ સરસ વસ્તુઓ વિશે એક પ્રકારની પરંપરાગત રીતે વાત કરે છે, પરંતુ ખરેખર તમારા હૃદય સાથે જોડાય તે રીતે નહીં. આ લોકોમાં નૈતિક સિદ્ધાંતોની અછત અથવા નૈતિક સિદ્ધાંતોના મૂલ્ય વિશે વિશ્વાસના અભાવને કારણે છે. ભલે કોઈ આસ્તિક હોય કે અવિશ્વાસી હોય, આપણે લોકોને આ નૈતિક સિદ્ધાંતો વિશે કેવી રીતે શિક્ષિત કરવું તે વિશે વધુ ગંભીરતાથી વિચારવાની જરૂર છે. પછી આની ઉપર, તમે ધર્મ ઉમેરી શકો છો, અને તે ખરેખર સાચો ધર્મ બની જાય છે. બધા ધર્મો, જેમ મેં ગઈકાલે ઉલ્લેખ કર્યો છે, આ મૂલ્યો વિશે વાત કરો.

પોતાના ક્ષેત્રમાં અનાસક્તિનો વિકાસ કરવો

અગાઉની સદીમાં, જ્યારે લોકો એકબીજાને મારી રહ્યા હતા, ત્યારે બંને પક્ષો ભગવાનને પ્રાર્થના કરી રહ્યા હતા. મુશ્કેલ! આજે પણ ક્યારેક તમે ધર્મના નામે સંઘર્ષ જુઓ છો અને મને લાગે છે કે બંને પક્ષો ભગવાનને પ્રાર્થના કરે છે. હું ક્યારેક મજાકમાં કહું છું કે એવું લાગે છે કે ભગવાન મૂંઝવણમાં છે! તે કેવી રીતે નક્કી કરી શકે છે, બંને પક્ષો તેને પ્રાર્થના કરીને, કોઈ પ્રકારનો આશીર્વાદ માંગે છે? આ અઘરું છે. એક વખત આર્જેન્ટિનામાં વૈજ્ઞાનિકો અને કેટલાક ધર્મગુરુઓ સાથે ચર્ચા દરમિયાન, જો કે તે આંતરધર્મી બેઠક ન હતી, હું માતુરાના નામના એક ભૌતિકશાસ્ત્રીને મળ્યો. તે અંતમાં વરેલાના શિક્ષક હતા અને હું તેને પહેલા સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડમાં અને પછી આર્જેન્ટિનામાં મળ્યો હતો, પરંતુ ત્યારથી મળ્યો નથી. તેમની વાત દરમિયાન તેમણે ઉલ્લેખ કર્યો કે એક ભૌતિકશાસ્ત્રી તરીકે, તેમણે તેમના પોતાના વૈજ્ઞાનિક ક્ષેત્ર પ્રત્યે જોડાણ કેળવવો જોઈએ નહીં. તેથી આ એક અદ્ભુત અને સમજદાર નિવેદન હતો જે હું શીખ્યો.

હું બૌદ્ધ છું, પરંતુ મારે બૌદ્ધ ધર્મ પ્રત્યે જોડાણ ન વિકસાવવી જોઈએ કારણ કે જોડાણ એ નકારાત્મક લાગણી છે. જ્યારે તમે જોડાણ વિકસાવો છો, ત્યારે તમારો દૃષ્ટિકોણ પક્ષપાતી બની જાય છે. એકવાર તમારું મન પક્ષપાતી થઈ જાય, પછી તમે વસ્તુઓને નિરપેક્ષપણે જોઈ શકતા નથી. તેથી જ ધર્મના નામે સંઘર્ષમાં સામેલ લોકો માટે, મોટાભાગના કિસ્સાઓમાં મને લાગે છે કે વાસ્તવિક કારણ ધાર્મિક આસ્થા નથી, પરંતુ આર્થિક અથવા રાજકીય હિતો છે. પરંતુ કેટલાક કિસ્સાઓ માટે, જેમ કે કટ્ટરપંથીઓ, તેઓ તેમના પોતાના ધર્મ પ્રત્યે ખૂબ જ જોડાયી જાય છે અને પછી તેના કારણે, અન્ય પરંપરાઓનું મૂલ્ય જોઈ શકતા નથી.

