ความจริงอันประเสริฐประการที่สาม: การดับทุกข์ที่แท้จริง

พระพุทธเจ้าทรงสอนว่า แม้เราจะประสบกับปัญหามากมายในชีวิต ความทุกข์ที่แท้จริงคือข้อเท็จจริงที่เราสืบสานการเกิดซ้ำแล้วซ้ำอีกของความทุกข์เหล่านั้น  เราสืบสานการประสบความไม่มีสุข และความสุขที่ไม่น่าพึงพอใจอันขาขึ้นขาลงอย่างควบคุมไม่ได้ และเราสืบสานของการมีร่างกายและจิตใจที่จำกัดในการเกิดใหม่แต่ละชาติ โดยสิ่งเหล่านี้เป็นพื้นฐานในการประสบกับอารมณ์ขาขึ้นขาลงดังกล่าว  นอกจากนี้พระพุทธเจ้ายังทรงสอนว่าสาเหตุที่แท้จริงของการสืบสานสิ่งเหล่านี้อยู่ในจิตใจของเรานั่นเอง

จิตของเราสร้างภาพความจริงที่เป็นเท็จเกี่ยวกับผลลัพธ์ของพฤติกรรมเราต่อตัวเราเองและผู้อื่น รวมถึงความเป็นจริงที่ผิดเกี่ยวกับการดำรงอยู่ของตัวเรา ผู้อื่น และปรากฏการณ์ทั้งหลายทั้งปวงด้วย  เราจินตนาการอย่างผิด ๆ ว่าเราดำรงอยู่ในฐานะตัวตนที่ครบถ้วนในตนเองและมั่นคงที่เรียกว่า “ตัวฉัน”  และเราก็จินตนาการไปอย่างผิด ๆ ว่า จิตใจของเรานั้นเป็นตัวตนมั่นคงยู่ในหัวของเราที่สามารถระบุได้ เนื่องจากเสียงในหัวเราดูเหมือนจะอยู่ในจิตของเรา หรือเราคิดว่าเสียงนี้เป็นเครื่องมือบางอย่างที่เราใช้ในการคิดและทำความเข้าใจสิ่งต่าง ๆ  เราไม่รู้เลยว่าการสร้างภาพในลักษณะเหล่านี้ไม่สอดคล้องต่อความเป็นจริง และที่แย่ไปกว่านั้นคือ เรายังเชื่อว่าการสร้างภาพในลักษณะนี้เป็นเรื่องจริงเสียด้วย

คุณเคยรู้สึกสงสารตัวเองและคิดว่า “ไม่มีใครรักฉันเลย ไม่มีใครต้องการฉันเลย” ไหม? หรือรู้สึกเครียดเป็นกังวลจนคิดว่า “ฉันรับเรื่องพวกนี้ไม่ได้แล้ว มันมากเกินไปสำหรับฉัน” ไหม?  ความคิดเหล่านี้เป็นสภาวะจิตที่มีความสุขหรือไม่?  แน่นอนว่าไม่ใช่  เราอาจจะหมกมุ่นอยู่ในความสมเพชตนเองและความทุกข์ แต่เราก็ปรารถนาให้ความรู้สึกเหล่านี้หายไปเช่นกัน  ปัญหาอยู่ที่การเข้าใจสถานการณ์นี้  มันรู้สึกเหมือนกับหนังสือภาพระบายสีที่ความทุกข์เปรียบเหมือนก้อนเมฆสีเข้ม ซึ่งมีเส้นขอบกั้นอย่างสมบูรณ์ และเมฆก้อนนี้ลอยอยู่เหนือ “ตัวฉัน” ซึ่งก็มีเส้นขอบที่ชัดเจนล้อมรอบอยู่เช่นกัน  เมื่อเราเชื่อว่ารูปลักษณ์หลอกลวงนี้สอดคล้องกับความเป็นจริง เพราะว่าเรารู้สึกว่ามันเป็นจริง เราจึงพัฒนาอารมณ์รบกวนต่าง ๆ เช่น ความปรารถนาอยากให้ใครมารักเรา หรือความโกรธที่คนคนนั้นไม่แสดงความรักต่อเรา  อารมณ์รบกวนเหล่านี้ก่อให้เกิดแรงกระตุ้นเชิงกดบังคับทางกรรม ให้เรากระทำการเรียกร้องอย่างไม่สมเหตุสมผลกับอีกคน ให้เขาคนนั้นต้องมาใช้เวลากับเราและแสดงความรักใคร่ต่อเรา  แม้ว่าเขาคนนั้นจะสนองการเรียกร้องของเราแล้ว ความสุขที่เราประสบในระยะสั้นนั้นก็ไม่เคยเพียงพอ ทำให้เราเรียกร้องมากขึ้น ซึ่งเป็นการสืบสานสถานการณ์ทุกข์นั่นเอง

