लाम-रिम श्रेणीबद्ध मार्गाचे पारंपरिक सादरीकरण त्सेनझाब सरकॉंग रिंपोछे

मृत्यू अटळ आहे

जर आपण विचार केला की आपला अनमोल मानवी देह कसा आहे, तर आपल्याला लक्षात येईल की तो एखाद्या दगड किंवा धातुतून निर्माण झालेला नाही. जर तसे असते तर त्याचे अस्तित्व दीर्घकाळ राहिले असते. जर आपण आपल्या शरीराला छेद देऊन त्याचे आतून निरीक्षण केले, तर आपण पाहू शकू की आपल्या शरीरात खूप रक्त आणि आतडी आहेत, अगदी त्या प्राण्यांसारखीच, ज्यांचे मांस खरेदी केल्यानंतर लोक ते आपल्या घरात टांगून ठेवतात. आपल्या शरीरातील आतील भाग घड्याळाच्या आतल्या भागासारखाच नाजूक आहे. 

जर आपण मृत्युबाबत आणि किती लोक मरण पावले आहेत, याबाबत विचार केला, तर आपण प्रत्येक मण्यासोबत एका मृत्युची नोंद करून आपली जपमाळ अनेक वेळा फिरवत बसू. मी असा विचार केला की मी धर्मशाळेला आल्यापासून किती तिबेटी लोकांचा मृत्यू झाला आहे, तर मी आयुष्यभर माझ्या जपमाळेवर मोजतच राहीन. 

असे कोणीच नाही जो मनुष्य रूपात जन्माला आला आहे, पण त्याचा मृत्यू झालेला नाही. आणि जर तुम्ही झाडेझुडपे कशी नष्ट होतात, याचा विचार केला, तर तुमच्या लक्षात येईल की ती नष्ट होणारच असतात. जन्माचा नैसर्गिक निष्कर्ष मृत्यूच आहे. त्याशिवाय पर्यायच नाही. इथे आपल्या एकत्र येण्याचा अंतिम परिणाम इथून उठून विभक्त होणेच आहे, तर वर जाण्याचा अंतिम परिणाम खाली येणे हाच आहे. मृत्यु निश्चित असल्याची जाणीव होऊन आपण मृत्यू येण्यापूर्वी शक्य तितका धर्म साधनेचा प्रयत्न करण्याची गरज आहे. 

त्यामुळे आपण विचार करायला हवा की आपला मृत्यू कसा होईल. कल्पना करा की तुम्ही फार आजारी आहात आणि तुमच्या शरीराचा रंग खराब होत चालला आहे, तुम्ही फार अशक्त झाले आहात. तुमचे सर्व नातलग रडत आहेत आणि इतके वाईट कसे घडले, असे बोलले जात आहे. डॉक्टर येऊन तुम्हाला औषध देतात, पण ते ही तुमची परिस्थिती फारच गंभीर असल्याचे हताशपणे सांगतात. 

कोणत्याही क्षणी आपला मृत्यू होऊ शकतो

शिवाय हे ही निश्चित नाही की आपला मृत्यू केव्हा होईल. अनेकदा असे पाहायला मिळते की केस पिकलेल्या वृद्ध मातापित्यांना आपल्या मुलांचे अंत्यसंस्कार करावे लागतात. आणि अनेक लोक तर जेवता जेवता श्वास घुसमटून मृत्यू पावतात. 

उदाहरणादाखल, तुम्ही तिबेटमधील एका घटनेचा विचार करू शकता. एका माणसाने मांसाचे काही तुकडे सकाळी खाण्यासाठी बाजूला काढून ठेवले, पण त्या माणसापेक्षा ते मांसाचे तुकडेच अधिक काळ टिकले. आणखी एक उदाहरण, मला शिमल्यातील एक बटाट्याची शेती करणारा शेतकरी माहीत आहे, जो दुपारच्या जेवणासाठी पराठे बनवणार होता, पण ते पराठे भाजले जात असतानाच तो वारला. 

