دھرم راہیں دکھ توں بچاؤ

دکھ دو قِسماں دے نیں: اک اوہ جیہڑے سانوں بطور انسان دے صاف دِسدے نیں اتے دوجے اوہ جنہاں نوں تکن لئی اُتم حسی شکتی دی لوڑ پیندی اے۔ پہلی قسم وچ اجیہے دکھ رلت نیں جویں بچہ جمن ویلے دی پیڑ، کدی کدار دی بیماری، بڈھیپا، اتے مرگ دا ڈر۔

مرگ مغروں آون والا دکھ درد عام بندے نوں نئیں دِسدا۔ اسی انج سوچ سکنے آں کہ مرگ مغروں اسی مُڑ کے فیر انسان دے روپ وچ جنم لواں دے۔ پر انج ہونا ضروری نئیں۔ ایس طراں دی پنگرتا بارے سوچن دی کوئی سرتائی بنیاد نئیں۔ نہ ہی ایس گل دی کہ مرن مغروں اسی مُڑ کے جنم ہی نئیں لواں دے۔

ایس گل دا ٹیوا لاونا ڈاڈھا اوکھا اے کہ ساڈا پنر جنم کس روپ وچ ہووے دا۔ ایہ گل فی الحال ساڈی سمجھ توں باہر اے۔ ایس جنم وچ جے ساڈے کرم چنگے ہوون دے تے قدرتی طور تے آون والے سمے وچ ساڈا پنر جنم وی چنگا ہووے دا۔ ایس دے اُلٹ جے ساڈے کرم بھیڑے ہوون دے تے پنر جنم وی چنگا نئیں ہووے دا، سغوں اسی نیویں پدھر دی رچنا دے روپ وچ کئی مصیبتاں دا شکار ہوواں دے۔ ایہ گل پکی اے۔ پنر جنم دی ریت انج دی ہی ہے۔ جے اسی کنک بیجئیے تے کنک اُگے دی، جے اسی چاول بیجئیے تے چاول اُگن دے۔ انج ہی بھیڑے کرماں نال اسی اجیہے پنر جنم دا بیج اُگانے آں جس توں ایہناں تِناں نیویاں دشاواں وچوں کسے اک وچ پیدا ہوئیے: نرگ باسی، بھُکا بھوت، یا کوئی جانور۔

نرگ دے چار استھان نیں (خوشی توں خالی استھان): گرم، ٹھنڈا، نیڑلا اتے کدی کدار۔ جے ایہناں دی ہور ونڈ کیتی جاوے تے گرم نرگ دیاں اٹھ قِسماں نیں۔ سب توں پہلے دا نام مُڑ کے اپراجن ہون والا نرگ اے۔ ایہ دوجیاں نالوں گھٹ کشٹانی اے۔ ایتھے دے کشٹ دا ٹیوا انج لگ سکدا اے کہ جویں کوئی شخص بوہت وڈی اگ وچ پھنس گیا ہووے، اوس دی اشانتی اوہناں دے سامنے بوہت گھٹ ہووے دی جو اوس نرگ اندر نیں۔ ایس مُڑ کے اپراجن ہون والے نرگ دے تھلے جنّے وی نرگ نیں اوہناں وچ دکھ ودھدا جاوندا اے۔

نرگ واسیاں اتے بھُکے بھوتاں دا دکھ بھاویں سانوں نہ وی دِسے پر جانوراں دی تکلیف اسی اپنی اکھیاں نال ویکھ سکنے آں۔ جے سانوں ایس گل دی سُو اے کہ جے ساڈا پنر جنم جانور دے روپ وچ ہووے تے فیر کیہ ہووے دا، تے ایس لئی سانوں ایتھے بھارت دی گلیاں وچ اوارہ پھردے اتے بھار چکن والے جانوراں نوں تکنا ہووے دا۔ ساڈا حال ایہناں ورگا ہووے دا۔ پر دھرم راہیں اسی پنر جنم دے ایس سوگ توں بچ سکنے آں۔

