میری کہانی

پرنسٹن وچ نویں ودیارتھیاں نوں ایشیائی ودیا بھیاس دے شعبہ ول موہ لان دی خاطر اک نواں پروگرام شروع کیتا گیا سی۔ اوس زمانے وچ ودیارتھیاں دی نفری بوہت تھوڑی سی؛ ایہ ویت نام دی جنگ دے شروع دا دور سی، اتے بوہت گھٹ امریکی وسنیک ایشیائی زباناں جاندے سان۔ میں بوہت خوش ساں کیونکہ ایہ چینی زبان سکھن دا سنہری موقع سی، تے میں درخواست دتی جو منظور ہو گئی۔ ۱۸ ورے دی عمر وچ میں پرنسٹن وچ چینی زبان سکھ رہیا سی، اتے میں اپنی بی اے دی پڑھائی دے اخیرلے دو سال اوتھے پورے کیتے۔ 

مینوں ہمیش توں ایس گل وچ دلچسپی سی کہ جدوں بدھ مت چین وچ آیا تے ایس نوں سمجھن وچ چینی فلسفہ نے کیہ کردار ادا کیتا، اتے بعد وچ بدھ مت کس طراں چینی فلسفہ اوپر اثر انداز ہویا۔ لہٰذا میں چینی وچار، فلسفہ، اتحاس اتے بدھ مت وغیرہ نوں پڑھیا۔ مینوں گرمی دے موسم وچ سارے سمے زبان سکھان والے مدرسیاں وچ گھلیا گیا: اک سال ہارورڈ وچ، اک سال سٹینفورڈ وچ کلاسیکی چینی سکھن لئی، اتے سند پراپت کرن دے بعد گرمی دے موسم وچ مینوں تائیوان گھلیا گیا۔ اپنی گریجویٹ شکشا دے لئی میں واپس ہارورڈ آیا۔ میں اپنے چینی زبان سکھن دے پروگرام دے دوران پہلے توں ہی جاپانی زبان سکھنی شروع کر دتی سی، اتے جد تک میں مشرق بعید دی زباناں وچ ایم اے دی سند پراپت کیتی، اودوں تک میں چینی زبان دی تگڑی شکشا لے چکیا ساں۔

میں جِناں کو چینی پرت نوں جاندا ساں اونا ہی ہندوستانی پرت نوں وی جاننا چاہندا ساں، بدھ مت دے کھلار نوں سمجھن دی خاطر، چنانچہ میں سنسکرت پڑھنی شروع کر دتی۔ میں دو شعبیاں توں سانجھی ڈاکٹریٹ دی سند پراپت کیتی: سنسکرت اتے ہندی پڑھائی، اتے مشرق بعید دی زباناں دے شعبیاں توں۔ سنسکرت اتے ہندوستانی ودیا بھیاس توں تبتی زبان ول راہنمائی ہوئی، اتے ایتھے بدھ مت دے فلسفہ اتے اتحاس اوپر زور سی۔ 

تہانوں تے معلوم ہی اے کہ میں ودیا دا بےحد پیاسا واں، چنانچہ میں فلسفہ اتے نفسیات وچ وی کورس لئے اتے ایس دوران سائنس وچ وی دلچسپی قائم رکھی۔ ایس طراں میں اپنی شکشا مکمل کیتی اتے ون سونے ترجمیاں دا اپمانک ودیا بھیاس کرن دے بودھی طریقے وی سکھے۔ اسی سنسکرت زبان وچ بودھی صحیفیاں نوں ویکھدے اتے فیر اوہناں دا  چینی اتے تبتی روپ ویکھدے، اتے نال ہی وچاراں دے پسار دے اتحاس دا ودیا بھیاس کردے، اتے ہور ایہ کہ ایہناں دا عام تاریخ نال کیہ رشتہ اے۔ ایس قسم دی سرکھیا میرے لئی ساری عمر بوہت فیدہ مند رہی اے۔

ایس سب دے دوران، میں ہمیش ایہ جانن وچ دلچسپی رکھدا ساں کہ اصل وچ انج سوچنا کویں محسوس ہووے گا، ایشیا دے وچار اتے دھرماں بارے جنہاں دا میں گیان لے رہیا ساں– بدھ مت اتے ہندو مت دے ون سونے روپ، داؤ مت اتے کانگ فوزیت۔ پر عملی روپ دے موہرے آون دا کوئی موقع میسر نہیں سی؛ ایہ انج ہی سی جویں کہ میں پراچین مصر دے دھرماں دا ودیا بھیاس کر رہیا سی۔ پر فیر وی، میرا شوق بوہت اُچا سی۔ 