માતુરાના નિવેદન મારા માટે એક મહાન સલાહ હતી. ઘણા લોકો સાથે મળવાના પરિણામે, હું અન્ય ઘણી પરંપરાઓની પ્રશંસા કરું છું અને અલબત્ત હું આશા રાખું છું કે હું કટ્ટરવાદી કે કટ્ટરપંથી નથી. કેટલીકવાર હું ઉલ્લેખ કરું છું કે એક વખત હું ફ્રાન્સના દક્ષિણમાં લોર્ડેસ ગયો હતો. હું એક યાત્રાળુ તરીકે ગયો હતો અને ઈસુ ખ્રિસ્તની પ્રતિમાની સામે, મેં થોડું પાણી પીધું. હું પ્રતિમાની સામે ઊભો રહ્યો અને મારા મગજમાં પ્રતિબિંબિત કર્યું, સદીઓથી લાખો લોકો કે જેઓ આ સ્થળની મુલાકાતે આવ્યા હતા, કેટલાક બીમાર લોકો સાથે, તેમની શ્રદ્ધાથી અને અમુક પ્રકારના આશીર્વાદથી સાજા થયા હતા, મેં સાંભળ્યું. તેથી મેં આ બાબતો પર વિચાર કર્યો અને મને ખ્રિસ્તી ધર્મ માટે એક પ્રકારની ઊંડી પ્રશંસા મળી અને લગભગ આંસુ આવી ગયા. અને પછી બીજી વાર, પોર્ટુગલના ફાતિમામાં એક વિચિત્ર ઘટના બની. કૅથલિકો અને ખ્રિસ્તીઓથી ઘેરાયેલા, અમે મેરીની નાની પ્રતિમાની સામે મૌન ધ્યાનનો થોડો સમય પસાર કર્યો. જ્યારે હું અને બીજા બધા જવાના હતા, ત્યારે હું પાછો ફર્યો અને મેરીની મૂર્તિ ખરેખર મારી તરફ હસી રહી હતી. મેં ફરીથી અને ફરીથી જોયું, અને હા, તે હસતી હતી. મને લાગ્યું કે મેરીને મારી બિનસાંપ્રદાયિક રીતની કોઈક પ્રકારની માન્યતા છે! જો હું ફિલૉસફીની ચર્ચા કરવા માટે મેરી સાથે વધુ સમય પસાર કરત, તો કદાચ કંઈક વધુ જટિલ બની શકત!

કોઈપણ રીતે, તમારી પોતાની શ્રદ્ધા સાથે પણ જોડાણ સારું નથી. ક્યારેક ધર્મ સંઘર્ષ અને વિભાજનનું કારણ બને છે અને આ એકદમ ગંભીર બાબત છે. ધર્મ એ કરુણા અને ક્ષમાને વધારવા માટેની એક પદ્ધતિ માનવામાં આવે છે, જે ક્રોધ અને નફરતના ઉપાય છે. તેથી જો ધર્મ પોતે જ અન્ય ધાર્મિક આસ્થાઓ પ્રત્યે વધુ નફરત પેદા કરે છે, તો આ એક દવા જેવું છે જે બીમારીને મટાડે છે, પરંતુ તેના બદલે વધુ બીમારીનું કારણ બને છે. શુ કરવુ? આ બધી ઉદાસી બાબતો અનિવાર્યપણે નૈતિક સિદ્ધાંતોમાં પ્રતીતિના અભાવને કારણે છે, તેથી હું માનું છું કે ધર્મનિરપેક્ષ નીતિશાસ્ત્રને પ્રોત્સાહન આપવા માટે સાચા પ્રયાસ કરવા માટે આપણને વિવિધ પ્રથાઓ અને પરિબળોની જરૂર છે.

ધર્મનિરપેક્ષતા અને અન્ય લોકો માટે આદર

હવે ધર્મનિરપેક્ષ નીતિશાસ્ત્ર પર. હું ભારતના ભૂતપૂર્વ નાયબ વડા પ્રધાન અડવાણીને સારી રીતે ઓળખતો હતો. એક પ્રસંગે તેમણે ઉલ્લેખ કર્યો કે કેનેડિયન ટેલિવિઝન ટીમે તેમનો ઈન્ટરવ્યુ લીધો અને પૂછ્યું કે ભારતમાં સફળ લોકશાહી પ્રથાનો આધાર શું છે. તેમણે જવાબ આપ્યો કે ભારતમાં હજારો વર્ષોથી, દલીલો અથવા અલગ મંતવ્યો હોવા છતાં, હંમેશા અન્ય લોકોનું સન્માન કરવાની પરંપરા રહી છે. તેમણે મને કહ્યું કે લગભગ ત્રણ હજાર વર્ષ પહેલાં, ભારતમાં ચાર્વાક અથવા "નિહિલિસ્ટ" ફિલોસોફિકલ દૃષ્ટિકોણનો વિકાસ થયો હતો. અન્ય ભારતીય ફિલોસોફિકલ મંતવ્યોના ધારકોએ તેમની ટીકા કરી અને તેમના મંતવ્યોની નિંદા કરી, પરંતુ ચાર્વાક મંતવ્યોના ધારકોને હજુ પણ "ઋષિ" તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, જેનો અર્થ મુનિ થાય છે. આ એક સંકેત છે કે મતભેદો અથવા ગરમ ચર્ચાઓ હોવા છતાં, હજી પણ સન્માન હતું. તેનો અર્થ એ છે કે આપણે અવિશ્વાસીઓને પણ માન આપવું જોઈએ.

