مکھ بند
بدھ مت دی سکھیا لین دے شروع وچ ہی چار اُتم سچائیاں اوپر دھیان دینا ضروری اے۔ ایہ ایس لئی وی مناسب اے کیوں جے جد مہاتما بدھ نے درس دینا شروع کیتا تے اوس نے ایہناں توں ہی شروعات کیتی۔ مہاتما بدھ دے ویلے، بوہت سارے فلسفے اتے دھرم دے نظام پہلاں توں ہی موجود سان، اتے اج، ایتھے ساڈے کول ہور وی وسیع تر روحانی گیان موجود نیں۔ ایس لئی، جد اسی بدھ مت دا مطالعہ کرئیے تے ایہ گل بڑی ضروری اے کہ اسی ایس وست دی پچھان کرئیے جو بدھ مت دی سوچ وچ نویکلی اے۔ ایہ اک قدرتی معاملہ اے کہ بدھ مت دی کئی شکشا دوجے دھرماں دی شکشا نال رلدیاں ملدیاں نیں: جویں مہربان اتے محبتی انسان ہونا، کسے نوں نقصان پوہنچان توں پرہیز کرنا، وغیرہ۔ سانوں لگ بھگ ہر دھرم اتے فلسفہ وچ ایہ سنسکار نظر آوندے نیں، ایس لئی ایہناں بارے سکھن دی خاطر بدھ مت ول دھیان کرنا ضروری نئیں، بھاویں رحم دلی، محبت اتے درد مندی پنگرن لئی بدھ مت کول بے شمار طریقے موجود نیں۔ اسی بھاویں ہور کجھ بدھ مت کولوں سکھئیے یا نہ سکھئیے، پر اسی ایہناں طریقیاں توں فیر وی فیدہ چک سکنے آں۔
تاں وی، جے اسی ایہ پُچھئیے کہ،"بدھ مت وچ کیہ خاص گل اے؟" تے فیر سانوں چار اُتم سچائیاں ول رجوع کرنا ہووے گا۔ گو کہ ایہناں بارے شکشا لین دے دوران وی سانوں دوجے فلسفیاں نال سانجھا بوہت کجھ ملے گا۔
ساڈے ایتھے ایہ اصطلاح "اُتم سچائی" پائی جاندی اے پر ایہ کجھ اولّا ترجمہ اے۔ ایس شبد "اُتم" توں قرونِ وسطیٰ دے شریماناں دا خیال دماغ وچ آ سکدا اے، پر اصل وچ ایس دا تعلق پوہنچی ہوئی ہستیاں نال اے۔ تے ایس لئی چار اُتم سچ حقیقت دا اوہ منیا ہویا روپ نیں جس دا منہ در منہ مشاہدہ کیتا گیا اے۔ بھاویں ایہ چاروں سچ حقیقی نیں، پر اکثر لوکی ایہناں نوں سمجھن توں عاجز نیں، بلکہ زیادہ تر تے ایہناں دے وجود توں وی انجان نیں۔
پہلی اُتم سچائی
سب توں پہلی سچائی دا نام "دکھ" اے۔ مہاتما بدھ نے دسیا کہ ساڈی زندگی دکھ نال بھری ہوئی اے، اتے اوہ جس نوں اسی عارضی خوشی سمجھنے آں اوس وچ وی بےشمار مسٔلے نیں۔ لفظ "مصیبت" سنسکرت دے شبد 'دکھ' دا ترجمہ اے۔ ساڈے کول 'سکھ'، خوشی، اتے 'دکھ'، عدم خوشی اے۔ شبداں دے گیان دے انوسار 'کھا' اک وقفہ اے اتے'دُہ' اک ترمیمی سابقہ اے جو عدم تسکین یا عدم خوشی نوں ظاہر کردا اے۔ سانوں صفتاں بیان کرن والے شبد مثلاً "بد" وغیرہ دے پریوگ توں پرہیز کرنا چاہیدا اے پر ایہ اوس دے ول ہی اشارہ کر رہیا اے۔ لفظ 'دکھ' ایہ ظاہر کردا اے کہ ایس خلا وچ کجھ خرابی اے، جو ساڈے من دے خلا ول اشارہ اے، اتے جس دا تعلق ساڈی زندگی دے خلا نال اے۔ ایہ اک نا خوشگوار صورت حال اے۔
تے ایس وچ نا خوشگواری کیہ اے؟ سب توں پہلی گل تے ایہ ہے کہ سانوں ڈاڈھی مصیبتاں نال واہ پیندا اے، جویں کہ دکھ، اتے غمی۔ ایس نوں اسی سب پچھاننے آں، اتے ہر کوئی، حتیٰ کہ جانور وی، ایس توں دور نسدے نیں۔ بدھ مت دے ایس بیان وچ کوئی خاص گل نئیں کہ درد اتے دکھ غیر تسلی بخش حالتاں نیں اتے سانوں ایس توں نکل جانا چاہیدا اے۔ دکھ دی دوجی قسم تبدیلی دا دکھ اے، اتے ایس دا تعلق ساڈی روز مرہ دی عمومی خوشی نال اے۔ ایس قسم دی خوشی دے نال کیہ مسٔلہ اے؟ ایس دا مسٔلہ ایس دا عارضی پن اے؛ ایہ ہر گھڑی بدلدی رہندی اے۔ جس نوں اسی عمومی خوشی کہنے آں جے ایہ سچی خوشی ہوندی، تے فیر ایہ سانوں جس قدر ہور ملدی اسی اونا ہی زیادہ خوش ہوندے۔ تے جے سانوں چاکلیٹ کھان نال خوشی ہوندی اے، تے اسی جس قدر زیادہ کھاواں گے، یا گھنٹیاں دے حساب نال کھاواں گے، سانوں اونی ہی زیادہ خوشی ہووے گی۔ پر اسی ایہ جاننے آں کہ انج نئیں ہوندا! یا ایہ سوچو کہ کوئی عزیز گھنٹیاں دے حساب نال تہاڈا ہتھ ملدا رہوے۔ خوشی دا احساس شتابی ہی تکلیف وچ بدل جاۓ گا، یا عجیب جیا لگن لگ پے گا۔ ایس دی سدھی سادی وجہ ایہ ہے کہ عارضی خوشی تبدیلی ول مائل ہوندی اے۔ اتے بے شک، ایس توں ساڈا دل کدی وی نئیں بھردا؛ اسی کدی مطمٔن نئیں ہوندے۔ اسی ہمیش ہور چاکلیٹ دی آشا کرنے آں، فوری طور اوپر نہ سہی، پر کجھ چِر لہنگ جان مغروں۔
جے تسی ایس اوپر ذرا غور کرو تے ایہ اک سوادی گل اے کہ،"میں اپنی من پسند غذا کس مقدار وچ کھاواں کہ میں ایس دا سواد لے سکاں؟" بھاویں تھوڑی مقدار ہی کافی ہونی چاہیدی اے پر اسی ہور دی آشا کرنے آں۔ ساڈی ایس عمومی جگتائی خوشی اوپر قابو پانا نرا بدھ مت دا ہی منورتھ نہیں اے۔ کئی ہور دھرم اجیہے نیں جو سانوں جگتائی خوشیاں توں بالا تر ہو کے کسے قسم دی ہمیش دی خوشی والی جنّت پان دا اپدیش دیندے نیں۔
تیجی قسم دا دکھ اُچیچ بدھ متی اے، ایہ "ویاپک دکھ" کہلاندا اے۔ ایس نوں اسی ساڈا اپنا "ویاپک مسٔلہ" وی کہہ سکنے آں۔ ایہ دکھ ہر شے وچ رچیا بسیا ہویا اے، اتے ایہ ساڈی وسوں باہر جنم لین، جو کہ زندگی دی اونچ نیچ دی اصل وجہ اے، نال جُڑیا ہویا اے۔ دوجے شبداں وچ، ساڈے پہلے دو قسماں دے دکھ دا سبب ساڈے خاص قسم دے شریر اتے من دے نال وار وار جنم لینا اے۔ ایہ معاملہ پنر جنم ول اشارہ کردا اے جس اوپر اسی بعد وچ گل کراں گے۔
بے شک، کئی ہور بھارتی فلسفے پنر جنم دے نظرئیے دی سہائیتا کردے نیں، لہٰذا، ایہ مہاتما بدھ ولوں کوئی نویں گل نئیں سی۔ البتہ، مہاتما بدھ نے جس ڈوہنگی گوہ وچ جا کے پنر جنم دے پربندھ نوں سمجھیا اتے سمجھایا اوس طراں اوس زمانے دے ہور کسے وی فلسفہ یا دھرم نے نئیں سی کیتا۔ مہاتما بدھ نے چنگی طراں کھول کے پنر جنم دے نظام نوں بیان کیتا کہ ایہ کویں کم کردا اے، اتے ساڈے شریر تے ساڈے من کس طراں دکھ، مصیبت، اتے عمومی خوشی دے اونچ نیچ نوں محسوس کردے نیں۔
دوجا اُتم سچ
دوجی سچیائی ساڈی عدم خوشی دی اصلی حقیقت نوں سمجھنا اے۔ ایتھے سانوں ایس ویلے پنر جنم ورگے نظریہ اوپر بحث کرن دی لوڑ نئیں۔ ایس دی تھاں اساں ایہ ویکھنا اے کہ مہاتما بدھ نے سدھے سادے، منطقی انداز وچ کیہ آکھیا۔ اسی دکھ اتے عمومی خوشی دی گل کرنے آں، جنہاں دے پچھے سبب ہوندے نیں، پر مہاتما بدھ دی توجہ "سچے سبباں" اوپر سی۔ اسی انج سوچ سکنے آں کہ ساڈا دکھ سکھ ساڈے کرماں دی سزا تے جزا اے، پر مہاتما بدھ دے نزدیک اصل وجہ ساڈا تعمیری یا تخریبی رویّہ اے۔