پر ۱۹۶۷ وچ جد میں تبتی زبان پڑھنا شروع کیتی تے رابرٹ تھرمن واپس ہارورڈ آیا اتے اسی دونویں جماعتی بنے۔ تھرمن گیشے وانگیال دے نیڑلے شاگرداں وچوں سی اتے اوہ کئی ورے اوس دے نال رہ چکیا سی۔ اوہ اک سال تک بھکشو وی رہیا سی اتے دھرم شالا وچ پڑھن لئی ہندوستان جا چکیا سی۔ اوس نے مینوں گیشے وانگیال بارے اتے دھرم شالا وچ شکشا پراپت کرن دے امکان بارے دسیا۔ ایہ اوہ تھاں سی جتھے تبتی لوکی اتے تقدس مآب دلائی لاما پاۓ جاندے سان۔ میں چھٹیاں وچ گھر جان دے دوران گیشے وانگیال نوں نیو جرسی وچ اوس دے آشرم وچ ملنا شروع کر دتا، اتے بدھ مت دے عملی روپ توں واقفیت ہونا شروع ہوئی۔ بھاویں میں گیشے وانگیال نال کئی وار ملیا، پر مینوں اوس دے نال رہن اتے پڑھائی کرن دا موقع کدی نہیں ملیا۔ اوس نے مینوں بھارت جان اتے اوتھے جا کے اپنی شکشا چالو رکھن دی صلاح دتی، چنانچہ میں فلبرائیٹ فیلوشپ لئی درخواست دتی تا کہ میں ہند جا کے تبتیاں دے نال اپنے مقالہ اوپر پرکھ پرچول کر سکاں۔ 

میں ۲۴ سال دی عمر وچ بھارت پوہنچیا جتھے میری ملاقات تقدس مآب دلائی لاما نال ہوئی اتے میں پوری طراں تبتی سماج اندر سما گیا۔ مینوں انج محسوس ہویا کہ ہن تک میری زندگی اک کنویٔر بیلٹ سمان سی جو مینوں ایس دِشا ول لے کے جا رہی سی – نیو جرسی دے اک معمولی پریوار توں پرنسٹن اتے ہارورڈ وچ اتم شکشا تک، اتے ہن دلائی لاما اتے اوہناں دے لاگے مہان تبتی گورواں تک۔ میں ویکھیا کہ جو کجھ میں تبتی بدھ مت بارے پڑھیا سی اوہ سب ایتھےعملی روپ وچ موجود سی اتے ایس تھاں اجیہے لوکی موجود سان جو بودھی شکشا دے صحیح معنیاں نوں جاندے سان۔ ایہناں کولوں سکھن دا ایہ سنہری موقع سی۔

جد میں بھارت گیا تے میں بولی جان والی تبتی توں انجان ساں۔ ہارورڈ وچ میرا پروفیسر ناگاٹومی ایس زبان دے تلفظ توں واقف نئیں سی۔ اوہ جاپانی سی تے اساں تبتی زبان جاپانی زبان دی گرامر دے حساب نال سکھی، کیونکہ اوس ویلے جیہڑی کتاب میسر سی اوس وچ تبتی گرامر نوں لاطینی گرامر دے حساب نال بیان کیتا گیا سی! حالانکہ لاطینی اتے تبتی زباناں وچ کجھ وی سانجھا نہیں ہے، جد کہ جاپانی گرامر در اصل تبتی گرامر نال بوہت ملدی جلدی اے۔ 

میں بول چال دی تبتی سکھنی سی، پر کوئی وی کتاب یا مواد میسر نئیں سی۔ میرے گیشے وانگیال نال سانگھے دے سبب میری ملاقات دو نوجوان تلکواں (پنر جنمے لاما) نال ہوئی، شرپا رنپوچے اتے خملنگ رنپوچے، جنہاں نے کجھ ورے اوس دے آشرم وچ قیام کیتا سی اتے اوہ انگریزی بھاشا چنگی طراں جاندے سان۔ اوہ ڈلہوزی وچ رہندے سان، جتھے بوہت سارے تبتی مہاجر آباد ہوۓ سان۔ اوتھے اوہناں نے میرے رہن دا بندوبست کوہ دی اک پرت اک چھوٹے جیہے گھر وچ اک تبتی بھکشو سونم ناربو دے نال کیتا۔ اوس نوں انگریزی نئیں سی آوندی اتے میں تبتی بولن توں مجبور ساں،  پر رل کے رہن دے سبب اساں کسے نہ کسے طراں آپس وچ گل بات تے کرنی سی۔ ایتھے میری بدھیت دی اتے دوسری سرکھیا کم آئی۔ میں اپنے آپ نوں بورنیو یا افریقہ وچ اک عمرانیات دے ماہر سمان محسوس کیتا جو کسے اوپری بولی  نوں سمجھن دی کوشش کر رہیا ہووے ۔

جو ایشیائی زباناں میں پڑھیاں سان اوہناں توں مینوں تبتی زبان دی اوازاں نوں سمجھن وچ بوہت مدد ملی اتے ایس طراں کجھ کامیابی ہوئی۔ جد میں سونم نوں کجھ کہنا چاہندا تے میں اوس نوں لکھ دیندا (کیونکہ مینوں تبتی لکھنی تے آوندی سی)، اتے اوہ مینوں ایس دا تلفظ دس دیندا۔ اسی انج اپنا کم چلاندے رہے، اتے ایس دے علاوہ میں کسے ہور کولوں سبق وی لئے۔ اخیر، ایہناں دو نوجوان رنپوچیاں نے مشورہ دتا کہ میں اوہناں دے استاد گیشے نگاوانگ درگھئے کولوں سبق لواں۔