ગઈકાલે મેં કહ્યું હતું કે મારા કેટલાક મિત્રો, કેટલાક ખ્રિસ્તી અને કેટલાક મુસ્લિમ, "ધર્મનિરપેક્ષ" શબ્દ સાથે થોડું અનામત ધરાવે છે. મને લાગે છે કે તે એટલા માટે છે કારણ કે ફ્રેન્ચ ક્રાંતિ અથવા બોલ્શેવિક ક્રાંતિ દરમિયાન, ધર્મ વિરુદ્ધ વલણ જોવા મળ્યું છે. પરંતુ હું ધર્મ અને ધાર્મિક સંસ્થાઓ વચ્ચે સ્પષ્ટ તફાવત કરવા માંગુ છું, જે બે અલગ વસ્તુઓ છે. કોઈપણ સમજુ વ્યક્તિ ધર્મની વિરુદ્ધ કેવી રીતે હોઈ શકે? ધર્મનો અર્થ પ્રેમ અને કરુણા છે અને આ બાબતોની કોઈ ટીકા કરી શકતું નથી. જોકે ધાર્મિક સંસ્થાઓ અલગ છે. ફ્રેન્ચ અને બોલ્શેવિક ક્રાંતિ દરમિયાન, બંને કિસ્સાઓમાં શાસક વર્ગોએ ખરેખર જનતાનો દુરુપયોગ કર્યો. તદુપરાંત, શાસક વર્ગને ધાર્મિક સંસ્થાઓ તરફથી પણ સંપૂર્ણ સમર્થન મળ્યું હતું અને તેથી તાર્કિક રીતે તે શાસક વર્ગ સામે નિશ્ચય વિકસાવવા માટે, તેમાં ધાર્મિક સંસ્થાઓની વિરુદ્ધ હોવાનો પણ સમાવેશ થાય છે. તેથી, ધર્મ અથવા ભગવાનની વિરુદ્ધ રહેવાની એક પ્રકારની વૃત્તિ હતી.

આજે પણ જો તિબેટીયન બૌદ્ધ સમુદાય સહિતની ધાર્મિક સંસ્થાઓમાં કોઈ પ્રકારનું શોષણ થતું હોય તો આપણે તેની વિરુદ્ધ રહેવું પડશે. મારી પોતાની પ્રેક્ટિસ એ છે કે બે વર્ષ પહેલાં મેં ચાર સદી જૂની પરંપરાનો અંત લાવ્યો કે દલાઈ લામા આપોઆપ તિબેટીયનોના ટેમ્પોરલ અને આધ્યાત્મિક નેતા બને. મેં તેને સ્વેચ્છાએ, ખુશીથી અને ગર્વથી સમાપ્ત કર્યું. આવી બાબતો વાસ્તવમાં ધર્મ અથવા ધર્મના વાસ્તવિક મૂલ્યને નુકસાન પહોંચાડે છે. તેથી, આપણે ધાર્મિક સંસ્થાઓ અને વાસ્તવિક ધાર્મિક પ્રથાઓ અને સંદેશાઓ વચ્ચે ભેદ પાડવો જોઈએ.

ધર્મનિરપેક્ષતાની ભારતીય સમજ મુજબ, ધર્મ પ્રત્યે ક્યારેય નકારાત્મકતાની ભાવના હોતી નથી, બલ્કે તમામ ધર્મો માટે આદર અને તમામ અશ્રદ્ધાળુઓ માટે પણ આદર. મને લાગે છે કે આ ખૂબ જ સમજદાર છે. આપણે આનો પ્રચાર કેવી રીતે કરી શકીએ? ઉપદેશ દ્વારા? ના. પછી ચોક્કસપણે પ્રાર્થના દ્વારા? ના. પરંતુ શિક્ષણ દ્વારા, હા. આપણે શારીરિક સ્વચ્છતા વિશે શિક્ષણ મેળવીએ છીએ, તો શા માટે ભાવનાત્મક અથવા માનસિક સ્વચ્છતા વિશેનું શિક્ષણ, સ્વસ્થ મનની સંભાળ કેવી રીતે રાખવી તેનું સરળ જ્ઞાન કેમ નથી? ભગવાન અથવા આગામી જીવન, અથવા બુદ્ધ અથવા નિર્વાણ વિશે વાત કરવાની જરૂર નથી, પરંતુ ફક્ત મન થી કેવી રીતે ખુશી વ્યક્તિમાં વિકાસ કરવો તે વિશે. ખુશી વ્યક્તિ ખુશી પરિવાર બનાવે છે, જે ખુશી સમુદાય બનાવે છે. તેથી, મને લાગે છે કે આપણે ભાવનાત્મક સ્વચ્છતા પર કેટલાક પાઠની જરૂર છે.

