Historia dzogczen

Szangszung został w roku 645 n.e. podbity przez Jarlung (Tybet Środkowy). Cesarz Jarlung, Songtsen Gampo (Srong-btsan sgam-po), miał żony nie tylko z chińskich i nepalskich rodów królewskich (obie sprowadziły po kilka tekstów i figur buddyjskich), lecz również z królewskiego rodu Szangszung. Na jego dworze przyjęto rytuały grzebalne Szangszung (bon) oraz składanie ofiar ze zwierząt, choć bon utrzymuje, że poświęcanie zwierząt było rodzimym zwyczajem tybetańskim, nie zaś zwyczajem bon. Cesarz zbudował trzynaście świątyń buddyjskich w Tybecie i Bhutanie, lecz nie założył żadnego klasztoru.

W tej fazie buddyzmu w Tybecie Środkowym poprzedzającej szkołę ningma nie było żadnych nauk dzogczen. Właściwie trudno jest stwierdzić, jaki poziom nauk i praktyki nauk buddyjskich wprowadzono. Niewątpliwie były one bardzo ograniczone, tak samo jak w przypadku rytuałów Szangszung.

Kolejna ważna postać, cesarz Tri Songdetsen (Khri Srong sde-btsan), był ostrożny co do wpływów Chin i paranoicznie obawiał się Szangszung, najprawdopodobniej z tego powodu, że jego prochińskiego ojca zamordowało ksenofobiczne, konserwatywne stronnictwo polityczne Szangszung na dworze cesarskim. W roku 761 zaprosił do Tybetu indyjskiego opata Śantaraksitę. Wybuchła epidemia ospy. Stronnictwo Szangszung na dworze cesarskim obwiniło Śantaraksitę i deportowało go z kraju. Za radą opata cesarz zaprosił wtedy Guru Rinpocze (Padmasambhawę) ze Swat (północnozachodni Pakistan), który wypędził demony, które wywołały ospę. Wtedy cesarz ponownie zaprosił Śantaraksitę.

Guru Rinpocze wyjechał w roku 774, nie dokończywszy pełnego przekazu dzogczen. Widząc, że czas jeszcze nie dojrzał, zakopał niektóre z tekstów jako ukryte teksty-skarby (gter-ma, "terma"). Były to wyłącznie teksty dotyczące dzogczen.

Krótko po tym ukończono klasztor Samje (bSam-yas) (pierwszy klasztor w Tybecie z pierwszymi siedmioma mnichami tybetańskimi). Pracowali tam wspólnie tłumacze chińscy z tradycji czan (jap. zen), indyjscy oraz szangszungscy. Buddyzm stał się religią państwową w roku 779, prawdopodobnie dlatego, że cesarz Tri Songdetsen potrzebował jakiejś kultury alternatywnej dla Szungszang, aby zjednoczyć kraj. Cesarz wyznaczył po trzy rodziny do utrzymywania każdego z mnichów.

Tybet w roku 781 podbił z rąk Chin Dunhuang (Tunhuang, buddyjską oazę na Jedwabnym Szlaku na północny zachód od Tybetu). Mimo tego cesarz Chin od roku 781 przysyłał co drugi rok dwóch mnichów do Samje, aby utrzymywać swoje wpływy.

Śantaraksita zmarł w 783 roku, przestrzegając przed kłopotami ze strony Chińczyków i poradził, żeby zaproszono jego ucznia Kamalasilę, żeby ów debatował z nimi, co Tybetańczycy zrobili.

W następnym roku 784 miały miejsce wielkie prześladowania i wypędzenie bonpów (wyznawców bon). Większość udała się do Gilgit (północny Pakistan) lub Junnan (południowozachodnie Chiny). Według tradycyjnego przekazu bon, pochodzący z Szangszung Drenpa Namka (Dran-pa nam-mkha') zakopał w tamtym czasie teksty bon (wszystkich kategorii, nie tylko dzogczen), aby je bezpiecznie zachować.

Historyczna i polityczna analiza ujawnia, że powodem wygnania były podejrzenia, że ksenofobiczne, zachowawcze stronnictwo polityczne Szangszung mogłoby zamordować cesarza za proindyjskie nastawienie, tak jak zrobili z jego ojcem. Co więcej, państwo zachowało rytuały grzebalne i ofiary bon. Jest zatem rozsądne przyjąć, że było to prześladowanie stronnictwa politycznego Szangszung, a nie prześladowanie religii bon.