त्यामुळे मृत्यू आणि नश्वरतेसंबंधी बोध मिळवण्यासाठी ग्रंथ वाचत बसण्यापेक्षा आपल्या माहितीतल्या मृत लोकांचा विचार करणे अधिक चांगले आहे. 

मृत्युसमयी फक्त धर्म आपली मदत करू शकतो

मृत्युविषयक ध्यानधारणेचे महत्त्व काय आहे? त्यातून हे स्पष्ट होते की धर्म साधना हे एकमात्र सार्थक काम आहे. 

आपण भौतिक गोष्टींच्या संदर्भातून विचार केल्यास आपल्या लक्षात येईल की मृत्युवेळी आपण काहीही सोबत घेऊन जात नाही. उदाहरणार्थ, जर तुम्ही भरपूर पैसा कमावणारा श्रीमंत व्यापारी असाल, तर मृत्युवेळी तुमच्या जवळ तुमचा मृतदेह झाकण्यासाठी फारफार तर महागडे कापड असेल. ही संपत्ती मिळवण्यासाठी देशोदेशी प्रवास करून त्या व्यापाऱ्याने अगणित विनाशकारी कृत्ये केलेली असू शकतात. 

तुमच्याकडे अनेक नोकरचाकर असतील किंवा एखाद्या सेनाधिकारीच्या हाताखाली लाखभर सैनिक असतील, पण मृत्युवेळी कोणीच तुमच्या सोबत येऊ शकत नाही. अगदी अख्ख्या देशभर तुमचे नातलग असतील, तरी फायदा होत नाहीः तुम्ही मरत असताना फक्त ते तुमच्या अवतीभोवती उभे राहू शकतील आणि उलट तुमच्या शांततापूर्ण मृत्यू व पुनर्जन्माच्या प्रक्रियेत बाधकच ठरतील. 

मृत्युसमयी फक्त धर्म साधनाच माणसाच्या उपयोगी पडू शकते, कारण जर तुम्ही तुमच्या सकारात्मक कर्मांच्या फलस्वरूप पर्याप्त सकारात्मक शक्ती संचित केली असेल, तर ती तुमच्या भविष्यातील पुनर्जन्मांसाठी उपयुक्त ठरू शकते, पण नकारात्मक कार्मिक ऊर्जा पुनर्जन्माच्या प्रक्रियेत बाधा निर्माण करेल. हे सर्व तुम्ही मृत्युचा विचार न करताही समजून घेऊ शकता. तिबेटमधील अनेक तिबेटी प्रचंड श्रीमंत होते, पण त्यांना फक्त आपले ज्ञान आणि वैयक्तिक गुणांसह स्वतःचा देश सोडावा लागला. त्यामुळे आपल्याला आपल्या जीवनकाळात निर्मल मनाने धर्म साधना करणे आवश्यक आहे आणि सांसारिक गोष्टींमध्ये वेळ व्यर्थ घालवता कामा नये. 

आपल्याला या जीवनातील सर्व सांसारिक कार्यांना गव्हाच्या भुश्श्यासमान क्षुल्लक समजायला हवे. सांसारिक कार्ये अर्थहीन असतात. सांसारिक कार्यांना आपण लहान मुलांनी केलेल्या वाळूच्या किल्ल्याप्रमाणे समजायला हवे. त्यांचा खेळ पूर्ण झाला की ते तो तसाच टाकून निघून जातात. सांसारिक कार्यांकडे आपण असेच पाहायला हवे. 

तुम्ही हा सर्व विचार केला, तर ते धर्म साधनेसाठी साहाय्यक ठरेल.  