ભાવનાત્મક સ્વચ્છતા

ભાવનાત્મક સ્વચ્છતા શું છે? તેનો અર્થ એ છે કે આપણા શાંત મન અથવા આપણી મનની શાંતિનો નાશ કરતા પરિબળોની કાળજી લેવી. આ પરિબળો માનસિક બીમારી જેવા છે, કારણ કે આ નકારાત્મક લાગણીઓ માત્ર તમારા શાંતિપૂર્ણ, સ્વસ્થ મનને જ નથી નષ્ટ કરતો, પણ તે વાસ્તવિકતાનો નિર્ણય લેવાની તમારી માનસિક ક્ષમતાને પણ નષ્ટ કરે છે. આનાથી ઘણું નુકસાન થાય છે કારણ કે જ્યારે તમે ગુસ્સાથી ભરેલા હો ત્યારે તમે વાસ્તવિકતા જોઈ શકતા નથી અને તમારું મન પક્ષપાતી થઈ જાય છે. જોડાણ સાથે, તમે વાસ્તવિકતાને પણ યોગ્ય રીતે જોઈ શકતા નથી. આ મનનો રોગ છે. આપણા મનનો સ્વભાવ જ જાગૃતિ છે અને તેથી કોઈપણ પ્રકારનું માનસિક પરિબળ જે જાગૃતિ માટેની આ ક્ષમતાને ઘટાડે છે તે નકારાત્મક બાબત છે.

ભાવનાત્મક સ્વચ્છતા એટલે આ પ્રકારની લાગણીઓને ઓછી કરવી અને વ્યક્તિની માનસિક ક્ષમતાની જાળવણી કરવી સ્પષ્ટતા અને શાંતિ માટે , જે એક સ્વસ્થ મન છે. આ કરવા માટે, આપણે સૌપ્રથમ આ કરવા માટે રસ કેળવવો અને વિકસાવવો જોઈએ. રસ વિના, તમે લોકોને તે કરવા માટે દબાણ કરી શકતા નથી. કોઈ કાયદો કે બંધારણ લોકોને તે કરવા માટે મજબૂર કરી શકતું નથી. તે વ્યક્તિગત ઉત્સાહ દ્વારા આવવું જોઈએ, જે ત્યારે જ આવે છે જ્યારે તમે તેને કરવામાં મૂલ્ય જોશો. અને તે આ મૂલ્યો છે જેના વિશે આપણે શીખવી શકીએ છીએ.

મન અને લાગણીઓ પર વૈજ્ઞાનિક શોધ

હવે આપણે વિજ્ઞાન તરફ જોઈ શકીએ છીએ. પહેલાં, આધુનિક વિજ્ઞાન દ્રવ્ય પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરતું હતું, જ્યાં તમે માપ લઈ શકો છો. મને લાગે છે કે વીસમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં અને હવે, એકવીસમી સદીની શરૂઆતમાં, વધુને વધુ વૈજ્ઞાનિકો ખરેખર મન અને તેની લાગણીઓમાં રસ દાખવી રહ્યા છે, કારણ કે જ્યારે સ્વાસ્થ્યની વાત આવે છે ત્યાં મન અને લાગણીઓ વચ્ચે ખૂબ જ ગાઢ સંબંધ છે. કેટલાક વૈજ્ઞાનિકો કહે છે કે "સ્વસ્થ મન, સ્વસ્થ શરીર." તબીબી વૈજ્ઞાનિકો એમ પણ કહે છે કે સતત ભય, ગુસ્સો અને દ્વેષ ખરેખર આપણી રોગપ્રતિકારક શક્તિને ખાઈ જાય છે, જ્યારે વધુ કરુણામય મન મૂળભૂત રીતે ટકાવી રાખે છે અને તંદુરસ્ત શરીરને પણ વધારી શકે છે. સ્વાભાવિક રીતે આપણે જાણીએ છીએ કે જે લોકો માનસિક રીતે ખુશ છે, તેમના શરીર પર સકારાત્મક અસરો ઘણા છે.