ในวงเวียนอันนี้ จิตใจของเราสับสนและมืดมัว  เราไม่สามารถคิดอ่านอย่างชัดแจ้งและพฤติกรรมของเราก็อยู่เหนือการควบคุม  แล้วความสับสนเป็นส่วนหนึ่งของธรรมชาติของจิตหรือไม่?  ในการตอบคำถามนี้ เราจำเป็นต้องรู้ว่า “จิตใจ” หมายถึงอะไรในทางพระพุทธศาสนา  จิตใจไม่ใช่ “สิ่ง” ที่อยู่ในตัวเองในหัวของเรา หากแต่หมายถึงกิจกรรมทางจิต  กิจกรรมทางจิตอันเป็นปัจเจกและเป็นอัตนัยในการประสบกับสิ่งต่าง ๆ  มันเปลี่ยนแปลงตลอดเวลาเมื่อสัมผัสกับสิ่งต่าง ๆ ในสถานการณ์ที่แตกต่างกัน แต่ธรรมชาติโดยสมมติของจิตนั้นยังคงเหมือนเดิมเสมอ  ธรรมชาติในขั้นลึกสุดจะคงอยู่เสมอ ปราศจากการดำรงอยู่ในแบบที่เป็นไปไม่ได้

มีรูปแบบที่เป็นไปไม่ได้หลายแบบที่เราจินตนาการเท็จว่าจิตเราดำรงอยู่  ยกตัวอย่างเช่น เราคิดว่าจิตของเราเป็นตัวตนที่มั่นคง ซึ่งเป็นอันหนึ่งอันเดียวกับ ตัวตนที่มั่นคง “ตัวฉัน” หรือเป็นสิ่งที่ “ตัวฉัน” ใช้  ในเมื่อความเห็นผิดทั้งสองดังกล่าวไม่สอดคล้องกับธรรมชาติที่แท้จริงของจิต กล่าวคือมันเป็นเพียงความนึกฝัน จึงไม่ใช่ส่วนหนึ่งของธรรมชาติของจิต  สภาวะทางจิตทั้งหมดที่ตั้งอยู่บนความเห็นผิด ๆ แบบนี้จึงไม่ใช่ส่วนหนึ่งของธรรมชาติจิต  สภาวะทางจิตเหล่านี้รวมถึงการคิดผิดเกี่ยวกับ “ตัวฉัน” อารมณ์รบกวนที่เกิดขึ้นเพื่อสร้างความมั่นคงให้กับ “ตัวฉัน” และแรงกระตุ้นอย่างกดบังคับที่ดึงดูดให้เรากระทำการไร้ประโยชน์เพื่อค้ำชู “ตัวฉัน”  เนื่องจากสิ่งเหล่านี้ล้วนไม่ใช่ส่วนหนึ่งของธรรมชาติจิตและตั้งอยู่บนการคิดผิดเกี่ยวกับธรรมชาติจิตนั้น เราจึงสามารถกำจัดสิ่งเหล่านี้ได้อย่างถาวร โดยใช้ความเข้าใจที่ถูกต้องเข้าแทนที่  ในทางกลับกัน อารมณ์เชิงสร้างสรรค์อย่างความรักและความความเห็นอกเห็นใจไม่ได้ตั้งอยู่บนความคิดผิดเกี่ยวกับธรรมชาติจิต ด้วยความแตกต่างที่ยิ่งใหญ่นี้ ความเข้าใจที่ถูกต้องจึงไม่กำจัดอารมณ์เชิงสร้างสรรค์เหล่านี้

ฉะนั้นแล้ว การดับทุกข์ที่แท้จริงจึงไม่ใช่การดับจิต  จิตของเรานั้นประกอบด้วยคุณสมบัติที่ดีนานาประการ เช่น ความรัก ความความเห็นอกเห็นใจ และความเข้าใจที่ถูกต้อง  จิตที่มีคุณสมบัติเหล่านี้ดำเนินไปทุกชาติภาพ  สิ่งที่จบลงคือการเวียนว่ายตายเกิดที่ไม่อาจควบคุมได้ด้วยร่างกายและจิตใจที่จำกัด อันอยู่ภายใต้การควบคุมของความไม่ตระหนักรู้ อารมณ์รบกวน และแรงกระตุ้นทางกรรมอย่างกดบังคับ