پنر جنم دا ایہ چکر جو ساڈے اختیار توں باہر اے (سمسار) دا مڈھ دکھ ہے۔ دھرم ہی اوہ شے وے جیہڑی سانوں ایس دکھ توں محفوظ رکھدا اے۔ ایس توں اڈ مہایان دھرم یعنی مہان مسلک دی شکشا نہ صرف سانوں سغوں ساری ذی شعور رچنا دی راکھی کردی اے۔

بدھ مت اندر اسی پناہ گیری دے تِن جوہراں بارے بڑا کجھ سننے آں – مہاتما بدھ، دھرم، اتے سنگھا۔ ایہناں وچوں پہلے اندر اوہ سب روشن ضمیر ہستیاں رلت نیں جو دھرم دی شکشا دیندے نیں۔ ایہناں وچوں سب توں زیادہ آدر لائق مہاتما بدھ شکیامونی نیں جنہاں نے چار اُچیاں سچائیاں سکھا کے ورناسی وچ دھرم دے پہئیے نوں ہِل جُل کیتی۔ ایہناں چار سچائیاں وچوں چھیکڑلا سچ – سچیاں راہواں – اوہ دھرم ہے جس اوپر چل کے اسی مکتی پا سکنے آں۔ ایہ محفوظ لانبھ دی اوہ پناہ گاہ وے جس نوں اسی دھرم دا جوہر کہنے آں۔

دھرم وچ دو شیواں اہم نیں: اک تے سمسار دے دکھ دی جڑ نوں پچھاننا، دوجے ایس جڑ نوں پُٹ مارنا۔ گھڑی مُڑی جنم لین دا سبب کیہ اے؟ ایہ نفس اتے قدرت دے وکھالیاں اوپر اصرار اے۔ سانوں ایس شے نوں ڈاڈھا ناپسند کرنا چاہیدا اے کیوں جے ایہو ہی ساڈے دکھ درد دا مڈھ اے۔ سانوں ایس حقیقی وجود اوپر اڑی دے توڑ دی سُدھ پنگر کرنی چاہیدی اے۔ ایہ توڑ اوہ سُرت اے (نکھیڑلی پچھان) جو نفس دی بے نیازی اتے پچھان دی غیر موجودگی اے۔ ایہ نفس دی بے نیازی دی اوہ سُرت اے جو سانوں دکھ توں مکتی دواۓ دی۔

جو دکھ اسی سمسار وچ سہنے آں اوس دی کجھ نہ کجھ وجہ ہوندی اے۔ ایس دا سبب اشانت جذبے اتے سبھاو (پلیکھے) اتے اوہناں توں پیدا ہون والے کرم نیں۔ سارے اشانت جذبے، سبھاو اتے کرماں دا سبب نفس اوپر اڑی اے۔ اساں ہُن تیکر اپنے من دے سلسلیاں اندر ایس دا توڑ کیوں نئیں بنایا؟ اسی نفس توں بے نیازی نوں کیوں نئیں سمجھدے؟ ایس دی اک وجہ ایہ ہے کہ اسی موت اتے ناپائداری نوں چنگی طراں نئیں سمجھدے۔

جنم دا لازمی نتیجہ موت اے۔ موت توں کوئی بچاو نئیں۔ اجیہا کوئی جاندار نئیں جس نوں موت نہ آئی ہووے۔ لوکیں موت توں بچن لئی کئی حیلے کردے نیں پر ایہ انہونی اے۔ مرگ دا کوئی اُپا نئیں۔

نرا ایہ سوچنا،"میں اک دہاڑے مر جاواں دا،" موت بارے سوچن دا چنگا ول نئیں۔ بھاویں ہر انسان نے مرنا اے، پر ایس بارے انج سوچنا ودیہ گل نئیں۔ ایہ صحیح ول نئیں۔ دوجے پاسے ایہ سوچ کہ اسی گھٹ کے کھِلر جاواں دے یا ساڈے شریر گل سڑ جاون دے کافی نئیں۔ اساں ایہ سوچنا اے کہ اسی کویں ڈھے پین توں بچئیے۔