میں بھارت اپنا مقالہ لکھن لئی آیا ساں، اتے بھاویں میں گوہیا سماج جیہے لمے چوڑے تنتر وشے اوپر پرکھ کرن دی کلپنا بنائی سی، سرکوںگ رنپوچے، جو کہ تقدس مآب دلائی لاما دے استاداں وچوں سان اتے جنہاں کول میں صلاح لین لئی گیا ساں، نے مینوں قائل کر لیا کہ ایہ بالکل فضول گل سی، اتے ایہ کہ میں ایس لئی اُکا ہی تیار نہیں ساں ۔ تری جنگ رنپوچے جو کہ تقدس مآب دے نائب اتالیق سان نے صلاح دتی کہ میں اوس دی تھاں لم-رم، راہ دی درجہ بدرجہ پدھراں دا پہلے گیان پراپت کراں۔ اوس ویلے  تک اوس دا کوئی ترجمہ نئیں سی ہویا، تے ایہ میرے لئی بالکل نویں گل سی۔ اوس زمانے وچ تبتی بدھ مت اوپر جو کتاباں دستیاب سان اوہ الیگزینڈرا ڈیوڈ-نیل، ایونز وینز، لاما گووند اتے کجھ ہور لوکاں دی لکھیاں ہوئیاں سان۔ میں لم-رم دے زبانی روپ دا گیشے نگاوانگ درگھئے کول ودیا بھیاس کیتا اتے فیر اوس اوپر اپنے مقالہ دی بنیاد رکھی۔

ڈلہوزی وچ میرا پرم پرا بوہت سادہ سی، گھر وچ نہ ہی پانی سی اتے نہ ہی بیت الخلا۔ گیشے درگھئے دا رہن سہن ہور وی پرانے ول دا سی، اوہ اک طبیلے وچ رہندا سی جو اوس توں پہلے اک گاں دا ٹھکانہ سی۔ اوس وچ مشکل نال اوس دی منجی دی تھاں سی اتے منجی دے موہرے تھوڑی جیہی خالی تھاں سی جتھے اوس دے تن نوجوان رنپوچے چیلے اتے میں کچی زمین اوپر بیٹھدے جد اوہ پڑھاندا۔ جھاڈو رنپوچے شرپا اتے خملنگ رنپوچے اتے میرے نال آ رلیا سی؛ اوہ بعد وچ تقدس مآب دلائی لاما دے نمگیال آشرم دا صدر مقرر ہویا۔ ایہ گاں دا طبیلہ جو مکھیاں اتے ہر قسم دے کیڑے مکوڑیاں نال بھریا پیا سی، ایتھے اسی پڑھدے ساں۔ 

ایہ اک ڈاڈھا جوش بھریا دور سی کیونکہ کئی نویاں چیزاں دی شروعات ہو رہی سی۔ تقدس مآب دلائی لاما نے ساڈے کم وچ دلچسپی وکھائی، تے سانوں کجھ چھوٹے چھوٹے پتر اوہناں لئی ترجمہ کرن لئی دتے۔ جدوں تقدس مآب نے دھرم شالا وچ تبتی کتاباں اتے ذخیریاں دی لائبریری بنائی تے اوہناں نے گیشے درگھئے نوں اوتھے پچھم دے لوکاں لئی استاد مقرر کیتا، اتے شرپا اتے خملنگ رنپوچے دے ذمّے، جنہاں نے میری مدد کیتی سی، ترجمہ کرن دا کم لایا۔ میں پچھیا کیا میں کسے طراں مدد کر سکنا واں تے تقدس مآب کہن لگے، "ہاں، پر پہلے امریکہ واپس جا کے اپنا مقالہ پیش کر، اپنی سند لے، تے فیر واپس مڑ آ۔"

بھارت وچ شروع دے ایس دور وچ میں تبتی سماج وچ گھل مل جان دی خاطر اک اجیہا روائتی روپ اپنایا جس توں اوہ واقف ہون، ایس پاروں میں اک ترجمان بن گیا۔ میں اپنا ذاتی بودھی پاٹ شروع کرن دی ڈاڈھی آشا رکھدا ساں تے ۱۹۷۰ وچ میں باقاعدہ طور تے بدھ مت اختیار کر لیا اتے سمادھ دی مشق دی شروعات کیتی۔ اودوں توں میں ہر روز سمادھ کرنا واں۔ 

بطور اک ترجمان دے تہانوں نہ صرف زبان اوپر عبور ہونا چاہیدا اے  بلکہ بدھ مت دی ڈوہنگی سرت وی لازم اے، جس دا مطلب اے کہ نہ صرف سمادھ بلکہ شکشا نوں عملی زندگی وچ لاگو کرنا وی ضروری اے۔ اوہ تیکنیکی شبد جو من دی مختلف حالتاں یا سمادھ دے مختلف تجربیاں نوں بیان کردے نیں اوہناں دا ترجمہ اوس ویلے  تک ممکن نہیں جدوں  تک کہ تہانوں خود اوہناں دا ذاتی تجربہ نہ ہووے۔ ترجمہ وچ استعمال ہون والے شبد زیادہ تر اوہناں عیسائی دھرم پرچاراں  نے چنے سان جو بائیبل دا تبتی زبان وچ ترجمہ کرنا چاہندے سان، اتے جنہاں نوں بدھ مت وچ ایہناں شبداں دے صحیح معنیاں نال کوئی دلچسپی نہیں سی۔ پس، ایس شروع دے دور توں ہی میں اپنے بودھی پاٹ نوں اپنی بدھیت دی سرکھیا وچ رلا لیا سی۔ 