आरंभिक स्तर

जर आपण समस्त सांसारिक कार्यव्यवहार अनावश्यक आणि महत्त्वहीन समजला, तर आपल्याला जाणीव होईल की धर्म साधना हीच केवळ सर्वात महत्त्वाची गोष्ट आहे. धर्म साधना ही अशी गोष्ट आहे, जी आपल्या भविष्यातील पुनर्जन्मासाठी लाभकारक ठरेल. उदाहरणार्थ, असा दृष्टिकोन बाळगणे, ‘आता मला मनुष्य रूपातला अनमोल पुनर्जन्म मिळाला आहे, मी त्याचा अशा प्रकारे उपयोग करेन की मला भविष्यातही निम्न स्तरावर जन्म घ्यावा लागू नये.’ हा आपल्या दुर्मिळ जीवनाचा निम्न स्तरीय लाभ आहे. 

तीन निम्नस्तरीय लोकांमध्ये जाण्यापासून, अर्थात निम्नस्तरीय पुनर्जन्मांपासून, तुम्हाला फक्त तुमची कठोर नैतिक स्वयंशिस्त वाचवू शकते. पण जरी आपण नैतिक स्वयंशिस्ती कायम ठेवण्याची तीव्र इच्छा बाळगली तरी ती कालांतराने क्षीण होत जाते. त्यामुळे निम्नस्तरीय पुनर्जन्मापासून स्वतःचा बचाव करण्यासाठी, आपल्याला आपल्या तणावदायी भावनांपासून मुक्ती मिळवणे आवश्यक असते. हे एखादा खूप मळलेला कपडा धुण्यासारखे आहे- सुरुवातीला तुम्ही थोडीशी ऊर्जा लावता आणि हळूहळू तुम्ही शक्ती वाढवत नेता. तणावदायी भावनांपासून मुक्तीसाठी तुम्ही हळूहळू आणि संयतपणे स्वतःवर काम सुरू करता आणि नंतर यथाशक्ती तुमचे प्रयत्न वाढवत नेता. त्यामुळे नैतिक स्वयंशिस्त कायम ठेवण्यासाठी, तुम्हाला ते हळूवार लागू करावे लागेल आणि नंतर उत्तरोत्तर अभ्यासातून तुम्ही तणावदायी भावनांपासून मुक्ती मिळवू शकता, नाहीतर तुमचे प्रयत्न लवकरच क्षीण होऊन संपून जाऊ शकतात. 

जर तुम्ही तीन निम्नस्तरीय पुनर्जन्मांपासून बचावासाठी नैतिक स्वयंशिस्त लागू करत असाल, तर ही किमान धर्म साधना आहे. 

मध्यवर्ती स्तर 

जर आपण तीन निम्नस्तरीय लोकांमधील जन्म रोखू शकलो आणि आपण देवलोकातील आनंद आणि सुखाच्या वातावरणात पुनर्जन्म घेतला किंवा मनुष्य रूपात पुनर्जन्म घेतला, तरी आपण समजून घ्यायला हवे की सर्व सांसारिक पुनर्जन्म दुःखदायी आहेत. लाम-रिम शिकवणींमध्ये याची विस्तारपूर्ण चर्चा करण्यात आली आहे. याला एका उदाहरणाच्या माध्यमातूनही समजून घेतले जाऊ शकते, जर तुम्ही ऊनात उभे आहात आणि ऊन फारच प्रखर झाले, तर तुम्ही आत जाता. पण त्या परिस्थितीत तुम्ही उकाड्यापासून वाचला तरी थंडीत अडकता. त्यामुळे अशी सांसारिक स्थितीच अस्तित्वात नाही, जी दुःखापासून मुक्त आहे.   