تخریبی رویّہ توں کیہ مراد اے؟ کیا ایہ نرا نقصان پوہنچان نال جُڑیا ہویا اے؟ جد اسی نقصان پوہنچان دی گل کرنے آں تے ایس دی دِشا ہوراں ول یا ساڈے اپنے ول ہو سکدی اے۔ ایہ جاننا کہ ساڈے رویّہ دا ہوراں اوپر کیہ اثر ہووے گا، چنگا یا ماڑا، اوکھا کم اے۔ مثال دے طور تےاسی کسے نوں اک بوہت وڈی رقم دینے آں، اتے ایس دے نتیجہ وچ، کوئی ہور شخص جو ایہ دولت چرانا چاہندا اے اوس دا خون کر دیندا اے۔ ساڈا مقصد اوس دی مدد کرنا سی، پر ایس گل دی کوئی ضمانت نئیں کہ انج ہی ہووے گا۔ جو گل پکی اے اوہ اجیہا رویّہ اے جو ساڈے اپنے لئی نقصان دہ ہے – ایہ اپنے آپ نوں آپوں ہی تباہ کرن والا رویّہ اے۔
تے ایس دا مطلب ہے کہ پریشان کرن والے جذبیاں دے اثر ہیٹھ سوچ، کرم اتے گل کتھ ۔ پریشان کرن والے جذبے، نری پریشانی! اوہناں دے کارن ساڈا من دا چین کھس جاندا اے اتے اسی اچار ونت وی گنوا بیٹھنے آں۔ ایس توں مراد غصہ، لالچ، لگاوٹ، ورودھ، آکڑ، اتے بھولپن، وغیرہ وغیرہ نیں۔ جد ساڈی سوچ ایہناں وچوں کسے اک جذبے توں متاثر ہوندی اے تے اسی اوس دے اثر ہیٹھ کرم اتے گل کتھ نوں متھنے آں، تے ایس توں ساڈے لئی دکھ پیدا ہوندا اے۔ انج بھاویں شتابی نہ وی ہووے، پر اک لما سمے بیت جان مغروں ایہ دکھ دا سبب ہوندی اے، کیوں جے ایس توں طبیعت دا اک اجیہا اُلار پیدا ہوندا اے جو سانوں انج دا بناندا اے۔
دوجے پاسے ساڈے کول تعمیری رویّہ اے، جو کہ نہ صرف ایہناں پریشان کرن والے جذبیاں توں پاک اے سغوں عین ممکن اے کہ ایس دے محرک پیار، درد مندی اتے صبر ورگے بھلے جذبے ہون۔.
تعمیری رویّہ خوشی دا سبب ہوندا اے۔ ساڈا من شانت ہوندا اے اتے اسی سکون دی حالت وچ ہونے آں۔ سانوں اپنے نفس اوپر زیادہ اختیار ہوندا اے، تے اسی نہ تے بیوقوفاں والیاں حرکتاں کرنے آں اتے نہ ہی بیوقوفاں والیاں گلاں کرنے آں جو کہ مصیبتاں دا سبب ہوندیاں نیں۔ اتے ہاں، ایہ اثر فوری طور اوپر نہ وی موہرے آون پر اک لما چر بیت جان مغروں ایہ رویّہ خوشی دیندا اے۔ ایس دے پچھے، فیر وی، ساڈے وجود، ہوراں دے وجود اتے عمومی طور اوپر حقیقت دے وجود دے متعلق بھولپن پایا جاندا اے۔
ساڈی عمومی خوشی اتے دکھ کوئی اجیہا انعام یا سزا نئیں جو سانوں کوئی خارجی منصف سمان ہستی عطا کردی اے۔ ایہ تقریباً طبیعات دے قانوناں سمان کم کردے نیں۔ رویّہ نال جُڑی ہوئی علت اتے معلول دی بنیاد کس شے اوپر اے؟ ایس دی بنیاد ساڈا پلیکھا اے، خاص طور تے اپنے بارے وچ۔ اسی انج سوچنے آں،"میں سب توں پردھان مانس ہاں، میری گل منی جانی چاہیدی اے۔ مینوں کریانے دی ہٹی دی قطار وچ سب توں اگے ہونا چاہیدا اے۔ میں سب توں اول ہاں۔" سانوں اول بننے دا لالچ اے ایس لئی اسی اوہناں اوپر غصہ کرنے آں جو ساڈے نالوں اگے نیں۔ ساڈے توں اگے قطار وچ جو شخص اے اوہ ڈاڈھا سست اے اتے دیر لا رہیا اے، ایس بنا اوپر اسی بے صبرے ہو جانے آں اتے اوس دے بارے وچ ون سونّے برے خیال دل وچ لیاونے آں۔ جے اسی تعمیری سوچ رکھدے وی ہوئیے تاں وی ایس دی تہ وچ "میں" بارے بوہت سارا پلیکھا پایا جاندا اے۔ مثال دے طور تے، ہو سکدا اے کہ اسی کسے دی مدد چھڑی ایس لئی کرئیے کہ اوہ سانوں چنگا جانن یا ایس دے بدلہ وچ ساڈے لئی کجھ کرن۔ یا ایس توں سانوں اپنی وڈیائی دا احساس ہوندا اے۔ اتے کجھ نئیں تے گھٹ توں گھٹ اسی دھنواد دی آشا رکھنے آں!