۱۹۷۱ دے اخیر وچ میں واپس ہارورڈ نوں مڑ آیا اتے کجھ مہینیاں مغروں میں اپنا مقالہ پیش کیتا اتے ڈاکٹریٹ دی سند ۱۹۷۲ دے بسنت بہار وچ پراپت کر لئی۔ میرے پروفیسر نے میرے لئی کسے دوسری تگڑی وش ودیالا وچ اک ودیہ نوکری بطور ادھیاپک دا بندوبست کیتا ہویا سی، کیونکہ میں ہمیش توں ہی یونیورسٹی پروفیسر بنن دی اچھیا کردا ساں، پر میں ایہ پیشکش موڑ دتی۔ میں اپنی باقی حیاتی اجیہے لوکاں دے نال بِتانا نہیں چاہندا ساں جو بدھ مت بارے کیول ٹیوے لاوندے رہن۔ ایس دی تھاں میں اوہناں لوکاں دے سنگ رہنا چاہندا ساں جو ایس دے مطلب نوں چنگی طراں سمجھدے نیں، اتے اپنی بدھیت دی سرکھیا دے وسیع النظر پچھواڑے نوں موہرے رکھدے ہوۓ منّے ہوۓ پنتھ توں سکھنا چاہندا ساں۔ بےشک، میرے پروفیسر نے مینوں مورکھ منیا، پر بہر حال میں واپس بھارت نوں ٹُر آیا۔ اوتھے رہنا بوہت سستا سی، ایس لئی انج ممکن ہویا۔

میں دھرم شالا وچ ڈیرہ لا لیا اتے میں گیشے نگوانگ درگھئے تے شرپا اتے خملنگ رنپوچے جو کہ پہلے توں ہی اوتھے کم کر رہے سان دے نال رل کے لائبریری وچ کم شروع کر دتا۔ میرا جھونپڑہ ڈلہوزی والے جھونپڑے توں وی چھوٹا سی جس وچ نہ پانی سی اتے نہ ہی ٹائلٹ، حتیٰ کہ ایس دی ا کلّی کھڑکی وچ شیشہ تک نہیں سی۔  سونم نوربو، اوہ تبتی بھکشو جس دے نال میں رہ چکیا ساں اوہ وی میرے نال آ کے رہن لگ پیا۔ سب رلا ملا کے میں ۲۹ ورے اوس سادہ جیہے جھونپڑے وچ رہیا۔ 

ایس سمے وچ میں تقدس مآب لئی لائبریری وچ ترجمہ دا شعبہ قائم کیتا، اتے اپنی شکشا وی جاری رکھی۔ میں ویکھیا کہ میری بدھیت دی سرکھیا بدھ مت دی ہور شکشا پراپت کرن وچ فیدہ مند ثابت ہوئی۔ میں مختلف پتراں دے اتحاس اتے اوہناں دے ناواں توں واقف ساں، اتے اصل گل نوں میں لوکاں کولوں سکھیا سی، ایس لئی مینوں گل نوں سمجھن وچ کوئی اوکڑ نہ ہوندی۔ تقدس مآب نے چاراں تبتی پنتھاں دی ودیا پراپت کرن وچ میری حوصلہ افزائی کیتی، بھاویں میں بنیادی طور تے گیلوگپا دا ودیا بھیاس کردا ساں، تا کہ میں تبتی بدھ مت دے سارے پرتاں نوں سمجھ سکاں۔ ایہ بڑا جوش والا زمانہ سی کیونہ اوس زمانے وچ کسے نوں ایس گل دا اندازہ نہیں سی کہ تبتی بودھی شکشا وچ کیہ کجھ شامل اے۔

۱۹۷۴ وچ میں تقدس مآب دلائی لاما دے اک استاد سرکونگ رنپوچے جنہوں میں ۱۹۶۹ وچ پہلی وار تھوڑی دیر لئی ملیا ساں کولوں سبق لینا شروع کیتا۔ دھرم شالا وچ ساڈی ملاقات دے شروع وچ ہی اوس نے محسوس کیتا کہ میرا اوس نال اتے بعد وچ تقدس مآب دلائی لاما نال بطور ترجمان دے کم کرن دا کرمائی رشتہ سی، لہٰذا اوس نے مینوں ایس کلا دی سرکھیا دتی۔ بھاویں میں پہلے توں ہی کتاباں دے ترجمے کر رہیا ساں پر ایہ سرکھیا زبانی ترجمہ اتے شکشا لین دین وچ سی۔ اوہ مینوں اپنے نیڑے بٹھاندا تا کہ میں ویکھ سکاں کہ اوہ مختلف لوکاں نال کویں پیش آوندا سی۔ اوہ میرے چیتے دی سرکھیا وی کردا: جد میں اوس دے کول ہوندا تے اوہ کسے ویلے اچانک رک جاندا اتے کہندا، "جو میں ہنے کہیا اوس نوں لفظ بہ لفظ دوہراؤ،" یا، "جو توں ہنے کہیا اوس نوں لفظ بہ لفظ دوہراؤ۔"