तणावदायी भावना आपल्याला अनियंत्रित पुनर्जन्मांच्या सांसारिक चक्रात गुरफटून ठेवतात. एखाद्या वृक्षाच्या मूळांप्रमाणे, याचे मूळ स्वतःची स्वतंत्र ओळख समजून घेण्याशी आहे. आपले सांसारिक चक्रात गुरफटत राहणे, एखाद्या मेरी-रो-राऊंडवर गोल गोल फिरत राहण्यासारखे आणि कुठेच न पोहचण्यासारखे आहे. यातून बाहेर पडण्याचा एकमेव उपाय म्हणजे स्वतःला एका उंचीवर पोहचवणे, जी त्या चक्राहून मोठी आहे. हे साध्य करण्यासाठी, आपण आर्य, अर्थात सिद्धीप्राप्त जीव होणे आवश्यक आहे, ज्याच्याकडे ओळखशून्य, अशक्य ‘आत्म्या’चा अभाव ओळखणारी विवेकी जागरूकता आहे. हीच शून्यतेसंबंधीची विवेकी जागरूकता आहे. 

आपल्या मानसिक सातत्यासंबंधीच्या शून्यतेचा बोध विकसित करण्यासाठी मानसिक शांती आणि स्थिरतेची शमथ अवस्था साध्य करणे आवश्यक आहे. आणि हे साध्य करण्यासाठी आपल्याला नैतिक स्वयंशिस्त आवश्यक आहे. त्यामुळे तीन उच्चस्तरीय साधना – नैतिक स्वयंशिस्त, एकाग्रता आणि विवेकी जागरूकता – आपल्याला अनियंत्रित पुनर्जन्माच्या सांसारिक चक्रातून मुक्त होण्यासाठी साहाय्य करतात. जर आपण ही साधना करू शकलो, तर आपण सांसारिक चक्रातून मुक्ती मिळवू शकतो. 

भावचक्रातून स्वतःला वर उचलणाऱ्या आर्यांचे तीन वर्ग आहेतः 

• ज्यांनी दर्शन मार्ग चित्तावस्था प्राप्त केली आहे. 
• ज्यांनी भावना मार्ग चित्तावस्था प्राप्त केली आहे. 
• ज्यांनी साधनेचा टप्पा पूर्ण केला असून त्यांना पुढील अभ्यासाची आवश्यकता राहिलेली नाही. 

दर्शन मार्ग चित्तावस्था प्राप्त जीवधारी शून्यतेला निर्वैचारिक सरल अनुभूतीच्या दृष्टीतून पाहतात. भावना मार्ग चित्तावस्था प्राप्त जीव, उत्तरोत्तर ध्यानधारणेच्या माध्यमातून शून्यतेच्या निर्वैचारिक अनुभूतीच्या विकासासाठी प्रयत्नशील राहतात. जेव्हा तुम्ही ध्यानधारणा करत करत आपल्या मनाला शून्यतेच्या अनुभूतीसाठी तयार करता आणि मुक्ती आड येणाऱ्या भावनिक आंदोलनांना तुमच्या मनातून हद्दपार करता, तेव्हा तुम्ही एक विमुक्त योगी, अर्थात अर्हत होता.

प्रेम आणि करुणा 

पण फक्त स्वतःपुरती मुक्ती प्राप्त करणे पुरेसे नाही, कारण सर्व सीमित जीव (संवेदनाक्षम जीव) या कठीण परिस्थितीत आहेत. सर्व सचेतन जीव समदुःखी आहेत आणि त्यांना दुःखापासून मुक्ती हवी आहे. जर आपण सर्व जिवांना दुःखांपासून मुक्त करण्याची इच्छा बाळगणारी मनोवस्था विकसित केली, तर त्यालाच ‘करुणा’ म्हणतात. पण सर्व सचेतन जिवांना दुःखापासून मुक्त करण्याचा भाव विकसित करण्यासाठी आपल्याला स्वतःच्या दुःखांबाबत दीर्घकालीन चिंतन आणि त्याची भयावहता लक्षात घेऊन त्यापासून मुक्त होण्याच्या इच्छेचा दृढ संकल्प विकसित करणे आवश्यक आहे. एकदा तुम्ही दुःखाची भयावहता ओळखली आणि त्यातून बाहेर पडण्याची कामना करता, तेव्हा तुम्ही तो विचार सर्व जिवांना लागू करू शकता. ती करुणा आहे.  