بھاویں ایس طراں لوکاں دی مدد کرن نال سانوں خوشی محسوس ہوندی اے، پر ایہ کوئی خاص چنگا احساس نئیں ہے۔ اجیہی خوشی لمے چر تک نہیں رہندی۔ ایہ بے اطمینانی وچ بدل جاندی اے۔ ایہ سلسلہ ساری عمر چلدا رہندا اے، اتے بدھ مت دی اکھ دھرائی دے انوسار ساڈی آن والی زندگیاں وچ وی جاری اتے ساری رہندا اے۔
جد اسی نیڑیوں ویکھنے آں تے سانوں پتہ لگدا اے کہ اسی ہر وست دے بارے پلیکھے وچ پئے ہوئے آں۔ مثلاً، جد اسی کسے نال ات حدل پیار کرنے آں تے اسی اوہناں دے گناں دی بے حد وڈیائی کرنے آں۔ یا جد اسی کسے نوں بالکل چنگا نئیں جاندے تے اسی اوہناں دی خامیاں نوں ودھا چڑھا کے بیان کرنے آں اتے سانوں اوہناں وچ کوئی وی چنگی گل نظر نئیں آوندی۔ اسی جنا زیادہ پرکھئیے، سانوں اپنے ہر معاملہ وچ اونی زیادہ اوکڑ نظر آۓ گی۔
گوہ کرن نال پتہ لگدا اے کہ ایس دا سبب ساڈی اپنی خامیاں نیں۔ ساڈے موجودہ شریر اتے من وچ کمزوریاں نیں۔ جے اسی اکھیاں بند کر لئیے تے انج محسوس ہوندا اے کہ دنیا دا وجود مُک گیا اتے بس میں ہی میں واں۔ ایہ ساڈے سر وچ اک اواز وانگوں اے جو "میں" اخواندی اے، ایہ میرے اندر دی اک میں اے۔ایہ عجیب معاملہ اے۔ فیر وی، ایہ ساڈی پچھان اے کیوں جے ایہ اوہ شے اے جو ہر گھڑی شکائت کردی اے،"میں اگے ودھنا اے؛ میں ایہ کم کرنا اے۔" ایہ ہر ویلے فکر وچ رہندی اے۔ انج محسوس ہوندا اے کہ ساڈے اندر دی ایہ اواز انوپ اتے مخصوص اے اتے ایس دا وجود ہر شے توں بے نیاز اے، کیوں جے جد اسی اکھاں بند کرنے آں تے ایس "میں" دے سوا ہور کجھ نئیں ہوندا۔
سوچ دا ایہ ول بے حد پلیکھے دا ماریا ہویا اے کیوں جے ایہ گل صاف ظاہر اے کہ ساڈا وجود باقی سارے لوکاں توں وکھ نئیں ہے؛ اتے در حقیقت کوئی منکھ وی خاص نئیں اے۔ اسی سب انسان آں۔ ذرا منجمد قطب جنوبی وچ اک لکھ پنگووناں نوں آپس وچ چمبڑے ہوئے تصور وچ لیاؤ؛ اوہناں وچوں کسے وچ وی کیہڑی خاص گل اے جو اک نوں دوجیاں کولوں وکھ کردی اے؟ در اصل، اوہ سب اک جیہے نیں۔ تے اسی وی انج ہی آں۔ ہوسکدا اے کہ پنگووناں دے نیڑے سب انسان اک جیہے نیں۔ بہر حال، ایس سوچ دی بنا اوپر کہ،"میں نویکلا ہاں اتے باقی سب لوکاں توں بے نیاز،" ساڈی گل منی جانی چاہیدی اے، اتے جے انج نئیں ہوندا تے اسی وٹر جانے آں۔
در اصل، ساڈے من اتے شریر دے انگ ایس قسم دے پلیکھے وچ پین لئی سوتر نیں۔ ایہ گل عجیب جئی اے پر سچ ایہ ہے کہ اسی دنیا نوں ساڈے سر دے سامنے جو دو موریاں نیں اوہناں نال ہی ویکھنے آں۔ جو میرے پچھے ہے اوہ مینوں نظر نئیں آوندا۔ مینوں نرا موجود دے وجود دا احساس ہوندا اے؛ جو گزر گیا یا جو آون والا اے اوہ میری سرت توں باہر اے۔ ایہ بوہت محدود اے۔ اتے فیر بڑھیپے دے سبب ساڈی سماعت وی کمزور ہو جاندی اے۔ کوئی بندہ کجھ کہندا اے تے اسی ٹھیک طراں سن نئیں سکدے، ایہ سوچ کے کہ اوہناں نے کجھ ہور آکھیا سی اسی وٹر جانے آں۔ جے تسی ایس اوپر غور کرو تے ایہ ڈاڈھی ترس لائق حالت اے۔
ایہ ساڈا اک ویاپک مسٔلہ اے کہ اسی ایس قسم دے من اتے شریر دے نال جو ساڈے ایس پلیکھے نوں امرتا بخشدے نیں، وار وار جنم لینے آں۔ ایس پلیکھے دی بنیاد اوپر اسی تخریبی رویّہ اختیار کرنے آں، یا عمومی تعمیری رویّہ اختیار کرتے آں، اتے ایہ اوہ پرتندھ اے جو ساڈے دکھ یا عارضی خوشی دا سبب اے۔