اگلے ورے جد اوس نے پچھمی لوکاں نوں درس دینا شروع کیتا تے میں اوس لئی ترجمہ دا کم شروع کر دتا۔ اوہ مینوں کدی وی براہ راست کجھ نہ سکھاندا، ایہ سب سکھیا کسے ہور نوں دتے جان والے سبق دے ترجمہ کرن توں واقع ہوئی – سواۓ سنسکرتی دے۔ کلچکر دی شکشا اوہ مینوں نجی طور تے دیندا؛ اوس نے محسوس کیتا کہ میرا کوئی ڈوہنگا ناطہ سی۔ درس دے دوران مینوں نوٹس لین دی اجازت نہیں سی، بلکہ ہمیش سب کجھ  یاد رکھنا پیندا سی جس نوں میں  بعد وچ لکھ لیندا ساں۔ کجھ چِر بیت جان دے بعد اوس نے مینوں درس دے بعد وی نوٹس لین توں منع کر دتا۔ اوہ مینوں مختلف کم کرن لئی دے دیندا، تے ایس طراں مینوں رات دیر نال ہی سب کجھ لکھن دا موقع ملدا۔  

گیشے وانگیال دا اپنے نیڑلے شِشے نال جو سبھاو سی، انج ہی سرکونگ رنپوچے وی مینوں ہر ویلے چنگا مندا کہندا سی۔ مینوں یاد اے کہ اک وار جد میں اوس لئی ترجمہ کر رہیا ساں، میں اوس نوں کہیا کہ ہُنے اک شبد جو اوس نے بولیا میں اوس دا مطلب نئیں جاندا ساں۔ ایس اوپر اوہ غصے نال بولیا، "میں ست سال پہلے ایس شبد نوں کھول کے بیان کیتا سی۔ تینوں ایہ کیوں یاد نہیں؟ مینوں یاد اے!"

اوس دے نیڑے میرا من پسند نام "مورکھ" سی اتے اوہ کدی وی ایس دا اپیوگ کرن توں نہیں سی کھنجدا جد میں کوئی بیوقوفاں والی حرکت کردا، اچیچ دوجے لوکاں دی موجودگی وچ۔ ایہ ڈاڈھی اتم سرکھیا سی۔ مینوں اک واقعہ یاد اے، اک وار جد میں تقدس مآب دلائی لاما دے لئی ترجمانی کر رہیا ساں، اوتھے دس ہزار دے نیڑے تریڑے لوکی موجود سان، تقدس مآب نے مینوں رک جان نوں کہیا،اتے بولے، "ایس نے ہنے اک غلطی کیتی۔" میری ہر ویلے مورکھ اکھوان دی سرکھیا میرے کم آئی، میں ترجمہ دا کم کردا رہیا اتے مینوں قالین ہیٹھ چھپن دی لوڑ نہ پئی۔ ترجمہ کرن لئی مکمل سمادھ اتے زبردست چیتا لوڑی دا اے، تے میں بوہت بھاگاں والا ساں کہ میں نہ صرف بدھیت دی سرکھیا پراپت کیتی سی سغوں روائتی تبتی سرکھیا وی لئی سی۔ 

میں سرکوںگ رنپوچے کولوں ۹ ورے تک بھرپور سرکھیا پراپت کیتی۔ اوس لئی ترجمہ کیتا، اوس دے سفر اتے خط پتراں وچ مدد کیتی، اتے ایس سارے سمے وچ اوس نے کیول دو وار "دھنواد" دا شبد بولیا۔ ایہ وی میرے لئی بوہت فیدہ مند ثابت ہویا کیونکہ، جویں کہ اوہ کہندا ہوندا سی کہ توں کیہ آس رکھنا ایں؟ کہ مینوں سر اوپر تھاپڑا ملے گا اتے فیر میں کتے سمان اپنی پوشل ہلاواں گا؟ کسے پرش لئی ترجمہ کرن دا محرک لوکاں دا بھلا کرنا اے نہ کہ "دھنواد" دا وڈیائی دا شبد سننا۔ بےشک میرا سارا بودھی سمادھ اتے پاٹ میری رسمی سرکھیا دی تکمیل دے لئی بغیر غصہ دے وکھالے یا پنتھ توں پھر جان بغیر ات حدل ضروری سی۔

سرکونگ رنپوچے دا ۱۹۸۳ وچ دہانت ہو گیا۔  اوس دے بعد مینوں دنیا دے مختلف خطیاں وچوں اوتھے جا کے لیکچر دین دی دعوتاں آون لگیاں، کیونکہ میں پہلے ہی اوہناں وچوں کئی تھاواں دا بطور رنپوچے دے ترجمان دورہ کر چکیا ساں۔ اوس ویلے تک میں تقدس مآب دلائی لاما لئی وی ترجمہ دی خدمت دے رہیا ساں۔ ترجمہ دا مطلب نرا شبداں دا شبداں وچ ترجمہ نہیں اے، بلکہ ایہ وچاراں دے بیا کھیان اوپر مشتمل اے۔ تقدس مآب دی پچھمی نفسیات دے وگیانک، سائنسدان اتے دھرمی موہریاں نال شروع دی ملاقاتاں دے دوران میرا کم اوہناں دے وچار نہ کہ شبداں دی بیا کھیان سی (کیونکہ تبتی زبان وچ اوہناں دے برابر بوہت سارے شبد موجود نئیں سان)، اتے ایس طراں سنسکرتیاں دے وچکار اک پل بنھنا  سی۔ اتے ایہ اوہ گل سی جس وچ مینوں ہمیش توں دلچسپی رہی سی، نکی عمر توں ہی، کہ بودھی شکشا دے حوالے نال مختلف سنسکرتیاں دے وچکار کس طراں اک پل بنایا جاۓ۔ اجیہا پل بنھن لئی تہانوں دونواں سنسکرتیاں دی ڈوہنگی پچھان ضروری اے، ایہ جانکاری کہ لوکاں دے وچار کیہ نیں اتے اوہناں دا رہن سہن کس طراں دا اے۔ تے مینوں تبتی لوکاں دے نال اک لما چِر رہن اتے اوہناں دے وچار اتے پرم پرا دی ڈوہنگی سرت پراپت کرن دا ودیہ اتے شاذ موقع ملیا۔ ایہ گل بدھ مت دے کھلار وچ ات حدل پربھاوت ثابت ہوئی اے۔ 