નકારાત્મક પરિસ્થિતિઓમાં સકારાત્મકને ઓળખવું

મારા પોતાના જીવનમાં, સોળ વર્ષની ઉંમરે મેં ઘણી જવાબદારી લીધી, અને પરિસ્થિતિ ખૂબ જ મુશ્કેલ બની ગઈ. પછી ચોવીસ વર્ષની ઉંમરે, મેં મારો પોતાનો દેશ ગુમાવ્યો અને હવે મારું મોટાભાગનું જીવન એક શરણાર્થી તરીકે જીવ્યો છું. આ દરમિયાન, તિબેટની અંદર ઘણી તકલીફો અને સમસ્યાઓ આવી છે, અને લોકોએ મારા પર ઘણી આશા અને વિશ્વાસ મૂક્યો છે. પણ હું લાચાર છું. જો કે, મારી માનસિક શાંતિએ મને આ બધું વધુ વાસ્તવિક રીતે જોવાની મંજૂરી આપી છે. શાંતિદેવે કહ્યું તેમ, જો મુશ્કેલીઓ દૂર કરી શકાય છે, તો ચિંતા કરવાની જરૂર નથી. અને જો કોઈ મુશ્કેલ પરિસ્થિતિ હોય જેમાં તેને પાર કરવાની કોઈ શક્યતા ન હોય, તો પછી વધુ પડતી ચિંતા કરવાનો કોઈ ફાયદો નથી. આ ખૂબ જ વાસ્તવિક છે, તેથી હું આ વસ્તુઓનો અભ્યાસ કરું છું.

વસ્તુઓને વધુ વાસ્તવિક રીતે જોવી અને એ પણ જોવું જરૂરી છે કે બધી વસ્તુઓ સાપેક્ષ છે. ગમે તે થાય, કેટલીક હકારાત્મક અસર થઈ શકે છે. મારા પોતાના કિસ્સામાં હું શરણાર્થી બની ગયો હતો, પરંતુ તેના કારણે મને ઘણા લોકો સાથે મળવાની અને ઘણા જુદા જુદા વિચારો જાણવાની તક મળી છે. હું ભિખારીઓ, નેતાઓ, વિવિધ ક્ષેત્રના વિદ્વાનો અને ધર્મ વિરોધી લોકોને મળ્યો છું. આ ખૂબ જ મદદરૂપ છે, કારણ કે જો હું તિબેટની અંદર રહ્યો હોત, તો મને લાગે છે કે મારું જ્ઞાન અત્યારે જેટલું છે તેનાથી અડધું હોત. તો એક રીતે, તે એક મહાન દુર્ઘટના છે, પરંતુ બીજી રીતે તે ઘણી સારી તકો લઈને આવી છે. જો આપણે વિવિધ ખૂણાઓથી જોઈએ, તો આપણને સારું લાગશે. ખરાબ વસ્તુઓ થઈ શકે છે, પરંતુ તેમાં કેટલીક સારી વસ્તુઓ પણ હોઈ શકે છે.

ભૂતકાળમાં તિબેટીયન લોકો થોડા એકલતા હતા, પરંતુ હવે તેમની વિચારસરણી ઘણી વ્યાપક છે. સદીઓથી, તિબેટીયન લોકો ઊંઘ જેવી સ્થિતિમાં જીવતા હતા, પરંતુ હવે તેઓ જાગી ગયા છે. તે સારુ છે! તેથી તમે જુઓ, જો તમે જુદા જુદા ખૂણાથી જુઓ, તો તમે કેટલીક સકારાત્મક બાબતો શોધી શકો છો. મનની શાંતિ જાળવવામાં આ એક મોટી મદદ છે. આ દિવસોમાં, મારા ઘણા જૂના મિત્રો મને કહે છે કે જ્યારે હું તેમને મળું છું ત્યારે મારો ચહેરો કેટલો જુવાન દેખાય છે, અને તેથી આમાંથી કેટલાક લોકોએ મારું રહસ્ય પૂછ્યું છે. હું સામાન્ય રીતે તેમને કહું છું કે આઠ કે નવ કલાકની ઊંઘ માનસિક શાંતિમાં મદદ કરે છે. વાસ્તવમાં આ ચોક્કસપણે એક પરિબળ છે, પરંતુ સાચો લાભ એ છે જો આપણું મન અને માનસિક સ્થિતિમાં તુલનાત્મક રીતે શાંત અને શાંતિ હોય.