Z tego powodu szereg uczonych z Zachodu utrzymuje, że termin bonpo (zwolennicy bon) miał w tym okresie przede wszystkim odniesienie polityczne, a nie religijne. Używano go w odniesieniu do stronnictwa politycznego Szangszung na dworze i jego zwolenników, a nie przywódców duchowych, którzy odprawiali rytuały religijne Szangszung na dworze cesarskim i ich zwolenników.

Cesarz Tri Songdetsen wysłał Wajroczanę, jednego z owych siedmiu pierwszych mnichów tybetańskich z Samje do Indii po więcej tekstów. Przywiózł on ze sobą zarówno dzogczen, jak i buddyjskie tantry lecznicze oraz zaprosił mistrza dzogczen Wimalamitrę, który przywiózł dalsze teksty.

Debata w Samje pomiędzy indyjskim a chińskim buddyzmem miała miejsce w latach 792-794. Strona indyjska pod przewodnictwem Kamalasili zwyciężyła; Chińczycy pod wodzą Hoszanga Mahajany (chińskie określenie na „mnicha mahajany”) zostali wydaleni z Tybetu. Tybetańczycy oficjalnie przyjęli buddyzm indyjski oraz indyjską medycynę buddyjską, choć utrzymali w połączeniu z nią niektóre z wpływów medycyny chińskiej.

Niedługo po tym tybetański Wajroczana został wygnany, kiedy indyjscy opaci pomówili go, że ujawnił zbyt wiele, tak więc zakopał dalsze teksty dzogczen, tak samo jak uczynił to indyjski Wimalamitra.

Teksty-skarby zakopane przez Wajroczanę i Wimalamitrę, oraz te zakopane wcześniej przez Guru Rinpocze, złożyły się na nauki dzogczen później podzielone na trzy działy.

1. Semde (sems-sde, dział umysłu), kładące nacisk na czystą świadomość (rig-pa) jako podstawę wszystkiego (kun-gzhi, sanskr. alaja)
2. Longde (klong-sde, dział otwartej przestrzeni), kładące nacisk na aspekt poznawczy otwartej przestrzeni (klong) czystej świadomości jako podstawy wszystkiego
3. Manngag-de (man-ngag sde, dział esencji nauk), również nazywany ningtig (snying-thig, dział serca esencji), kładące nacisk na czystą świadomość jako pierwotnie czystą (ka-dag).

Pierwsze dwa wywodzą się z tekstów-skarbów zakopanych przez tybetańskiego mnicha Wajroczanę i nie są dzisiaj szeroko praktykowane. Dział umysłu pochodzi z tekstów indyjskich przetłumaczonych przez Wajroczanę, dział otwartej przestrzeni z jego ustnych nauk. Dział nauk o esencji ma dwie sekcje pochodzące od dwóch nauczycieli indyjskich, jedną od Guru Rinpocze: Kadro Nintig (mKha'-'gro snying-thig, Nauki o esencji serca dakini) oraz Wima Nintig (Bi-ma snying-thig, Nauki o esencji serca Wimalamitry).

W roku 821 cesarz Ralpaczen (Ral-pa-can) (buddyjski fanatyk), podpisawszy traktat pokojowy z Chinami (łącznie ze złożeniem ofiary ze zwierząt), uczynił opata Samje głową Rady Państwa. Nakazał, żeby każdego mnicha w Tybecie wspierało siedem rodzin. Utworzył również radę, która miała zatwierdzać określenia, które miały znaleźć się w wielkim sanskrycko-tybetańskim kompendium przekładów określeń, jaki zlecił, Mahawjutpatti (Bye-brag-tu rtogs-pa chen-po, Wielki [leksykon] dla rozumienia określonych [terminów]).

Najprawdopodobnie z powodu ekscesów cesarza Ralpaczenia, jego następca cesarz Langdarma (gLang-dar-ma) pozamykał klasztory i w latach 836-842 prześladował mnichów. Jednakże biblioteki buddyjskie i tantryczna świecka tradycja ngagpa (sngags-pa) przetrwały.

Pierwsze z zakopanych tekstów-skarbów został odzyskane przypadkowo w Samje w 913 r. 

Pod koniec X w. przysłano z Indii Atiśię, aby usunąć błędne pojmowanie buddyzmu, szczególnie tantry, dotyczące seksu i składania ofiar. Dokonano nowych przekładów z sanskrytu, zaczynając od dzieła Rinczena Zangpo (Rin-chen bzang-po).

W początkach XI w rozwinęły się tradycje kadam (która później stała się tradycją gelug), sakja i kagju, jako szkoły sarma (gSar-ma, nowy przekaz, nowa tantra). Dla kontrastu, tradycja ningma jest szkołą starego przekazu czy starej tantry.

