غصہ: پریشان کرن والے جذبیاں نال نبڑنا

میرا پچھواڑا اتے میری تربیت بطور اک مترجم دے ہے، اتے اک مترجم دے روپ وچ میں پوری دنیا وچ گھمیا واں، کئی دیساں وچ گیا واں، بدھ مت دی ترجمانی کیتی اے اتےایس اوپر لیکچر دتے نیں۔ میں تکیا کہ بدھ مت بارے بوہت پلیکھے پائے جاوندے نیں۔ بدھ مت بارے پلیکھے دی وڈی وجہ اوہ انگریزی دے شبد نیں جو اصلی اصطلاحواں اتے نظریاں دا ترجمہ کرن لئی چُنے گئے۔ ایہناں وچوں بوہت سارے شبداں دا چناؤ جنہاں دے بڑے بھارے معنے نیں جو کہ اصلی ایشیائی زباناں وچ نئیں پائے جاندے، پشلی صدی دے وکٹوری مبلغاں نے کیتا۔ مثلاً اسی مسٔلیاں دی گل کر رہے ساں۔ ایس دا ترجمہ عموماً "دکھ" کیتا جاوندا اے۔ جے اسی دکھ دی گل کرئیے تے چوکھے لوکیں ایہ سمجھن دے کہ بدھ مت اک بوہت نراش واد دھرم اے کیوں جے ایہ دسدا اے کہ ہر انسان دی زندگی دکھاں نال بھری ہوئی اے۔ ایس توں ایہ لگدا اے کہ سانوں خوش رہن دا کوئی حق نئیں۔ جے اسی کسے شخص نوں جس دی زندگی بڑی سوکھی ہووے، جو پیسے والا ہووے ایہ آکھئیے کہ "تیری زندگی دکھاں نال بھری ہوئی اے" تے اوہ یقیناً بہت جھگڑا کرے دا۔ ایہ شخص دلیل دے طور اوپر آکھے دا" تہاڈا کیہ مطلب اے؟ میرے کول ویڈیو ریکارڈر ہے، ودیہ گڈی ہے، میرا ٹبر بوہت ودیہ ہے۔ مینوں کوئی دکھ نئیں"۔

ایہ شبد یعنی "دکھ" جو کہ بڑا بھارا شبد اے دے سبب اوس دا جواب ٹھیک ہووے دا۔ ایس دی تھاں جے اسی اوس دا ترجمہ بدھ مت دے وچار مطابق یعنی "مسٔلے" کرئیے اتے فیرکسے نوں ایہ آکھئیے "تسی بھاویں کوئی وی ہووو، کنے ہی پیسے والے ہووو، تہاڈی کنّی ہی اولاد ہووے، پر ہر شخص دی زندگی وچ کجھ مسٔلے ہوندے نیں"۔ تے ایہ اجیہی گل اے جس نوں ہر کوئی منن لئی تیار ہووے دا۔ ایس لئی میں ایہناں بدھ مت دی تشریحاں نوں تبتی روائت وچ چالو معنیاں توں ذرا مختلف اصطلاح وچ بیان کراں دا۔

قابو توں باہر گھڑی مُڑی آون والے مسٔلے ہی سمسار نیں۔ ایہ اجیہی دَشا ہے جو ساڈے وَس توں باہر اے اتے ایہ گھڑی مُڑی واقع ہوندے نیں۔ مثلاً ہر ویلے دا احساس شکست خوردگی یا ہمیش دی چنتا اتے ڈر۔ ہُن تکنا ایہ وے کہ ایہناں دے "اصلی سبب" کیہ نیں؟ مہاتما بدھ نے سانوں ایہ شکشا دتی کہ کس طراں نہ صرف "حقیقی مسٔلے" ہوندے نیں جنہاں نال ساڈا ٹاکرا ہوندا اے سغوں اوہناں دے حقیقی سبب وی ہوندے نیں اتے اوہناں دا مُک مُکا وی ممکن ہے۔ اوہناں دے "حقیقی مک مکا" دا ول "سچے رستے" اوپر چلنا اے جس دا مطلب اے "سچے رستے والے من" پیدا کیتے جاون، اجیہے وچار دے ول جو سبباں نوں مُکا دین۔ اک وار جے اسی سبباں توں جان چھڈا لئیے تے فیر مسٔلیاں توں وی خلاصی ہو جاوے دی۔