अशा प्रकारे विरक्ती स्वतःची दुःखापासून मुक्तीची कामना आहे, तर करुणेत सर्व जीवमात्रांची दुःखातून मुक्तता व्हावी, ही कामना आहे. प्रेम आणि करुणेतील फरक हा आहे की करुणेमध्ये आपण असा विचार करतो की, ‘सर्व जीव वेदनेतून आणि ती निर्माण करणाऱ्या कारणांपासून मुक्त झाले तर किती छान होईल.’ तर प्रेम म्हणजे सर्व जिवांसाठी आनंद आणि आनंद निर्माण करणाऱ्या कारणांच्या प्राप्तीची कामना आहे. 

समभाव आणि बोधिचित्त कसे विकसित करावे

आपण प्रेम आणि करुणाभावापासून वंचित असण्याचे कारण काय आहे? सर्व जण दुःखातून मुक्त व्हावेत आणि सुखी व्हावेत, अशी कामना आपण का करू शकत नाही? कारण आपले चित्त समतल नाही – आपले चित्त ओबडधोबड आहे, त्यात उतार-चढाव आहे. तर चित्तविषयक असमतोल नक्की काय आहे? असे होण्याचे कारण, आपली आपल्या नातलग आणि मित्रांबाबतची आसक्ती आणि जेव्हा आपण आपले शत्रू किंवा नावडत्या लोकांना पाहतो, आपल्यात घृणा निर्माण होते. 

तर आपल्याला या खड्ड्यांनी भरलेल्या मार्गाला समतल कसे करता येईल? एका उदाहरणातून आपण ही गोष्ट समजून घेऊ शकतोः समजा एखाद्या माणसाने काल तुम्हाला १०० रुपये दिले आहेत आणि आणखी एका व्यक्तीने तुम्हाला आज १०० रुपये दिले आहेत. काल १०० रुपये दिलेल्या माणसाने तुमच्या थोबाडीत मारली आणि आज १०० रुपये दिलेल्या माणसाने काल तुमच्या थोबाडीत मारली होती, तर दोघांपैकी कोणती व्यक्ती तुम्हाला आवडेल आणि कोणती व्यक्ती आवडणार नाही? 

त्यामुळे आपल्याला समजून घ्यायला हवे की आपले शत्रू कशा प्रकारे आपल्या मदतीला आले आहेत आणि कदाचित भविष्यातही उपयोगी पडू शकतात. तसेच आपल्या मित्रांनी कसे आपल्याला नुकसान पोहचवले आहे आणि भविष्यातही नुकसान पोहचवू शकतात. हे सर्व कालसापेक्ष आहे. 

आणखी एक उदाहरण पाहूः अनेक लोक असतात, जे नरभक्षी किंवा पिशाच्च असतात. आपल्याला ते आकर्षक वाटू शकतात आणि कदाचित आपण त्यांच्यापैकी कुणाशी लग्नही करू, पण एखाद्या रात्री त्यांचे खुनशी दात बाहेर पडतील आणि आपण भक्ष्य होऊ. 

जेव्हा तुम्ही कुत्र्याला मारता, तो भुंकतो आणि तुम्हाला चावतो. त्यामुळे जेव्हा आपण आपल्या शत्रूवर रागावतो, आपण त्या कुत्र्याप्रमाणेच व्यवहार करत असतो. आपल्याला मनाचा हा असमतोल संपवण्याची गरज असते. आसक्ती आणि तिटकाऱ्याची भावना संपवून समभाव विकसित करण्याची गरज असते. आणि त्या समभावाच्याही वरचढ, आपण प्रेम आणि करुणाभाव विकसित करू शकतो- जसे एखाद्या खड्डयांनी भरलेल्या रस्त्याला कार चालवण्यासाठी समतल करावे. 