میں کم شروع کر دتا اتے مینوں تقدس مآب دلائی لاما ولوں کئی بین الاقوامی منصوبیاں اوپر کم کرن لئی وی آکھیا گیا۔ اک سب توں پربھاوت کم ایہ سی کہ دنیا نوں تقدس مآب اتے تبتی لوکاں توں واقف کرایا جاۓ۔ اوہناں کول پاسپورٹ نئیں سان، کیول مہاجراں دے پتر سان، ایس لئی اوہناں نوں کسے دیس دا ویزا نئیں سی مل سکدا سواۓ ایس دے کہ اوہناں نوں کوئی دعوت نامہ آۓ۔  پر اوہناں دے سمبندھ بوہت گھٹ سان۔ ایتھے میری ہارورڈ دی پی ایچ ڈی بوہت کم آئی، کیونکہ میں ایس جوگا ساں کہ مینوں ساری دنیا دی یونیورسٹیاں توں بطور پروہنے دے لیکچر دین دا سدّا آۓ۔ ایس طراں میں ناطے قائم کیتے جو بعد وچ تبتی لوکاں اتے فیر تقدس مآب نوں بدیس آن دے سدّیاں دا سبب بنے، اتے دنیا دے مختلف علاقیاں وچ تقدس مآب دے دفتر کھولن دا سبب ہوۓ۔ ۱۹۸۵ وچ میں سارے پشلے اشتراکی دیس، لاطینی امریکہ دے تقریباً سارے دیس، اتے افریقہ دے وڈے حصہ دا دورہ شروع کر دتا۔ فیر میں بدھ مت دے دھرم اچاری اتے مسلماناں دے وچکار سمبھاشن شروع کرن دی خاطر مشرقِ وسطیٰ جانا شروع کر دتا۔

ایس سب دے دوران میں تقدس مآب نوں واپس رپورٹاں بھجوان اوپر توجہ قائم رکھی، تا کہ اوہناں نوں ہر دیس جتھے جتھے میں گیا دے اتحاس اتے سنسکرتی بارے کجھ اندازہ ہو جاۓ۔ ایتھے وی میری ہارورڈ نال پچھان کم آئی اتے میں ایہناں دیساں دے دینی موہریاں نوں ملیا اتے اوہناں دے دھرم بارے خود اوہناں کولوں ہور جانکاری پراپت کیتی، تا کہ جد تقدس مآب اوہناں دیساں دا دورہ کرن تے اوہناں نوں اوہناں دے دھرم بارے چنگی جانکاری ہووے۔ میری ساری بدھیالوجی اتے سائنس دی سرکھیا، ایہ جانن وچ کہ کیہ پربھاوت اے، اوس نوں کس طراں جوڑ کے پیش کرنا اے کہ ایہ فیدہ مند ثابت ہووے، کم آئی۔

میں بوہت سارے منصوبیاں اوپر کم کر رہیا ساں۔ ایہناں وچوں سب توں زیادہ دلچسپ پراجیکٹ جو کہ سوویت یونین دے محکمہ صحت دا بنایا ہویا سی، اوہ چرنوبل دے مارے ہویاں دا تبتی علاج کرن نال تعلق رکھدا سی۔ بھاویں تبتی علاج بےحد فیدہ مند ثابت ہویا، پر جدوں سوویٹ یونین دے ٹوٹے ہوۓ تے روس، بلارس اتے یوکرین نے ایس پراجیکٹ اوپر سہائیتا دین توں انکار کر دتا، اتے زور پایا کہ اسی تن وکھرے وکھرے پراجیکٹ چلائیے جو کہ مادی اتے مالی اعتبار نال ان ہونی سی۔ افسوس کہ اوہ پراجیکٹ اوتھے ہی مُک گیا۔

اک ہور دلچسپ پراجیکٹ بکولا رنپوچے دی کتاباں دا ماڈرن منگولی زبان وچ ترجمہ اتے اوہناں نوں چھپوانا سی تا کہ اوتھے بدھ مت نویں سرے توں چالو ہو سکے۔ بکولا رنپوچے اوس زمانے وچ منگولیا وچ ہندوستانی سفیر سی۔

سب ملا جلا کے میں ۷۰ توں ودھ دیساں دا سفر کیتا اتے اوتھے درس دتا۔ ایس سارے سمے دے دوران میں اپنا روز دا سمادھ چالو رکھیا، جس توں مینوں اپنا کم چالو رکھن وچ بوہت مدد ملی۔ سمے بیتن دے نال نال مینوں ہور زیادہ تھاواں توں درس اتے لیکچر دین دے سدّے ملدے رہے۔ میرے لیکچر دے دورے لمے ہوندے گئے؛ سب توں لما دورہ پندرہ مہینیاں دا سی– ہر ہفتے دو یا تن شہراں وچ اک تھاں توں دوجی تھاں دا سفر کردے ہوۓ۔ ایس سب سفر دے دوران جس چیز نے مینوں اینا کم کرن دی شکتی دتی اوہ بودھی سمادھ سی، اُچیچ ایس وجہ توں کہ میں ہمیش اکلا سفر کردا ساں۔ 