جے اسی مرگ ویلے آون والے ڈر اتے اوس نوں مکاون بارے سوچئیے تے فیر موت اوپر ساڈا سمادھ کارگر ہووے دا۔ جنہاں لوکاں نے اپنی حیاتی اندر چوکھے بھیڑے کرم اکٹھے کیتے ہوندے نیں اوہ مرگ ویلے ڈاڈھے ڈر جاوندے نیں۔ اوہ روندے نیں، اوہناں دیاں گلّاں اوپر اتھرو ڈگدے نیں، منہ وچوں رال ڈِگدی اے، اپنے کپڑے گندے کر لیندے نیں، اتے ڈاڈھے ڈرے ہوندے نیں۔ ایہ حیاتی اندر کیتے منفی کماں توں عذاب دیاں صاف علامتاں نیں۔

ایس دے اُلٹ جے اسی حیاتی اندر بھیڑے کم نہ کیتے ہوون تے موت سوکھی ہو جاوندی اے۔ ایہ اک ودیہ واپر ہوندی اے جویں کوئی نیانا اپنے ماں پیو دے گھر مُڑ کے جارہیا ہووے۔ جے اساں اپنے آپ نوں پاپ توں پاک کر لیا ہووے تے موت سوکھی ہو جاوندی اے۔ دس بھیڑے کماں توں بچ کے اتے اوس دے اُلٹ دس بھلے کماں نوں اپراجن کر کے اسی اپنی موت نوں سوکھا کر سکنے آں اتے ایس دا نتیجہ ایہ ہوندا اے کہ ساڈا پنر جنم دکھ دی دَشا وچ نئیں ہووے دا۔ سانوں ایس گل دی تسلی ہووے دی کہ ساڈا مُڑ کے جنم چنگا ہووے دا۔ دوا بناون والیاں جڑی بوٹیاں دے بیج اُگا کے اسی اجیہے بوٹے اگانے آں جو تندرستی دین، اتے زہریلے بوٹیاں دے بیج اگا کے اسی نقصان دین والے پھل اگانے آں۔ جے اسی اپنی جاگرت وچ بھلے کماں دے بیج اگائیے تے فیر سانوں دوسرے جنم وچ خوشی ملے دی۔ من اتے شریر دوویں طراں ساڈی دشا چنگی ہووے دی۔ دھرم دی ایہ مڈھلی شکشا کہ بھیڑے کماں توں بچو اتے بھلے کماں نوں ودھاؤ بدھ مت دے علاوہ عیسائیت سَنے ہور کئی دھرماں نے وی دِتی اے۔

اسی موت اتے ناپائداری اوپر کویں گوہ کرئیے؟ جویں کہ پہلاں دسیا گیا ہے کہ نرا ایہ وچار کہ "میں مر جاواں دا" کوئی فائدے والی گل نئیں۔ سانوں ایہ سوچنا چاہیدا اے کہ "جے میں ایہناں دس بھیڑے کرماں وچوں کوئی اک وی کیتا اے تے فیر مرگ ویلے مینوں ڈاڈھے ڈر اتے دکھ نال واہ پوے دا، اتے نالے میرا دوجا جنم بڑا کشٹی ہووے دا۔ ایس دے اُلٹ جے حیاتی اندر میں بھلے کم کیتے نیں تے فیر مرگ ویلے نہ ہی کوئی ڈر ہووے دا نہ کوئی کشٹ، اتے میرا دوجا جنم وی ودیہ ہووے دا۔"

ایس سمادھ نوں یاس اتے ناامیدی بناون دی کوئی لوڑ نئیں،" میں اخیر مر جانا اے تے میں ایس بارے کجھ وی نئیں کرسکدا۔" سغوں سانوں ایہ سوچنا چاہیدا اے کہ مرگ مغروں میرا حال کیہ ہووے دا۔ "مرگ مغروں میرا استھان کتھے ہووے دا؟ میں کس طراں دے کرم کیتے؟ کیا میری موت خوشی دا سبب بن سکدی اے؟ ایہ کیویں ہو سکدا اے؟ کیا میں اپنے پنر جنماں نوں خوش باش بنا سکنا واں؟ کِویں؟"