आपले विचार तितकेच शक्तिशाली असायला हवेत, जसे डायनामाइट विस्फोट एखादा रस्ता समतल करतो. तर हे विचार कसे असावेत? आपण इतर जिवांचा करुणामयी विचार करावा. उदाहरणार्थ, आपण दूध पितो. ते गाय किंवा म्हशीपासून मिळते. त्या बाहेर जातात, गवत खातात, पाणी पितात आणि आपण फक्त त्यांचे दूध काढण्याचे काम करतो. वैद्यकीय प्रयोगांसाठी ससे आणि उंदरांचा वापर केला जातो, त्यामुळे आपल्याला जी औषधे मिळतात, ती त्यासाठी बलिदान दिलेल्या ससे आणि उंदरांमुळे मिळतात.  

काही असे सचेतन जीव असतात, जे आपल्याला नुकसान पोहचवतात आणि त्यांना आपण आपले शत्रू समजतो. पण आपण त्यांच्यामुळे झालेल्या नुकसानीचा विचार करताना त्यांच्या करुणेच्या दृष्टीने विचार केला तर त्यांची करुणा त्यांच्याद्वारे पोहचवण्यात आलेल्या हानीच्या तुलनेत अधिक असेल. आणि त्यांच्यामुळे झालेली हानीही आपल्यासाठी उपयुक्त असू शकते. बुद्धत्व प्राप्त करण्यासाठी, आपल्याला संयम विकसित करण्याची आवश्यकता असते आणि त्यासाठी आपल्या भोवती अप्रिय व्यक्तींचा वावर असायला हवा. जर प्रत्येक जण चांगलाच असेल, तर आपण संयम विकसित करू शकणार नाही. जे आपल्यावर क्रोधित होतात, ते सीमित क्षमता असणारे जीव असतात, बुद्ध नसतात; त्यामुळे हे तेच लोक असतात, जे आपल्याला संयम शिकवतात. उदाहरणारथ, अतिशा जेव्हा भारतात आले, तेव्हा त्यांनी आपल्यासोबत एका बोलभांड भारतीय माणसाला घेऊन आले, जो सतत त्यांच्या संयमाची परीक्षा पाहत असायचा. त्यांना जेव्हा विचारण्यात आले की त्यांनी त्याला का सोबत आणले, तर आतिशांनी सांगितले की संयमाची साधना करण्यासाठी त्यांनी त्याला सोबत आणले. त्यामुळे सीमित क्षमता असलेले लोक आणि बुद्ध आपल्याप्रति समान करुणामय असतात. शान्तिदेव यांच्या बोधिचर्यावतार, बोधिसत्व आचरणाचे अनुशीलन ग्रंथात याला पुष्टी देण्यात आली आहे. 

बुद्धजन क्रोधित होत नाहीत, यामागे कारण आहे. कारण बुद्धत्व प्राप्त झालेल्या व्यक्तीमध्ये एकचित्त एकाग्रता असते आणि समस्य प्रकारच्या तणावदायी भावनांपासून तो मुक्त असतो. आपल्या एकचित्त एकाग्रतेमुळे बुद्धजनांना क्रोध येत नाही. त्यामुळे आपल्याला अशी एकाग्रती विकसित करायला हवी. सकाळी आपण या दोन विचारांसह जागे व्हायला हवेः

• आज मी इतरांना क्रोधित करेल, असे कोणतेही काम करणार नाही
•  मी इतरांना रागवण्याची संधी देणार नाही. 

जर आपण स्वतःला असे वागण्यासाठी तयार करू शकलो, तर आपण आपल्या तणावदायी भावना कमी करू शकू. आणि कालांतराने तणावदायी भावनांपासून कायमचे मुक्त होऊन बुद्धत्व प्राप्त करू शकू. 