جےاسی تھوڑا ہور گوہ کرئیے تے ایس دی اوکڑ ہور ودھدی جاندی اے اتے ایس مرحلہ اوپر ایس وچ جان دی لوڑ نئیں، پر ایہ اوہ پلیکھا ہی اے جو ساڈے وار وار ہون والے وسوں باہر پنر جنم دا سبب اے۔ ایہ ساڈی حقیقی مصیبتاں دی اصل وجہ اے۔ ایس غلط فہمی یا انجان پن نوں عام طور تے "جہالت" کہندے نیں۔ مینوں ایہ شبد پسند نئیں کیوں جے ایس توں ایہ مطلب لیا جاندا اے کہ اسی مورکھ آں؛ پر مسٔلہ ایہ نئیں اے، اتے ایہ اوہ معنے نئیں جو اسی چاہنے آں۔ انجان پن توں مراد بس اینی اے کہ اسی اپنے وجود اتے پراکرتی وستاں دے وجود دی ہئیت توں ناواقف آں۔ ساڈے انجان پن دا درپن ایہ ہے، جویں ایہ تصور کہ اسی سب توں زیادہ وڈی ہستی آں – دنیا دا محور - جد کہ ایہ حقیقت دے عین اُلٹ اے۔ حقیقت ایہ ہے کہ اسی سب ایتھے یکجا ہاں۔ اسی بیوقوف نئیں ہاں، پر ساڈا من اتے ساڈا شریر ساڈی سوچ دے موہری نیں۔
ایہ اوہ گل اے جس دے سبب اسی ایہناں نوں "اُتم سچائیاں" کہنے آں۔ جو حقیقت شناس نیں اوہناں دا تصور ہوراں دے مشاہدے نالوں وکھ ہوندا اے۔ اسی ایس گل اوپر پکا یقین رکھنے آں کہ ساڈی غلط فہمی اتے ساڈے وچار حقیقت نال سوتر نیں۔ اسی ایہناں نوں سچ مننے آں۔ اسی در اصل ایس دے متعلق سوچدے ہی نہیں، کیوں جے ساڈی فطرت وچ ایہ شامل اے کہ "میں سب توں پردھان انسان ہاں، میری گل منی جانی چاہیدی اے، سب نوں میرے نال پیار کرنا چاہیدا اے۔" یا، بعض لوکی ایس دے بالکل الٹ سوچدے نیں،"سب نوں میرے نال نفرت کرنی چاہیدی اے، میں بھلا مانس نہیں ہاں۔" ایہ وی اوہی گل اے، نرا سِکے دا دوجا پرت اے۔ ایہ ہے اصل سبب۔
تیسری اُتم سچائی
تیسری سچائی اوہ ہے جس نوں اسی "حقیقی روک تھام" کہنے آں۔ ایس دا ترجمہ عام طور تے "سچ مچ دا خاتمہ" کیتا جاندا اے اتے ایہ ایس حقیقت ول اشارہ اے کہ ایس پلیکھے دی روک تھام اتے ایس توں چھٹکارا ممکن اے، انج کہ ایہ فیر کدی واقع نہ ہووے۔ جے اسی ایس پلیکھے توں جان چھڈا لئیے جو ایس دا اصل سبب اے، تے ایس طراں اسی حقیقی مصیبتاں نوں وی مُکا دیاں گے، اوہ سب اونچ نیچ اتے ایہ جو ایس دی جڑ اے یعنی وار وار ہون والا وسوں باہر پنر جنم۔ جے اسی انج کرئیے تے سانوں "مکش" مل جاندا اے۔ مینوں یقین اے کہ تسی سنسکرت دے ایس شبد، "سمسار" یعنی وسوں باہر وار وار ہون والا پنر جنم اتے "نروان" یعنی نجات توں واقف ہووو گے۔
مہاتما بدھ دے زمانے وچ بھارت وچ ہور وی فلسفے اجیہے سان جو مکش اتے سمسار دی گل کردے سان۔ ایہ گل بھارت وچ ہر کسے دی زبان تے سی۔ البتہ، مہاتما بدھ نے محسوس کیتا کہ ایہناں دوجے فلسفیاں دی گوہ ایس معاملے وچ اینی ڈوہنگی نئیں سی کہ اوہ اصل سبب دی پچھان کر سکدے۔ مثال دے طور تے، تسی کسے عالم بالا وچ جنم پا کے، جتھے تہاڈا من صدیاں توں سپاٹ رہیا ہووے، ایس گھڑی مڑی دے بے قابو پنر جنم توں نجات پا سکدے او، پر ایہ واقعہ عارضی ہووے گا۔ ایہناں دوجے فلسفیاں وچ حقیقی مکش پانا محال سی۔
مہاتما بدھ نے حقیقی روک تھام دا درس دتا، اتے پورے بھروسے نال ایہ جاننا ضروری اے کہ ایس پلیکھے توں ایس طراں نجات پانا ممکن اے کہ ایہ فیر کدی پیدا نہ ہووے۔ نہیں تے تسی ایس توں نجات پراپت کرن دی کوشش کیوں کرو گے؟ جے تسی ہمیش لئی ایس غلط فہمی توں جان چھڈانا نہیں چاہندے تے فیر تسی ایس نوں انج ہی چھڈ دیو، صورت حال نوں قبول کر لو اتے جو ہو سکے اوہ کرو۔ کئی علاج انج ہی ہوندے نیں: یا تے دشا نوں گلمے لا لو، یا فیر گولی لے لو!