اپنے پنر جنماں اوپر گوہ کرن ویلے سانوں یاد رکھنا چاہیدا اے کہ سمسار اندر اجیہی کوئی تھاں نئیں جو اعتبار لائق ہووے۔ ساڈا شریر بھاویں جیسا وی ہووے، ایس نے اک دہاڑے مُک جانا اے۔ اسی تاریخ وچ اجیہے لوکاں بارے پڑھنے آں جو سو بلک ہزار ورہے جِئیے۔ ایہ قصے بھاویں کِنّے ہی سوادی کیوں نہ ہوون پر اج تیکر اجیہا کوئی انسان نئیں آیا جیہڑا اخیر مر نہ گیا ہووے۔ ساڈا سمساری شریر جیہو جیا وی ہووے ایس نے اخیر مر جانا اے۔

نہ ہی ایہو جئی کوئی تھاں وے جتھے جا کے اسی موت توں بچ جائیے۔ اسی بھاویں کدرے وی ہوئیے جدوں ویلا آ جاوندا اے تے اسی مر جانے آں۔ اوس ویلے کوئی منتر، کوئی دارو، کوئی وظیفہ کم نئیں آوندا۔ جراحی نال اسی بعض بدنی بیماریاں دا علاج تے کر سکنے آں پر موت نوں ٹال نئیں سکدے۔

ساڈا دوجا جنم بھاویں کسے روپ وچ ہووے، ایہ وی موت دا شکار ہووے دا۔ ایہ اک کدی نہ مُکن والا سلسلہ اے۔ جے اسی اپنے کرم، جنم، حیاتی، مرگ اتے پنر جنم دے ات حدل ہوون دے لمے چِر وچ ہوون والے اثرات اوپر گوہ کرئیے، تے سانوں بوہت زیادہ چنگے کرم پیدا کرن وچ مدد ملے دی۔

کئی وار اسی دھرم دی مشق کرن دا سوچنے آں، پر فیر عام طور تے انج سوچنے آں کہ ایہ کم کل یا پرسوں توں شروع کراں دے۔ پر ساڈے وچوں کسے نوں وی اپنی موت بارے ٹوہ نئیں۔ جے سانوں ایس گل دی ضمانت ہووے کہ ساڈی حیاتی دے حالی سو ورہے باقی نیں تے فیر سانوں ایہ سَوکھ ہووے دی کہ دھرم دی مشق دے سمے نوں آپوں مِتھئیے۔ پر ایس گل دا اُکا ہی ٹیوا نئیں کہ موت کدوں آوے دی۔ ایس پاروں اپنی مشق نوں ٹالنا بڑی وڈی بیوقوفی ہووے دی۔ کجھ بالڑ ماں دے ٹِڈ وچ ہی مر جاوندے نیں، کجھ نِکے ہوندیاں ٹُرنا سکھن توں پہلاں ہی (مر جاوندے نیں)۔ ایس توں ایہ نتیجہ نئیں نکلدا کہ اسی لما چِر جیوواں دے۔

ساڈے شریر بڑے ماڑے نیں۔ جے ایہ وٹّے یا لوہے دے بنے ہوندے تے ایہناں دا کجھ بھروسہ ہوندا۔ پر ساڈی پرچول سانوں ایہ دَسدی اے کہ انسانی شریر بڑا کمزور اے۔ ایس اندر نقص اسانی نال پے سکدا اے۔ ایہ کسے ہتھ دی نازک گھڑی وانگوں اے جو ان گِنت نِکے نِکے پرزیاں توں بنی ہووے۔ ایس اوپر بھروسہ نئیں کیتا جا سکدا۔ ساڈی موت کسے نِکی جیہی گل توں ہو سکدی اے مثلاً سوء ہضمی، کسے نِکے جیہے کیڑے دا ڈنگ، ایتھوں تیکر کہ کوئی زہریلا کنڈا چُبھن نال۔ ایہو جئیاں معمولی شیواں سانوں مار سکدیاں نیں۔ اوہ ان پانی جس نوں اسی اپنی حیاتی لمی کرن لئی ورتنے آں اوہ سانوں مار وی سکدے نیں۔ ایس گل دا کوئی ٹھُک نئیں کہ ساڈی موت کدوں اتے کیہڑے حال وچ آوے دی۔