ایہ قابو توں باہر گھڑی مُڑی آون والے مسٔلے جنہاں نال سانوں زندگی وچ واہ پیندا اے دا اصلی سبب ساڈا حقیقت بارے پلیکھا اے۔ اسی اپنی اصل پچھان توں ناواقف آں، اسی دوسریاں بارے وی صحیح شناخت نئیں رکھدے، زندگی دے معنے کیہ نیں، جگ اندر اصل وچ کیہ ہو رہیا اے۔ میں جہالت دی تھاں "عدم آگہی" دا شبد استعمال کراں دا۔ شبد جہالت دے معنے انج لگدے نیں جِویں کوئی ایہ کہ رہیا ہووے کہ توں نرا بیوقوف ایں اتے کجھ نہیں سمجھدا۔ ایس دی تھاں اسی تے نرے بے سرتے آں ،اتے کیوں جے اسی بے سرتے آں ایس پاروں اسی نفسیاتی طوراوپر غیر محفوظ محسوس کرنے آں۔ ایس عدم تحفظ دی بنا اوپر اسی کسے قسم دی ٹھوس شناخت پاون ول مائل ہونے آں، کسے قسم دی "میں"۔ "میں نئیں جاندا کہ میں کون آں یا میرا وجود کیہ اے، اتے انج میں اپنی ذات بارے کسے اجیہے روپ دا سہارا لواں دا جو صحیح وی ہو سکدا اے یا نرا خیالی وی، اتے انج آکھاں دا کہ ایہ میں واں، حقیقت وچ میں ایہ واں"۔

اسی اپنی شناخت اک پیو دے روپ وچ کر سکنے آں، مثلاً "میں ایہ واں، میں پیو واں، میرے گھر اندر میرا ستکار ہونا چاہیدا اے۔ میرے بالاں نوں میرے نال ستکار اتے اطاعت دا اک خاص سبھا اختیار کرنا چاہیدا اے۔" جے حیاتی وچ ساڈی ساری توجہ اک پیو ہون دی حیثیت اوپر مرکوز اے تے صاف ظاہر اے کہ ایہ سبھا سانوں کسے مشکل وچ پا سکدا اے۔ ایہ ایس لئی کہ جے ساڈے نیانے ایس اوپر قائم نئیں رہندے تے سمسیا پیدا ہو جاوے دی۔ جے اسی کسے دفتر وچ کم کرنے آں تے اوتھے لوکیں سانوں بطور اک "پیو" دے نئیں جاندے، نہ ہی ایس قسم دے ستکار قابل۔ ایہ گل بڑی پریشانی والی ہووے دی۔ گھر دے اندر تے میرا حکم چلدا اے، پر اوس ویلے کیہ ہووے دا جدوں میں دفتر اندر جانا واں۔ دفتر وچ موجود دوجے لوک مینوں کسے جوگا نئیں سمجھدے، مینوں گھٹیا جاندے نیں اتے مینوں اوہناں دا ستکار کرنا اے؟ جے اسی پیو ہوون دی شناخت نوں زیادہ سنجیدگی نال گلمے لا لینے اتے ستکار چاہنے آں تے دفتر وچ اسی بوہت ناخوش ہوواں دے جد لوکیں سانوں ستکار نئیں دین دے۔