जर असा प्रश्न उपस्थित झाला की बुद्धजन कोणत्या गोष्टीने प्रसन्न होतील, तर त्याचे उत्तर सीमित क्षमतांच्या जिवांबाबत दयाभाव आणि मदतभाव बाळगणे हे असेल. बुद्धजन खरोखरच अशा गोष्टींमुळे प्रसन्न होतात. उदाहरणार्थ, जर एखाद्या पालकांसोबत त्यांची मुले असतील, तर फक्त पालकांशी प्रेमाने वागून आपण त्यांना तितके आनंदी करू शकत नाही, जेवढे ते मुलांशी प्रेमाने वागल्याने आनंदी होतील. तशाच रीतीने बुद्धजनांसोबतच इतरांशीही प्रेमाने वागल्याने बुदधजन आनंदी होतात. त्यामुळे या आधारावर आपण बोधिचित्ताचे उद्दिष्ट विकसित करायला हवेः ‘मी सर्व सीमित क्षमतांच्या जिवांच्या कल्याणासाठी बुद्धत्व प्राप्त करणार आहे.’

या जन्मात, अगदी याच क्षणी सर्व सचेतन जिवांच्या कल्याणासाठी बुद्धत्व प्राप्त करण्याची अधिकच तीव्र मनोकामना ठेवायला हवी. बुद्धाने सांगितले आहे की या जीवनात ज्ञानप्राप्ती साध्य करण्याचा मार्ग आहे. आणि तो मार्ग काय आहे? तांत्रिक मार्गाच्या माध्यमातून ते शक्य आहे. तो मार्ग अवलंबल्यास या जन्मातच ज्ञानप्राप्ती संभव आहे. 

भलेही वर्तमान जीवनात ज्ञानप्राप्ती मिळवण्याचा आपला इरादा पक्का असेल, पण आपण ते सहजसाध्य समजू नये कारण अनादी काळापासून आपली भरपूर विनाशकारी कर्मं साठलेली आहेत. तंत्र हा जलद मार्ग असेल, पण तो फार कठीण मार्ग आहे. आपण असा विचार करता कामा नये की तंत्र मार्ग हा विमान पकडण्यासारखा जलद मार्ग आहे. हे तेवढेही सोपे नाही. उदाहरणार्थ, जेट्सन मिलरेपांना आपल्या गुरुंसोबत मिनार उभे करण्यापासून मार खाण्यापर्यंत अनेक समस्यांना सामोरे जावे लागले होते. त्यामुळेच ते त्यांच्या वर्तमान जीवनात ज्ञानप्राप्ती साध्य करू शकले. पण आपण मिलरेपा यांनी सहन केलेल्या त्रासाचा एखादा अंशही सहन करण्यास तयार नाही. 

जर आपल्याला ज्ञानप्राप्तीची प्रबळ मनोकामना असेल आणि आपल्यात मोठ्यातले मोठे संकट पेलण्याची तयारी असेल, तर संयत साधनेच्या माध्यमातून आपण बुद्धत्व प्राप्त करण्याची शक्यता आहे. 

एका अनमोल मानवी देहाचा जन्म लाभल्याने, आपण त्याचा उपयोग धर्म साधनेसाठी आणि चांगला पुनर्जन्म, मुक्ती आणि ज्ञानप्राप्तीसाठी करू शकतो. त्यासाठी आपल्याला श्रेणीबद्ध मार्ग अवलंबायला हवा. त्यासाठी दहा विनाशकारी कृत्यांपासून स्वतःचा बचाव करायला हवा, तणावदायी भावनांपासून स्वतःला मुक्त करायला हवे, संसारापासून मुक्ती व बोधिचित्ताच्या उद्दिष्टाप्रति दृढ विश्वास बाळगायला हवा, एकचित्त एकाग्रता आणि शून्यतेसंबंधी निर्वैचारिक बोध प्राप्त करायला हवा.