جے سانوں ایس گل دی تسلی ہووے وی کہ اسی سَو ورہے جیواں دے تے ایس دا چوکھا سمے تے بیت چکیا اے تے حالی تیکر اساں کوئی تیر نئیں ماریا۔ سانوں مرگ بارے انج سوچنا چاہیدا اے جویں کوئی مسافر ریل گڈی وچ سُتا ہویا اے اتے ہر پل اپنی منزل دے نیڑے ہوندا جا رہیا اے پر اوہ ایس گل توں انجان اے۔ اسی ایس عمل نوں روک نئیں سکدے، اسی موت دے نیڑے ہوندے جا رہے آں۔

اساں اپنی حیاتی اندر بھاویں کِنّا وی دھن دولت، ہیرے جواہر، مکان، کپڑا لتّا اکٹھا کیتا ہووے، مرگ ویلے ایس توں کجھ فرق نئیں پیندا۔ مرگ ویلے اساں خالی ہتھ ہی جانا اے۔ نکی توں نکی شے وی اسی نال نئیں لیجا سکدے۔ ساڈا شریر وی ایتھے رہ جاوے دا۔ شریر تے من وکھ ہو جاوندے نیں اتے من اِکلّا ہی لگا جاوندا اے۔ نہ صرف مال اسباب بلک اسی اپنے شریر وی نال نئیں لیجا سکدے۔

مرگ مغروں ساڈے شعور اندر کیہ رہ جاوندا اے؟ جے اساں اپنا شریر، اپنے یار دوست، اتے اپنا سب دھن دولت ایتھے ہی چھڈ جانا اے تے فیر کیا کوئی اجیہا مددگار ہے جو اگلے جہان اندر ساڈے شعور دا سنگی ساتھی بنے؟

اک شے اجیہی اے جو مرگ مغروں شعور نال رہندی اے: اوہ نیں ساڈے کرماں دے بیج جو اسی ایس حیاتی اندر بیجے۔ جے اسی دس بھیڑے کماں وچوں اک وی کیتا اے تے اوس کرم دا بھار ساڈے من دی دشا اوپر آون والے جنماں وچ اثر پاوے دا۔ جے اساں کسے جاندار نوں ماریا اے، کسے دا مال چرایا اے، یا جنسی بدی کیتی اے، تے ایہناں تباہ کرن والے بدنی کرماں دا اثر ساڈے من دے چلاراں اوپر ہووے دا۔ جھوٹ، بوہتان بازی، نکھیڑ پاونا، بد کلامی یا فضول گلاں کرنا، ایہناں سارے زبان دے بھیڑے کرماں دا بھار مرگ ویلے ساڈے نال ہووے دا۔ جے اساں کسے دے مال اوپر قبضہ کرن لئی دل وچ لوبھ یا لالچ پالیا، یا اساں کسے بارے دل وچ بھیڑا وچار پیدا کیتا کہ اوس نوں نقصان پوہنچے، یا ساڈے وچار وچ وَیر دا سبھاو نظر آوے، جویں "پشلی یا آون والی زندگی دا کوئی وجود نئیں،" "علت و معلول دے نام دی کوئی شے نئیں،" "محفوظ پناہ گاہ ورگی کوئی شے نئیں،" تے ایہناں تباہ کرن والے وچاراں توں جنم لین والے منفی اثر ساڈے من دے نال رہندے نیں اتے آون والے جنماں اوپر اثر پاوندے نیں۔

ایس دا پُٹھ وی سچ ہے۔ جے اساں بھلے کم کیتے اتے بھیڑے کماں توں بچے رہے، تے ایہناں بھلے کرماں دا اثر ساڈے من اوپر ہووے دا اتے آون والیاں حیاتیاں خوشگوار ہوون دیاں۔ جدوں سانوں اپنی دَشا دا ٹھیک ٹیوا لگ جاوے تے فیر اسی بھلے کرم پیداکرن اتے بھیڑے کرم مکاون دا پورا جتن کراں دے۔ سانوں اپنے آپ نوں بدی توں جتھوں تیکر ہو سکے پاک رکھنا چاہیدا اے تاں جے آون والی حیاتی اندر دھیلے دا وی قرضہ نہ لاہنا پوے۔ سانوں ایس گل نوں پرکھنا چاہیدا اے کہ علت و معلول دے قانون ہیٹھ مختلف کرماں دا ردعمل کیہ ہووے دا۔ اک شخص بارے کہیا جاوندا اے کہ اوس اندر بڑے گُن سان پر اوہ زبان دا کوڑا سی۔ اوس نے اک وار کسے نوں آکھیا "توں کتے وانگوں بھونکنا ایں"۔ ایس دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ اوہ پنج سو واری کتے دے روپ وچ پیدا ہویا۔ اک ویکھن وچ نکا جیہا کرم بوہت وڈا نتیجہ پیدا کر سکدا اے۔