શાંત મન તમને મેડિકલ સર્જરી જેવી વસ્તુઓમાંથી બહાર આવવામાં પણ મદદ કરે છે. જ્યારે મેં મારા પિત્તાશય પર સર્જરી કરાવી હતી, ત્યારે તે ખરેખર ખૂબ ગંભીર હતું. સર્જને પછીથી મને કહ્યું કે સામાન્ય રીતે ઓપરેશનમાં પંદરથી વીસ મિનિટનો સમય લાગે છે, પરંતુ મારો કેસ એટલો ગંભીર હતો કે મારે લગભગ ત્રણ કલાકની જરૂર હતી, કારણ કે મારું પિત્તાશય તેના કદમાં લગભગ બે ગણું મોટું થયી ગયું હતું, જેમાં પુષ્કળ પરુ હતું. પરંતુ તે પછી હું  એમજ પાંચ જ દિવસમાં સાજો થઈ ગયો. તેથી શાંત મન અને આશાવાદી વલણ તંદુરસ્ત શરીરને જાળવવામાં ખરેખર મદદ કરે છે, અને પછી જો કંઈક ખોટું થાય તો પણ, તમે વધુ ઝડપથી સ્વસ્થ થશો. મનની શાંતિ ખરેખર સારા સ્વાસ્થ્ય માટે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ પરિબળ છે.

આંતરિક સૌંદર્ય વિરુદ્ધ બાહ્ય સૌંદર્ય

હું અહીં એ પણ ઉલ્લેખ કરીશ, અડધી મજાક અને અડધી ચીડવવા માં, કે કેટલીક યુવતીઓ સૌંદર્ય પ્રસાધનો પર ખૂબ પૈસા ખર્ચવાનું પસંદ કરે છે. કેટલીક સ્ત્રીઓ તેમના ચહેરા પર વિવિધ રંગોનો ઉપયોગ કરે છે - વાદળી, લીલો અને અન્ય. તે ખૂબ સરસ લાગતું નથી, પરંતુ તેઓ માને છે કે તે ખૂબ જ સુંદર છે! લોકો બાહ્ય સુંદરતા પર વધુ ધ્યાન આપવા લાગે છે. બીજા દિવસે એક જાહેર પ્રવચનમાં, એક મહિલાના વાળ વાદળી હતા, તે ખૂબ જ અસામાન્ય હતા. તેથી અલબત્ત મેં તેને ચીડવ્યું અને કહ્યું કે વાદળી વાળ સુંદર હોય તે જરૂરી નથી! અલબત્ત બાહ્ય સૌંદર્ય મહત્ત્વનું છે, પણ સૌથી મહત્ત્વની વસ્તુ આંતરિક સુંદરતા છે. જે મહિલાઓ બાહ્ય સૌંદર્ય માટે ઘણા પૈસા ખર્ચે છે, કૃપા કરીને તમારી આંતરિક સુંદરતા પર થોડું ધ્યાન આપો, જે વધુ સારું છે!

એક શૈક્ષણિક વિષય તરીકે મન અને લાગણીઓ

આપણે વૈજ્ઞાનિક તારણો વિશે વાત કરી રહ્યા છીએ. મનની વાસ્તવિક માનસિક શાંતિ નિર્ણાયક છે. મનની શાંતિનો આધાર આત્મવિશ્વાસ અને આંતરિક શક્તિ છે, જે પ્રેમ અને કરુણાની પ્રેક્ટિસમાંથી આવે છે, જેમાં અન્ય લોકો માટે આદરની ભાવના અને તેમની સુખાકારીની ચિંતા હોય છે. આ ધર્મનિરપેક્ષ નીતિશાસ્ત્ર છે.

કિન્ડરગાર્ટનથી લઈને યુનિવર્સિટી સુધી, આપણે મન વિશે અને આપણી લાગણીઓની સંભાળ કેવી રીતે રાખવી તે વિશે શિક્ષિત કરી શકીએ છીએ. આ એક વિશાળ વિષય છે, અને આપણા મન અને લાગણીઓ અને તેમની વચ્ચેના જોડાણ વિશે ઘણી બધી સમજૂતીઓ છે. આપણે એક પ્રકારનું કારણ અને અસર જોઈ શકીએ છીએ, જ્યાં જો મનના એક ભાગમાં કંઈક થાય છે, તો બીજે ક્યાંક કંઈક થાય છે. તેથી આનો સામનો કરવા માટે, આપણે મન અને સમગ્ર મગજ એકબીજા સાથે કેવી રીતે જોડાયેલા છે તે અંગે ગંભીરતાથી વિચાર કરવાની જરૂર છે.