چوتھی اُتم سچائی
چوتھی سچائی نوں عام طور تے "سچی راہ" آکھیا جاندا اے، اتے ایہ سانوں تیجے سچ نوں سمجھن وچ سہائت ہوندا اے۔ ایہ من دی اک اجیہی حالت دا بیان اے کہ جس نوں جے اسی پنگرئیے تے ایہ مکش ول راہ سوتر کر دیندی اے۔ ایس نوں اسی "من دی راہ" وی کہہ سکنے آں، پر ایس شبد دا دوجی زباناں وچ ترجمہ اوکھا اے۔
ساڈے من یاوہ گوئی دے قصور وار ہوندے نیں۔ اتے ایہناں فضول گلاں دے وی کئی درجے نیں۔ ایس دا اک ڈاڈھا روپ انشقاق نفسی اتے دماغی خلل اے جس وچ اسی ایس گل اوپر یقین رکھنے آں کہ سب لوکی ساڈے دشمن نیں۔ ایس دی ذرا ہولی دشا وی ہو سکدی اے، جویں "اجیہا ودیہ چاکلیٹ کیک میں پہلاں کدی نئیں ویکھیا؛ جے میں ایس نوں کھا لواں تے ایس توں مینوں بے حد خوشی ہووے گی۔" ایس گل دا مینوں بکارسٹ جان والی اک اُڑان اوپر ہویا، جس وچ میں وی آنا وچ رکنا سی۔ مینوں خیال آیا،"وی آنا دی سیب دی پیسٹری دنیا دی سب توں ودیہ پیسٹری ہووے گی۔" تے میں اک پیسٹری خریدی پر ایہ بوہت ودیہ نہیں سی۔ میرا ایس دے بارے وچ تصور بیکار سی۔ سیب دی پیسٹری دا وجود میرے من دی کرت نئیں سی؛ پر جس طراں دا ایس پیسٹری نوں ہونا چاہیدا سی، یعنی دنیا دی ات حدل ودیہ وست جو مینوں خوشی دے گی، اوہ میرے من دی کرت سی۔
ایسے طراں، میرا اک وجود اے، اتے تہاڈا اک وجود اے۔ بدھ مت ساڈے وجود توں منکر نہیں۔ ایہ صرف اینی گل آکھدا اے کہ جس طریقے نال اسی اپنے وجود دی حقیقت دا وکھالا کرنے آں ایس دا حقیقت نال کوئی واسطہ نئیں۔ ساڈا ایہ وچار کہ وستاں اپنا اپنا اک وکھرا، دوجیاں توں بے نیاز، وجود رکھدیاں نیں اکا ہی خام خیالی اے۔ واپراں دشاواں اتے سبباں اوپر نر بر ہوندیاں نیں جو کہ ہر ویلے بدلدیاں رہندیاں نیں۔ پر ایہ ساڈی اکھیاں توں لُکے ہوندے نیں، سانوں صرف اوہ شے دِسدی اے جو ساڈی اکھیاں دے سامنے ہووے۔ مثال دے طور تے، اساں کسے نال ملنا اے تے اوہ نہیں آوندے۔ سانوں انج محسوس ہوندا اے کہ اوہ شخص بوہت بھیڑا اے، جو ہمیش سانوں نیچ جاندا اے اتے سانوں ہن پسند نئیں کردا۔ اسی سوچنے آں کہ اوہناں دی زندگی ٹریفک، دفتر وچ ہور کم، وغیرہ وغیرہ توں بے نیاز اے۔ پر کیوں جے ہر شے حلات اتے سبباں دے تابع ہے، ایس لئی ایہ گل انہونی اے کہ اوہ شخص اپنے آپ وچ، ہر شے توں بے نیاز، اک بھیڑا انسان اے۔ پر فیر وی ساڈا من انج دے تصور نوں قائم کری رکھدا اے تے غصے دا وکھالا کردا اے جو کہ اک تخریبی احساس اے۔ تے ایس طراں جد اسی اوہناں نوں اگلی وار ملنے آں تے اوہناں دا اک وکھ ہی روپ قائم کیتے ہوۓ، بغیر اوہناں نوں اپنی صفائی دا موقع دین دے، اوہناں اوپر روسے دا وکھالا کرنے آں۔ ایہ سب کجھ ہون دے دوران اسی آپوں سب توں زیادہ نا خوش اتے قابلِ رحم حال وچ ہونے آں۔ ہیں نا؟