ایسے طراں کسے نکے جیہے بھلے کرم توں اک ودیہ نتیجہ نکل سکدا اے۔ اک نکے جیہے بالڑ بارے کہندے نیں کہ اوس نے مہاتما بدھ دے نام دا نکا جیہا چڑھاوا چڑھایا تے اوس دے نتیجے وچ اوہ اگلے جنم وچ مہان راجہ اشوک دے روپ وچ پیدا ہویا جس نے بدھ مت دیاں ہزاراں عمارتاں بنایاں اتے ہور کئی ودیہ کارنامے کیتے۔

مختلف بھیڑے کرم جو اسی کیتے نیں اتے اوہناں دے نتیجے اوپر گوہ اپنی بھلائی تے خوشی نوں پکا کرن دا ڈاڈھا چنگا ول اے۔ جے اسی ایس گل اوپر گوہ کرئیے کہ بھیڑے کرماں موجب سانوں کنّا دکھ چکنا پوے دا، اتے اپنے اندر ایس گل دی ڈاڈھی اِچھیا پیدا کرئیے کہ اساں ایس دکھ توں بچنا اے، تے انج اسی اپنے اندر "تیاگ" نوں جنم دیواں دے۔

دل وچ انج دا وچار پیدا کرنا آپوں ہی اک طراں دا سمادھ اے۔ پہلاں سانوں اپنے دکھ درد بارے حِس پیدا کرنی چاہیدی اے؛ فیر ایس احساس نوں باقی سب جانداراں اوپر لاگو کرنا چاہیدا اے۔ ذرا سوچو کہ کویں ساری رچنا دکھ درد توں دور نسدی اے، پر فیر وی ایس کشٹ وچ پھنسی ہوئی اے۔ اجیہی سوچ سانوں دردمندی ول لیاوندی اے۔ جے اسی آپوں ہی دکھ درد توں جان چھڈان بارے گوہ نہ کرئیے تے فیر اسی ہوراں بارے کنج سوچاں دے؟ اسی اپنا سارا دکھ درد دور کر سکنے آں پر انج کرنا حتمی طور تے سہائت نئیں ہووے دا۔ ساںوں ایس جذبے نوں ساری رچنا نال ونڈنا اے جو خوشی منگدی اے۔ اسی اپنے من نوں انج سکھا سکنے آں جس راہیں اسی ہوراں لئی وی دکھ توں مکتی منگئیے۔ ایہ وچار وہار کھلا اتے فائدہ مند اے۔

سانوں دوجی رچنا بارے کیوں فکر کرنی چاہیدی اے؟ ایس لئی کہ اسی دوجیاں کولوں بوہت کجھ لینے آں۔ مثلاً جیہڑا دُدھ اسی پینے آں ایہ گاواں مجھاں دی مہربانی اے، اوہ گرم کپڑے جو سانوں پالے تے ہوا توں بچاندے نیں، اوہ بھیڈاں اتے بکریاں دی اون توں بندے نیں، اتے انج دیاں ہور کئی شیواں۔ ایہ کجھ مثالاں ایہ دسدیاں نیں کہ سانوں کیوں اوہناں دا دکھ دور کرن دا ول لبھن دا جتن کرنا چاہیدا اے۔