W tym czasie odżył również bon, lecz tym razem jego treść jest bardzo buddyjska. Teksty bon zostały skodyfikowane w roku 1017 – głównie teksty nie dotyczące dzogczen w głównych kategoriach literatury buddyjskiej. Później w XI wieku odnaleziono więcej tekstów z tradycji ningma i bon, często przez tę samą osobę.

W pierwszej połowie XIV wieku mistrz szkoły sakja Buton (Bu-ston Rin-chen grub) skompilował Rękopis Czalu, który był zapowiedzią Kandżur (bKa'-'gyur, słowa Buddy). Nie zawarł w nim żadnych tekstów dzogczen ani żadnych przekładów tantr z okresu starych przekładów.

Współczesny Butonowi Longcienpa (Klong-chen Rab-'byams-pa Dri-med 'od-zer) zestawił Kadro oraz Wima Nintig w  Nintig Jabśi (sNying-thig Ya-bzhi, Cztery gałęzie nauki esencji serca) oraz zebrał i uporządkował dostępne w tym czasie teksty dzogczen. Od niego wywodzi się południowa linia tekstów-skarbów ningma (lho-gter).

Bon skodyfikował swój odpowiednik Kandżuru w drugiej połowie XIV wieku i zawiera on dzogczen.

Północną linię tekstów-skarbów ningma (byang-gter) zapoczątkował po koniec XIV wieku Rigdzin Godem Dzie (Rig-'dzin rGod-ldem rJe dNgos-grub rgyal-mtshan) potomek wczesnych królów tybetańskich. Głowa tej linii nosi tytuł Rigdzin cienpo (rig-'dzin chen-po).

W początkach XV wieku Ratna Lingpa (Ratna gling-pa) skompilował zbiór Ningma Gjubum (rNying-ma rgyud-'bum, Setki tysięcy tantr ningma), będący zbiorem wszystkich tekstów dzogczen i wszystkich przekładów tantr z okresu starego przekazu, rozbudowując dzieło Longcienpy.

Dzigme Lingpa ('Jigs-med gling-pa mKhyen-brtse 'od-zer) pod koniec XVIII wieku ujawnił tekst-skarbu umysłu Longcien Nintig (Klong-chen snying-thig, Nauki esencji serca Longcienpy), kondensacja Nintig Jabśi oraz główny system dzogczen ningma praktykowany dzisiaj. Jego uczeń, Pierwszy Dodrubcien (rDo-grub chen 'Jigs-med 'phrin-las 'od-zer), napisał tekst rytualny z praktykami wstępnymi dla tego system Longcien nyndro (Klong-chen sngon-'gro).

Jedno z wcieleń Dzigme Lingpy, Paltrul (rDza dPal-sprul 'O-rgyan 'jigs-med dbang-po; Patrul Rinpocze), napisał Wskazówki od mego całkowicie doskonałego (Samantabhadra) duchowego mentora (Kun-bzang bla-ma'i zhal-lung, Doskonałe słowa mego wspaniałego nauczyciela, Kunzang Lame Sjellong). Jest to najbardziej rozbudowany tekst tradycji ningma dotyczący odpowiednika lam-rim (stopniowanej ścieżki) oraz praktyk wstępnych do Longcien Nintig.

Również w następnym pokoleniu po Dzigme Lingpa, spośród trzech głównych założycieli Rime (ruchu niesekciarskiego), którymi byli: Kongtrul (Kong-sprul Yon-tan rgya-mtso), Dźamjang Cientse Łangpo ('Jam-dbyangs mkhyen-brtse dbang-po) oraz Mipam ('Ju Mi-pham rgya-mtsho), ten ostatni napisał podstawowe komentarze ningma do głównych tekstów.

Czog-gjur Lingpa (mChog-gyur bde chen gling-pa; "Czokgjur Lingpa") był zarówno uczniem, jak i nauczycielem Kongtrula oraz Dźamjanga Cientse Łangpo. Jego autorstwa cyklem term (ukrytych tekstów-skarbow), Czogling Tersar (mchog-gling gter-gsar; "Chokling Tersar") posługują się szkoły ningma i kagju.

Dźamjang Cientse Łangpo i uczeń Patrula, Trzeci Dodrubcien (rDo-grub-chen 'Jigs-med bstan-pa'i nyi-ma), napisali najbardziej klarowne komentarze na temat dzogczen – Cykle dzogczen (rDzogs-chen skor) oraz Rozmaite teksty o dzogczen (rDzogs-chen thor-bu) – umieszczając dzogczen w kontekście innych tradycji buddyzmu tybetańskiego. Na tych komentarzach mocno opiera się Jego Świątobliwość XIV Dalajlama jako źródle do jego wyjaśnień zjednoczonej teorii wszystkich czterech tybetańskich tradycji.