આ વિશાળ વિષય ખરેખર શૈક્ષણિક રીતે યોગ્ય છે. અમેરિકામાં છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોથી વૈજ્ઞાનિકો આ માહિતીના આધારે પ્રયોગો કરી રહ્યા છે અને કેટલાક તદ્દન નક્કર પરિણામો સામે આવ્યા છે. પરિણામે, હવે ધર્મનિરપેક્ષ નીતિશાસ્ત્ર વિશે શીખવતા શૈક્ષણિક કાર્યક્રમો છે. હવે અમે ધર્મનિરપેક્ષતા પર આધારિત નૈતિક નીતિશાસ્ત્રને લગતો ડ્રાફ્ટ અભ્યાસક્રમ બનાવવા માટે પણ પ્રતિબદ્ધ છીએ, જે ધર્મનિરપેક્ષ શિક્ષણના ક્ષેત્રમાં ફિટ થઈ શકે.

શ્રોતાઓએ અને ખાસ કરીને અહીંના કોઈપણ શિક્ષકો અને ચિંતકોએ આ વિશે વધુ વિચારવું જોઈએ અને જો તક મળે તો આ વિષય પર થોડી ચર્ચા કરવી જોઈએ. હાલમાં, શૈક્ષણિક પ્રણાલીમાં નૈતિક નીતિશાસ્ત્રના પાઠનો અભાવ જણાય છે, તેથી મોટાભાગના લોકો આ માટે ધાર્મિક ઉપદેશો પર આધાર રાખે છે. અલબત્ત આ સારું છે, પરંતુ એવા લોકો પણ છે જેમને ધર્મમાં કોઈ રસ નથી અને ધાર્મિક ખ્યાલોને સ્વીકારવામાં તેમને મુશ્કેલી પડે છે. આ મુશ્કેલ બનાવે છે. તેથી, આપણે ધર્મનિરપેક્ષક માર્ગ શોધવાની જરૂર છે, જે પછી સાર્વત્રિક રીતે સ્વીકાર્ય છે.

સમાપ્ત. હવે થોડા પ્રશ્નો.

પ્રશ્નો

પરમ પવિત્રતા, તમારી છેલ્લી ટિપ્પણીમાં તમે મને જે પ્રશ્ન પૂછવાનો હતો તેનો સંદર્ભ કર્યો, પરંતુ સંપૂર્ણ જવાબ મેળવવા માટે, જો તમને વાંધો ન હોય તો હું તમને ફરીથી પૂછીશ. શાળાઓ અને યુનિવર્સિટીઓમાં ધર્મનિરપેક્ષક નીતિશાસ્ત્રના શિક્ષણના સંદર્ભમાં, શું તમે કોઈની સાથે યોગ્ય શિક્ષણ કાર્યક્રમ વિકસાવવા માટે કામ કરી રહ્યાં છો? જો એમ હોય, તો શું તમારા પાછળ કોઈ શૈક્ષણિક અથવા નાણાકીય સંસ્થાઓ છે?

ભારતમાં, દિલ્હીની કેટલીક યુનિવર્સિટીઓની મદદથી, અમે પહેલેથી જ ડ્રાફ્ટ અભ્યાસક્રમ બનાવવા માટે કામ કરવાનું શરૂ કરી દીધું છે, જેમ કે મેં અગાઉ ઉલ્લેખ કર્યો છે. પછી અમારી પાસે માઇન્ડ એન્ડ લાઇફ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ પણ છે. અને અમેરિકામાં, વિસ્કોન્સિન યુનિવર્સિટી, એમોરી યુનિવર્સિટી, સ્ટેનફોર્ડ યુનિવર્સિટી અને તેથી વધુ સ્થળોએ તેમના પોતાના ક્ષેત્રોમાં વ્યક્તિગત સભ્યો પહેલેથી જ ધર્મનિરપેક્ષક નીતિશાસ્ત્ર સાથે શિક્ષણ લઈ રહ્યા છે. અને આ સંસ્થા અમે પહેલાથી જ યુરોપમાં વિસ્તરી છે. ટૂંક સમયમાં અમે દિલ્હી કે તેની નજીક એક સંસ્થા સ્થાપવા માંગીએ છીએ. અત્યાર સુધી અમે ફક્ત આના પર કામ કરી રહ્યા છીએ. એકવાર અભ્યાસક્રમ તૈયાર થઈ જાય, પછી કદાચ આપણે કેટલાક શિક્ષકોને તાલીમ આપી શકીએ, અને કંઈક થશે. કદાચ તે સાર્થક થશે, આપણે જોઈશું.