بھاویں اسی جیہو جئی وی عبادت کرئیے، بھاویں کوئی منتر جپنا ہووے یا کوئی سمادھ کرنا ہووے، سانوں ایہ سوچدے رہنا چاہیدا اے "ایس توں ساری رچنا نوں فائدہ پوہنچے"۔ ایس توں سانوں وی فائدہ ہووے دا۔ ساڈیاں روز دیاں واپراں توں سانوں ایس دی قدر دا اندازہ ہو سکدا اے۔ مثلاً جے کوئی شخص ڈاڈھا خود غرض اے اتے نرا اپنی ہی بھلائی نوں موہرے رکھدا اے تے اوس نوں لوکیں چنگا نئیں جانن دے۔ ایس دے اُلٹ جے کوئی شخص مہربان اے اتے ہمیش دوجیاں دے بھلے دی چنتا کردا اے تے اوس نوں لوکیں عموماً چنگا جانن دے۔

ساڈے من دے چلار وچ پنگر ہون والا وچار ایہ ہونا چاہیدا اے،"(رب کرے) کہ سبناں نوں خوشی ملے اتے کسے نوں وی دکھ نال واہ نہ پوے"۔ سانوں ایس گل دا گھڑی مڑی وِرد کر کے ایس نوں اپنی سوچ دا انگ بنا لینا چاہیدا اے۔ ایہ سبھاو چوکھا فائدہ مند ہو سکدا اے۔ پشلے سمے وچ جنہاں لوکاں نے ایس وچار دا اپراجن کیتا اوہ اج مہان مہاتما بدھ، بودھی ستوا اتے سادھو نیں؛ ایس جگ دے سب مہان بندیاں اتے سوانیاں نے ایس وچار نوں اپنا مڈھ بنایا۔ کِڈی چنگی گل ہووے جے اسی ایس (وچار) دی پنگرتا آپوں کرئیے!

کیا سانوں ایہ مت دتی گئی اے کہ جد کوئی ساڈے اوپر دھاڑا مارے تے اسی اپنا بچاو نہ کرئیے؟

ایہ سوال اک بڑی وڈی گل ول توجہ دواندا اے۔ جے کوئی شخص تہاڈے سِر تے سوٹی مارے تے ایہ سمجھو کہ تسی ایہ دکھ اپنے پشلے منفی کرماں سبب چک رہے او۔ انج سوچو کہ ایہ شخص تہاڈے پشلے جنم دے کرماں نوں ہُن، بجاۓ اگاں ٹورن دے، اوہناں دے منطقی اخیر تیکر اپڑا رہیا اے۔ تہانوں اوس دا احسان مننا چاہیدا اے کہ اوس نے تہاڈے سِر دا بھار ہولا کر دتا۔

جے کوئی میرے بال بچے جو میری رکشا ہیٹھ نیں، اوپر حملہ کرے تے کیہ اوہنا دی رشا کرنا میرا فرض اے؟ کیا انج کرنا منفی فعل ہووے دا؟

کیوں جے تہاڈی پتنی اتے نیانے دی رکشا تہاڈے ذمے وے، تے تہانوں اوہناں دی رکشا بڑی ہوشیاری نال کرنی چاہیدی اے۔ تہانوں ہشیاری وکھانی پوے دی۔ ودیہ گل ایہ ہووے دی کہ دھاڑو نوں نقصان پوہنچائیاں بغیر اوہناں (پتنی اتے نیانے) نوں محفوظ رکھیا جاوے۔ دوجے لفضاں وچ، تہانوں انج رکشا کرنی ہووے دی جس راہیں تسی کسے نوں کوئی دکھ نہ دیو۔

اوہ میرے نیانیاں نوں دکھ پوہنچاۓ تے میں اوس نوں کجھ نہ آکھاں؟ کیا ایہ ساڈا فرض نئیں کہ اسی اپنے بال بچے نوں وحشی اتے ظُلمی دھاڑے توں بچائیے؟ کیہ اسی بس اپنی جان دے دیٔے؟