تے، ساڈا وجود تے ہے، پر جس طراں دا اپنے وجود دا تصور اسی رکھنے آں – ڈاڈھا پردھان اتے سب توں وکھ– ایہ نری خام خیالی اے۔ ایہ فضول گلاں نیں۔ ایس دا کسے حقیقت نال کوئی واسطہ نئیں۔ بدھ مت وچ اسی ایس نوں "خالی پن" کہنے آں جس دا ترجمہ عام طور تے "کھوکھلا پن" کیتا جاندا اے۔ سنسکرت وچ ایہ شبد "صفر" وانگوں اے جس دا مطلب اے "نیست،" کسے حقیقی شے دا نہ ہونا۔ مثلاً جد اسی ایہ تصور کرنے آں کہ ساڈا نواں بیلی سفید گھوڑے اوپرسوار پریاں دی کہانی دا کوئی شہزادہ یا شہزادی اے - تے ایہ اک انہونی اے۔ اجیہی کسے ہستی دا کوئی وجود نئیں، پر سانوں سب نوں فیر وی اوس دی تلاش اے۔ اتے جد اوہ شخص ساڈی منگ اوپر پورا نئیں اتردا تے سانوں مایوسی ہوندی اے اتے اسی کسے ہور دی تلاش وچ ٹُر کھلونے آں، بھاویں اسی جاننے آں کہ ایہ اک انہونی گل اے۔
تے من دی سچی راہ توں مراد ایس گل دی سمجھ اے کہ ایہ سب بکواس اے، اتے ایہ کہ ساڈے تصور دا حقیقت نال کوئی واسطہ نئیں۔ جے اسی اصل وجہ نوں ویکھئیے، تے ایہ اوہ اوکڑ اے جو ایس وست توں پیدا ہوندی اے کہ ساڈے تصور حقیقت نال رلدے ملدے نیں۔ سچا رستہ ایس گل دی سمجھ اے کہ ایس دا کسے حقیقت نال کوئی واسطہ نئیں۔ ساڈے حقیقی اتے افسانوی تصور آپس وچ اُلٹ نیں۔ میں ایس نوں فیر آکھنا واں – پلیکھا ایس گل دا اے کہ ایہ سوچنا کہ ایہ تصور حقیقت نال رلدا اے، اتے صحیح سرت ایہ جاننا اے کہ اجیہی کوئی شے وجود نئیں رکھدی۔ سدھی جئی گل ایہ ہے کہ یا تے کوئی شے ایس نال سوتر اے یا اجیہی کوئی شے نئیں۔ ایس دا جواب ہاں یا نہ وچ اے؛ اسی دونواں نوں اکو ویلے صحیح نہیں من سکدے۔
ہن اسی ایس وست نوں پرکھ سکنے آں کہ ساڈے لئی کیہ سوتر اے: "ہاں" یا "نہ"؟ جے اسی دلیل کولوں کم لئیے تے جواب صریحاً "نہ" ہووے گا کیوں جے "ہاں" منطق اوپر پورا نئیں اتردا۔ جدوں میں اکھیاں مِیٹ لینا واں تے کیا سب دا وجود ختم ہوجاندا اے؟ یقیناً نئیں۔ کیا ایہ درست ہووے گا کہ ہمیش میری ہی گل منی جاۓ کیوں جے میں دنیا دا وڈا پردھان انسان آں؟ نہیں، ایہ بیوقوفاں والی گل اے۔ اسی جس قدر ایس نوں پرکھئیے اونا ہی اسی ایس "میں" جو ساڈے سر دے اندر اے اوپر سوال اٹھاواں گے۔ جے تسی اپنے دماغ دا جائزہ لوو، تے ساڈے دماغ دے اندر ایہ "میں" کتھے ہے جو ساڈے فیصلے کر رہی اے؟ سچ مچ وچ کیہ ہو رہیا اے؟ پرکھن اوپر اسی ویکھنے آں کہ اجیہی کوئی شے موجود نئیں جس نوں اسی "میں" کہہ سکئیے۔ بے شک میں ہلنا جلنا واں، کم کرنا وان، میں بولنا واں۔ اسی ایس توں منکر نئیں آں۔ اسی جس وست توں منکر آں اوہ ایہ ٹھوس " میں" ہے جو اپنی گل منوان اوپر اڑی ہوئی اے، کیوں جے منطق دے حساب نال ایس دا کوئی ثبوت نئیں۔ دلیل اتے تحقیق نال اسی ویکھ سکنے آں کہ اجیہی کسے شے دا کوئی وجود نئیں، تے ساڈی ایہ غلط فہمی کہ ایس دا حقیقت نال کوئی واسطہ اے کوئی معنے نہیں رکھدی۔