પરમ પવિત્રતા, હું ગ્રહ અને તેની રચના કરતી દરેક વસ્તુ, પૃથ્વી અને છોડ અને પ્રાણીઓ અને અમે રસપ્રદ મનુષ્યોને પ્રેમ કરું છું. પરંતુ આ મનુષ્યો હંમેશા ગ્રહનો નાશ કરે છે, કદાચ ખૂબ જ નાની અને સરળ વસ્તુઓ જેમ કે માત્ર પ્લાસ્ટિકની બોટલો ખરીદવી, અને પછી વનનાબૂદી જેવી મોટી બાબતો. હું જાણું છું કે મારે ધીરજ રાખવી જોઈએ પણ જ્યારે હું આ જોઉં છું, જ્યારે હું જોઉં છું કે જીવન મરી રહ્યું છે અને પીડાઈ રહ્યું છે, ત્યારે મારા પેટમાંથી ઘણો ગુસ્સો આવે છે અને હું લડવા માંગુ છું. તો મારો પ્રશ્ન એ છે કે, કે શું સ્વસ્થ ગુસ્સો જેવું કઈ છે? શું હું પ્રેમથી લડી શકું?

ગુસ્સો, જેમ મેં અગાઉ ઉલ્લેખ કર્યો છે, તે પ્રેરણા સાથે સંબંધિત છે. તેથી કંઈક અથવા અન્ય લોકો માટે ચિંતાનો ગુસ્સો એક વસ્તુ છે, અને ધિક્કારથી પ્રેરિત ગુસ્સો કંઈક અલગ છે.

પરમ પવિત્રતા, તમે પૃથ્વી પરના છ અબજ વિશ્વાસુ અને કદાચ એક અબજ નાસ્તિકો વિશે વાત કરી રહ્યા છો. મને લાગે છે કે એવા લોકોનો ત્રીજો જૂથ છે જેઓ હવે પરંપરાગત સંસ્થાકીય ધર્મમાં ઘરની લાગણી અનુભવતા નથી પરંતુ તેઓ નાસ્તિક પણ નથી, અને સંસ્થાકીય ધર્મની બહાર આધ્યાત્મિકતા શોધી રહ્યા છે. તેમના માટે તમારી સલાહ શું છે?

ઘણા વર્ષો પહેલા, સ્ટોકહોમમાં, હું લોકોના એક નાના જૂથને મળ્યો. તેઓ હાલની પરંપરાઓ અથવા ધર્મોની તરફેણ કરતા ન હતા પરંતુ તેમ છતાં તેઓ અમુક પ્રકારની આધ્યાત્મિકતા શોધતા હતા. હા, આવા લોકો છે. જો કે, મને જાણવા મળ્યું છે કે તમે જેને “નવો યુગ” કહો છો અથવા અહીંથી-ત્યાંથી નાના ભાગો લઈને એક મોટું મિશ્રણ બનાવવું એ બહુ ઉપયોગી નથી!

મને લાગે છે કે કોઈની ભૌતિક જરૂરિયાતોને માત્ર સંતોષવી એ સારું નથી, પરંતુ ઊંડા મૂલ્યો શોધવાનો પ્રયાસ કરવો ખૂબ જ સારો છે. આપણા જીવનનું પૃથ્થકરણ કરવું અને આપણી ખુશી અમુક પ્રકારના સંવેદનાત્મક સંતોષથી પ્રાપ્ત થતું નથી તે જોવાનું યોગ્ય છે. જેમ કે, જ્યારે સંગીત વગાડવામાં આવે છે, ત્યારે તમે સંતુષ્ટ છો, પરંતુ જો સંગીત બંધ થઈ જાય તો હવે સંતોષ નથી. માનસિક સ્તરે, વિશ્વાસ અથવા કરુણાની જબરદસ્ત લાગણી - આનાથી જે સંતોષ મળે છે જે ઘણો લાંબો સમય ચાલે છે.

તમારા માટે, મનુષ્યના જીવનમાં સૌથી મહત્વની વસ્તુ શું છે?

હું હંમેશા લોકોને કહું છું કે આપણા જીવનનો હેતુ અને ઉદ્દેશ્ય ખુશી જીવન જીવવાનો છે. હવે ખુશી અથવા હર્ષ પ્રાપ્ત કરવા માટે, તે સંવેદનાત્મક ક્ષમતાઓ અને અનુભવો પર આધાર રાખવો જોઈએ નહીં, પરંતુ આપણી માનસિક સ્થિતિ પર આધાર રાખવો જોઈએ. તેથી જેમ હું સામાન્ય રીતે કહું છું, આપણે આપણા આંતરિક મૂલ્યો પર વધુ ધ્યાન આપવાની જરૂર છે. ખુબ ખુબ આભાર.