ایس عرصہ وچ میں کئی کتاباں لکھیاں، اتے اک استھان اوپر پوہنچ کے مینوں احساس ہویا کہ چونکہ میری رہائش ہندوستان وچ سی تے میرے لئی میرے ناشر سنو لاین دے نال اوتھوں کم کرنا سوکھا نہیں سی۔ ایس توں علاوہ میں انٹرنیٹ ول دھیان دینا چاہندا ساں تے ایہ کم بھارت توں کرنا بوہت اوکھا سی۔ تے ۱۹۹۸ وچ میں بھارت توں مغرب نوں ٹر آیا۔ اک سال تک مختلف تھاواں دا، جنہاں نے مینوں سدّا گھلیا، جائزہ لین دے بعد، میں برلن، جرمنی وچ ہمیش لئی رہن دا فیصلہ کیتا۔ میں جرمن زبان جاندا ساں تے ایہ کوئی مسلہ نہیں سی، اتے ایتھے مینوں سب توں ودھ ازادی دتی گئی۔ ایہ میرے لئی ات حدل پربھاوت گل سی؛ میں کسے ادارے نال جُڑنا نہیں چاہندا ساں۔ برلن ایس وجہ توں وی سوتر جگہ سی کیونکہ ایتھوں میں اسانی نال پوربی یورپ دے دیس، روس اتے پشلیاں سوویت ریاستاں نوں سفر چالو رکھ سکدا ساں جتھے میں کئی وار درس دتے اتے جنہاں نال میں خاص رشتہ محسوس کردا ساں۔

میں تیہ ہزار صفحے اوپر مشتمل ان چھاپے پتر – جنہاں وچ میری لکھی ہوئی کئی غیر مکمل کتاباں، اوہناں نوں پڑھن دے نوٹ، اوہناں پتراں دے ترجمے جنہاں نوں میں پڑھیا سی، اتے میرے تے میرے گورواں دے کئی لیکچر جنہاں دا میں ترجمہ کیتا سی دے لکھے ہوۓ پتر شامل سان، لے کے پچھم نوں واپس آیا۔ ایس توں علاوہ تقدس مآب اتے اوہناں دے تن خاص استاد اتے گیشے درگھئے دے سبقاں دے ڈھیراں نوٹ جو میں لئے سان اوہ وی رلت سان۔ مینوں ایس گل دی بوہت چنتا سی کہ میرے دہانت مغروں ایہ سب کجھ ردی وچ نہ سُٹ دتا جاۓ۔

مینوں اجیہی نہ منن لائق خاص شرف یافتہ اتے انوپ حیثیت پراپت سی کہ مینوں اینے لمے چِر تک پشلی پیڑھی دے مہان لاما دے نال پڑھن دا موقع ملیا۔ جو کجھ میں سکھیا اتے ریکارڈ کیتا اوہ ات حدل ان مُل سی اتے ایس نوں دنیا دے نال ونڈنا بوہت ضروری سی۔ کتاباں ہتھ وچ پھڑی ہوئی تے بوہت چنگی لگدیاں نیں، پر اوس ویلے تک بوہت سارے لوکاں تک نہیں پوہنچدیاں جد تک کہ تسی کوئی بیسٹ سیلر نہ لکھو، جد کہ میری کتاباں وچوں کوئی وی اجیہی نہیں سی۔ انج وی کتاب دی تیاری مہنگا کم اے؛ قیمت وی کافی ہوندی اے؛ اوس نوں بنان وچ بوہت سمے لگدا اے اتے اگلی چھاپ تک تسی اوس وچ کوئی بدلاؤ نہیں کر سکدے۔ میں بھاویں اتحاس پڑھن دا بوہت شیدائی آں پر میں بھوشٹ اوپر وی اکھ رکھنا واں، اتے ساڈا بھوشٹ انٹرنیٹ ہے۔ در حقیقت اجوکا سمے وی انٹرنیٹ دا ہی ہے۔ ایس گل نوں موہرے رکھدے ہوۓ میں فیصلہ کیتا کہ اپنا سارا مواد اک ویب سائٹ اوپر پا دیاں، تے میں نومبر ۲۰۰۱ وچ  برزن آرکائیوز۔کام دی بنیاد رکھی۔

اک اصول جس اوپر میں ہمیش کاربند رہیا واں اوہ ایہ ہے کہ ویب سائٹ اوپر ہر شے مفت دتی جاوے گی، نہ کوئی اشتہار بازی ہووے گی اتے نہ ہی کجھ ویچیا جاۓ گا۔ ویب سائٹ اوپر دستیاب مواد وچ تبتی بدھ مت دے مختلف پرت، جنہاں وچ چار تبتی پنتھ رلت نیں بھاویں بوہتا زور گیلوگ پنتھ اوپر اے، شامل نیں۔ بوہت سارا اُپمانک مواد وی موجود اے، ایس وچ تبتی طب، جوتش، بودھی اتحاس، ایشیا دی تاریخ، تبتی تاریخ، اتے بدھ مت تے اسلام دے وچکار سمبندھ اوپر بوہت سارا مواد شامل اے۔ میں مواد نوں بوہت ساری دوجی زباناں وچ ترجمہ کران دی وی ڈاڈھی حمائت کرنا واں۔