ایس انہونے طریقہ نال وجود دے تصور دا کیہ نتیجہ نکلدا اے؟ اسی اپنے آپ نوں بد حال بنا لینے آں! اتے اجیہی سوچ دا کیہ اثر ہوندا اے کہ اجیہا کوئی وجود نئیں ہوندا؟ اسی اپنے آپ نوں ایہناں سب مصیبتاں توں ازاد کر لینے آں۔ جد میں سوچنا واں، "اجیہی کوئی وست نہیں، ایہ سب بیکار اے،" تے اوسے ہی سمے ایہ سوچنا نا ممکن اے کہ ایس دا حقیقت نال کوئی واسطہ اے۔ صحیح سرت غلط فہمی اوپر قابو پا سکدی اے تے ایس دی تھاں لے سکدی اے۔ جے اسی ہمیش صحیح سرت اوپر توجہ قائم رکھئیے تے فیر کوئی وی غلط فہمی پیدا نئیں ہووے گی۔
ایتھے وی مہاتما بدھ دا ایہ اپدیش کہ حقیقت دی صحیح سرت غلط فہمی دور کر سکدی اے اتے دکھ تے پنر جنم توں مکش دوا سکدی اے کوئی نویں گل نئیں سی۔ بھارت دے دوجے فلسفے وی ایس اوپر زور دیندے سان۔ جو گل ایتھے نویکلی سی اوہ ایس گل دی اچیچ سمجھ سی جو حقیقت بارے رتی برابر شک نوں وی دور کر سکدی سی۔ سمادھ راہیں پوری توجہ قائم کرن نال ساڈے من وچ اجیہی درست سرت پنگرن دے منورتھ نال، تاں جے پلیکھے دا پکا خاتمہ کیتا جا سکے، مہاتما بدھ نے دوجے بھارتی دھرماں دے نال رل کے سانجھے طریقیاں توں فیدہ چکیا۔ اوہناں دے راہیں اسی اصل سبب دی پکی روک تھام کر سکنے آں تاں جے دکھ دا ہمیش لئی خاتمہ ہو جاوے۔
جو شے ساڈے من نوں ایس گل دی شکتی دیندی اے کہ اسی حقیقت دی صحیح سرت پا سکئیے اتے تخریبی جذبیاں توں بچئیے اوہ ہے ساڈی تحریک ۔ ایتھے سانوں پیار، درد مندی وغیرہ نال معاملہ کرنا اے۔ جد اسی ایہ محسوس کرنے آں کہ اسی سارے آپس وچ جُڑے ہوۓ آں اتے سب ہی خوشی دی آشا رکھنے آں، تے اسی ایس پلیکھے وچوں نکلن اتے سب دی پوری پوری مدد کرن دی لوڑ محسوس کرنے آں۔
ایہ چار اُتم سچائیاں دی بنیادی سدھ بدھ اے۔ ایہناں اوپر ہور ڈوہنگی گوہ کرن لئی سانوں بدھ مت دے نقطۂ نظر نال من اتے کرم دے بارے وچ ہور جانکاری لینی ہووے گی۔
نکے وشے نوں سنن/تکن لئی ویڈیو سکرین اوپر سجی نکر وچ تھلے نکے وشے آئیکان اوپر کلک کرو۔ نکے وشے دی بولی بدلن لئی "سیٹنگز" اوپر کلک کرو، فیر "نکے وشے" اوپر کلک کرو تے اپنی من پسند بولی دی چون کرو۔
خلاصہ
بھاویں بدھ مت اتے دوجے وڈے دھرماں اتے فلسفیاں وچکار بوہت کجھ سانجھا اے، پر چار اُتم سچائیاں جو کہ مہاتما بدھ دا پہلا سبق اے ایہ ساڈے وجود، ساڈا دکھ درد اتے مصیبتاں اوپر قابو پان بارے نویکلا اپدیش اے۔
مہاتما بدھ نوں عام طور تے اک ڈاکٹر سمان منیا جاندا اے۔ جویں کوئی ڈاکٹر ساڈی بماری دی تشخیص کردا اے، انج ہی مہاتما بدھ نے اوہناں بے شمار دکھاں دی پچھان کیتی جو مختلف ہستیاں ہر تھاں جھلدیاں نیں۔ جویں کوئی ڈاکٹر بماری دے سبب لبھدا اے انج ہی مہاتما بدھ نے ساڈی اپنے وجود بارے غلط فہمی نوں ساڈے دکھ دا اصل سبب مِتھیا۔ فیر اوہ سانوں دسدے نیں کہ کیا اسی علاج لائق ہیں واں یا نہیں، اتے فیر جے اوہ دے سکن تے سانوں دوا دیندے نیں۔ ایسے طراں مہاتما بدھ نے پکی روک تھام دا طریقہ دسیا۔ اخیر، جے اسی اپنے دکھ توں مکش چاہنے آں تے دوا لینا یا تجویز کیتی ہوئی راہ اوپر چلنا ساڈی سب دی اپنی اپنی ذمہ واری اے۔