Czy bon jest buddyjski, czy niebuddyjski? Oba prowadzą do oświecenia i posługują się określeniem stan Buddy. Mistrz indyjski z VII wieku Dharmakirti stwierdził, że jeśli jakaś praca zgadza się z głównymi tezami Buddy, to jest nauką Buddy. Dlatego ningma i dzogczen bon są w jasny sposób naukami buddyjskimi mahajany, gdyż oba mają wspólne cechy z sutrami mahajany. Każde z nich, oczywiście, ma również swe wyjątkowe, niewspólne cechy. Co więcej, czy powiemy, że dzogczen jest działem tantry, czy że wykracza poza podziały sutr i tantr, to ningma i dzogczen bon dzielą wspólne cechy z rozmaitymi klasami tantry.

Ponieważ i ningma i bon roszczą sobie prawo do początków dzogczen i twierdzą, że druga szkoła go skopiowała, są trzy możliwości:

1. Dzogczen rozwinął się bardzo wcześnie w buddyzmie i bon uzyskał go w ramach wczesnego rozprzestrzeniania się buddyzmu w Iranie i Azji Środkowej za pośrednictwem Szangszung. W ten sposób dzogczen bon miałby pochodzenie buddyjskie, lecz nie bezpośrednio z Indii.
2. Bon poznał dzogczen od Guru Rinpocze w Samje i zakopał te nauki, kiedy stronnictwo Szangszung bon udało się na wygnanie w roku 784, głównie do Gilgit (północny Pakistan).
3. Kiedy bonpo z Szangszung udali się na wygnanie do Gilgit, dowiedzieli się o nim tam niezależnie od Guru Rinpocze.

Nie można rozstrzygnąć przekonująco, która z tych możliwości jest poprawna.

Dzogczen znajdujemy również w drugpa kagju u założyciela tej szkoły z końca XII w., Tsangpa Gjare (gTsang-pa rGya-ras).

Trzeci Karmapa (Kar-ma Rang-byung rdo-rje) wprowadził dzogczen do szkoły karma kagju na początku XIV w i napisał Karma Nintig (Kar-ma snying-thig, Nauki o esencji serca Karmapy). Uczył się dzogczen u Kumararadży, tego samego nauczyciela, jakiego miał Longcienpa. Dlatego w praktyce karma pakszi wizualizuje się Guru Rinpocze w sercu karma pakszi Drugiego Karmapy. Wystepuje również praktyka Guru Rinpocze w tradycji karma kagju.

Dzogczen trafił do tradycji drikung kagju za pośrednictwem tekstów-skarbów odkrytych przez XVI-wiecznych mistrzów Drikunga Ratnę (rGyal-dbang Rin-chen phun-tshogs ‘Bri-gung Ratna) oraz Czwartego Drikunga Lho Dźedrunga (‘Bri-gung Lho rJe-drung O-rgyan nus-ldan rdo-rje).

W połowie XVII wieku Piąty Dalajlama miał czyste wizje dzogczen. Ujął je w dziele Niosące tajemną pieczęć (gSang-ba rgya-can) i wprowadził te praktyki dzogczen w swoim klasztorze Namgjal, gdzie poza tym praktykuje się głównie tradycję gelug.

Guru Rinpocze przepowiedział, że jeśli linia wywodząca się od wczesnych królów tybetańskich – których potomkowie, linia Rigdzin-cienpów, byli głowami północnej linii tekstów-skarbów – ulegnie przerwaniu, będzie to szkodliwe dla Tybetu. Dlatego Piąty Dalajlama przekazał swe linie dzogczen również Rigdzin-cienpo swoich czasów. W następstwie tego północna linia tekstów-skarbów praktykuje również nauki dzogczen Piątego Dalajlamy.

Następny Rigdzin-cienpo przekazał nauki dzogczen Piątego Dalajlamy do klasztoru Neczung, klasztoru wyroczni państwowej Neczung (gNas-chung). Wyrocznię Neczung wyznaczył Guru Rinpocze w Samje dla ochrony Tybetu. Od czasów Drugiego Dalajlamy istniał osobisty związek pomiędzy Dalajlamami, a wyroczną Neczung, gdy Drugi Dalajlama przeniósł się z klasztoru Taszilhunpo do klasztoru Drepung.

Piąty Dalajlama również wyznaczył jako zasiadającego na tronie klasztoru ningma Mindrol-ling (Mindroling) (sMin-gling khri-can, "Minling Triczen") jako głowę południowej linii tekstów-skarbów. Od tamtego czasu zawsze istniał bliski związek pomiędzy Dalajlamami a tradycją ningma.