ایہو جئی دَشا نال نبڑن لئی تہانوں بڑے حوصلے دی لوڑ ہووے دی۔ مہاتما بدھ دی پشلی حیاتی بارے اک قصہ مشہور اے جس دے انوسار اوہ بطور اک کشتی بان دے پنج سو لوکاں نال سمندر وچ کوئی خزانہ لبھن گیا۔ اوس جتھے وچ اک لالچی بندہ وی سی جیہڑا ایہ سوچن لگا کہ سارے ہیریاں تے قبضہ کرن لئی کویں پنج سو بندیاں دا خون کیتا جاوے۔ بودھی ستوا (شکیا مونی مہاتما بدھ کسے پشلی حیاتی اندر) نوں ایس گل دی جانکاری سی، اوس نے سوچیا کہ انج نئیں ہون دینا چاہیدا، یعنی اک شخص پنج سو لوکاں دا ناحق خون کرے۔ تے اوس نے فیصلہ کیتا کہ پنج سو جاناں بچان دی خاطر اوہ اوس بندے نوں مار دے گا اتے ایس کرم دی ساری ذمہ واری اپنے اوپر لے لے دا۔ جے تسی ہوراں دی جان بچان لئی اپنا اگلا جنم نرگ اندر بِتانا چاہندے او تے تہاڈا ایہ وچار بڑی دلیری دی گل اے۔ ایہو جئی دَشا وچ تسی انج کر سکدے او جویں کہ مہاتما بدھ نے آپوں کیتا۔

کیا اجیہی صورت وچ وی قتل نوں بھیڑا کرم مِتھیا جاوے دا؟

ناگر جونا نے اپنے "اک یار دے نام چِٹھی" وچ لکھیا کہ جے کوئی شخص اپنے ماں پیو، نیانے، بدھ مت یا تِن جوہراں دی رکشا لئی کوئی منفی کرم کرے تے اوس نوں ایس دی سزا بھگتنی پے دی۔ فرق چھڑا اینا اے کہ کیا تسی نتیجے بارے جانکاری رکھدے او، اتے اپنے بال بچیاں دی رکشا دی خاطر ایس دی ذمہ واری قبول کردے او۔ جے تسی دشمن نوں دکھ دیو تے تہاڈا دوجا جنم دکھ نال بھریا ہووے دا۔ فیر وی تہانوں ایس دے نتیجے نوں بھگتن لئی ایہ سوچ کے تیار رہنا چاہیدا اے کہ "میں ایہ دکھ چکاں دا تاں جے میرے بال بچے دکھی نہ ہوون"۔

تے بدھ مت دے انوسار ایہ فیر وی اک منفی کرم ہی متھیا جاوے دا؟

اپنے بال بچے دی رکشا اک مثبت، تعمیری فعل اے، جدوں کہ دشمن نوں نقصان پوہنچانا اک منفی، تخریبی فعل اے۔ تہانوں دوہناں دے نتیجے بھگتن لئی تیار رہنا چاہیدا اے۔

تسی دسیا کہ جے کوئی بھیڑے کرم کرے تے اوس نوں آون والے سمے وچ دکھ سہنا پوے دا، پر جے اوس دے کرم چنگے نیں تے فیر اوس نوں خوشی ملے دی۔ کیا ایہناں بھلے کرماں راہیں ہمیش دا مکش مل سکدا اے تاں جے پنر جنم توں جان چھُٹ جاۓ؟

جے تسی مکتی منگدے او تے فیر تہانوں پوری طراں اتے صحیح طراں بدھ مت دی ودیا نوں اپناونا ہووے دا۔ مثال دے طور تے جے تسی عیسائیت نوں مندے او تے فیر تہانوں حضرت عیسیٰ دی شکشا اوپر ٹھیک ٹھیک چلنا ہووے دا۔ تاں ہی مسیحی مکتی ممکن ہووے دی۔ حضرت عیسیٰ آپوں سانوں ساڈے پاپ توں نئیں بچا سکدے؛ سانوں آپ وی کجھ کرنا ہووے دا۔ جے انج نہ ہوندا تے فیر حضرت عیسیٰ پاپ توں کیوں منع کردے؟ جے اسی حضرت عیسیٰ دی مت اوپر عمل کرئیے تے فیر مسیحی مکتی ممکن اے۔ جے اسی مہاتما بدھ دی مت اوپر عمل کرئیے تے فیر بدھ متی "مکتی" یعنی – مکش – ممکن ہے۔