میں سوچنا واں کہ مسلماناں دے نال کم بوہت پربھاوت اے، اتے تقدس مآب دلائی لاما ایس دے ڈاڈھے حمائیتی نیں۔ مسلم دیساں وچ میرے دوریاں توں اتے اوتھے یونیورسٹیاں وچ لیکچر دین توں مینوں صاف پتہ لگا اے کہ لوکی دنیا بارے جانکاری دے پیاسے نیں۔ جگتائی ایکتا دی خاطر ایہ گل پربھاوت اے کہ اوہناں نوں ایس توں باہر نہ کڈیا جاوے، بلکہ تبت دا گیان اوہناں نوں وی مہیا کیتا جاۓ، پر ایس گل دا ذرہ برابر وی شبہ نہ ہووے کہ اوہناں نوں دھرم بدلی کرن اوپر راضی کیتا جا رہیا اے۔

۲۰۱۵ تک برزن آرکائیوز ویب سائٹ ۲۱ زباناں وچ میسر سی اتے سالانہ ۲۰ لکھ دے لگ بھگ لوکاں نے ایس نوں  کھولیا اتے ویکھیا۔ ایہ کم اک سَو توں اوپر تنخواہ دار اتے رضاکار پرشاں دے جتن دا نتیجہ سی۔ اجوکے سالاں وچ  تقدس مآب دلائی لاما نے کئی وار اکیویں صدی دے بدھ مت دی ضرورت اوپر زور دتا اے۔ ایس توں متاثر ہو کے میں کجھ الف سعادت دے قائل پرشاں نوں بھرتی کرن دا فیصلہ کیتا جو کہ ویب سائٹ نوں نویں سرے توں بناون وچ میری مدد کرن تا کہ بھوشٹ سمے وچ ایس توں ہور زیادہ لوکی فیدہ چک سکن۔ ایس توں سٹدی بدھزم۔کام نے جنم لیا اے۔ 

نویں ویب سائٹ دا نمونہ شتابی رد عمل دا وکھالا اے، ایس لئی ڈیسک ٹاپ اتے ہتھ دے رچھ اوپر خوب وکھالی دیندا اے۔ ایس دا پریوگ کرن والیاں دی پرکھ اتے پرچول دی بنیاد اوپر اساں اجیہی ویب سائٹ بنائی اے جو صارفین دی لوڑ  پوری کرے۔ اساں سوشل میڈیا اوپر وی اپنی حاضری بوہت ودھا دتی اے، اتے صوتی تے بصری مواد شامل کیتا اے۔ ایس دا لکشن اجیہے لوکاں لئی جو تبتی بدھ مت وچ دلچسپی رکھدے نیں اک اجیہا مدھیا ورتی مقام مہیا کرنا اے جو اسانی نال دستیاب ہووے  اتے جتھوں اوہناں نوں شروع توں اخیر تک دی پدھراں لئی چھیتی سمجھ آون والی شکشا مل سکے۔ اسی صارفین دی اجیہی برادری بنانا چاہنے آں جو رل کے پڑھائی کرن، اتے اوہناں نوں اُتم شکشا لئی اک کھلا پلیٹ فارم میسر ہووے۔ 

ایس ویلے اسی ایس نوں چند زباناں وچ اتے پشلے مواد وچوں وی کجھ مواد دے نال شروع کر رہے آں۔ بوہت سارے نویں وشے شامل کیتے گئے نیں، جو کہ خاص طور تے نویں ودیارتھیاں لئی نیں۔ پرانی ویب سائٹ دا مواد نویں ویب سائٹ اوپر اوس ویلے تک مہیا ہووے گا جد تک کہ اسی ایس دا سارا مواد نویں روپ وچ نہ بدل دیئیے۔

تے ایہ ہے میری نکی جیہی کتھا۔ ایس سارے سمے دے دوران میں بودھی پاٹ زور شور نال قائم رکھیا اے۔  مثال دے طور تے، چوکھے سالاں دے دوران میں ہر روز تقریباً دو گھنٹے سمادھ کیتا اے۔ میں سمادھ دے کئی لمے چلے وی کٹے نیں۔ اجکل میں اپنا سمادھ دا سمے گھٹ کر دتا اے، پر میں روز گھٹ توں گھٹ تیہ منٹ ضرور سمادھ کرنا واں۔ اتے ایہ درد مندی، سوتر اکساوٹ، گھمنڈ اوپر قابو وغیرہ دی شکشا اوپر زور اے، ایہ اوہ پربھاوت پرت اے جس اوپر میں ہمیش زور دینا واں۔ میرے گورواں دی اکساوٹ نال، جو گیشے ونگیال توں شروع ہوئی جس نے مینوں تقدس مآب دلائی لاما نال ملوایا، اتے فیر اوتھوں دلائی لاما دے گورواں تک، میں اک منورتھ بھری زندگی بسر کیتی اے جو کہ مینوں امید اے کہ دوجیاں لئی فیدہ مند رہی ہووے گی، یعنی بدھ مت دی مشق اتے بدھیت دے ملاپ نوں بدھ مت دے دونواں عملی اتے نظریاتی پرتاں دے نال ملان دا کم۔ ہو سکدا اے کہ میری کہانی تہاڈے وچوں کجھ لئی مشعل راہ ثابت ہووے گی۔