اسی ایہ شناخت اپنا سکنے آں کہ اسی اک کامیاب تاجر آں۔ "میں اک کامیاب تاجر آں، میں انج ہی آں، میں انج ہی ہوواں دا"۔ پر جے ساڈا کاروبار مُک جاوے یا سانوں کاروبار وچ بوہت گھاٹا پے جاوے تے اسی ٹُٹ بھج کے رہ جانے آں۔ کئی لوکیں کاروبار دی ناکامی اوپر خود کشی کر لیندے نیں یا کئی طراں دیاں بھیڑیاں حرکتاں کردے نیں کیوں جے اوہ زندگی نوں بغیر ایس ٹھوس شناخت دے جنہوں اوہناں نے پھڑیا ہویا اے چالو ویکھ ہی نئیں سکدے۔

یا اسی اپنی شناخت نوں مردانہ گُناں نال جوڑلینے آں۔ "ایہ ہے میری پچھان۔ میں اک سوہنا، گھبرو آں "۔ پر جدوں ساڈے اوپر بڑھیپا آونا شروع ہوندا اے اتے مردانگی دی روانگی، تے اسی پاگل ہو سکنے آں۔ بعض لوکیں جنہاں نے ایس نوں اپنی ذات دی حتمی پچھان بنا رکھیا ہووے اوہ تے بری طراں ٹُٹ بھج جاون دے۔ اوہ ایہ تکنے نوں تیار ہی نئیں کہ زندگی وچ ہر شے تبدیل ہوندی اے اتے ایہ شناخت وی ہمیش رہن والی شے نئیں۔

اسی ایہ وی سوچ سکنے آں کہ میں اک روائتی انسان آں ایس لئی ہر کم روائتی طریقے نال ہونا چاہیدا اے۔ جد سماج بدلدا اے اتے نوجوان ایہناں روائتاں اوپر نئیں چلدے جو ساڈی پچھان دی بنیاد نیں تے اسی ڈاڈھے غصے ہو جانے آں، بوہت پریشان اتے دکھی ہو جانے آں۔ اسی ایس گل دا تصور وی نئیں کر سکدے کہ اسی اک اجیہے جگ اندر کِویں رہ سکنے آں جو ساڈے چینی رسماں رواجاں، جنہاں اوپر اسی پلے ساں، اوپر نئیں چل رہیا۔

دوجے پاسے بطور اک نوجوان دے اسی اپنی شناخت اک اجوکے یُگ دے انسان دی حیثیت وچ قائم کرنے آں۔ "میں جگ دا اک اجوکا انسان آں، مینوں ایہناں روائتی سنسکاراں دی لوڑ نئیں"۔ جے اسی ایس نوں گھُٹ کے پھڑ رکھئیے اتے ایس مغروں ساڈے ماں پیو ڈاڈھا زور پاون کہ اسی روائتی سنسکار اوپر چلئیے اتے اوہناں نال روائتی سبھا رکھئیے تے اک اجوکے یُگ دے نوجوان ہون دی حیثیت وچ اسی غصہ اتے وَیر دے احساس محسوس کر سکنے آں۔ ہو سکدا اے کہ اسی ایس دا وکھالا نہ کرئیے پر اندر ہی اندر اسی ایہ محسوس کراں دے کہ اک اجوکا انسان ہون دے سبب سانوں چینی نویں سال دے دہاڑے اپنے ماں پیو نوں جا کے ملن دی کوئی لوڑ نئیں۔ سانوں ایہ سب روائتاں نبھان دی لوڑ نئیں۔ ایس حال وچ وی سانوں کئی مسٔلے پیش آون دے۔

اسی اپنے پیشے نال وی اپنی شناخت قائم کر لینے آں۔ اتے فیر جے ساڈا کاروبار مندہ پے جاوے اتے اسی اپنے بارے صرف ایس اک کاروبار دے حوالے نال سوچدے ہوئیے جو اسی اپنایا ہویا سی تے ساڈے اندر لوچ قائم نئیں رہوے دی۔ جدوں اسی اوہ کم نہ کر سکئیے جو پہلے کردے ساں تے سانوں لگدا اے کہ ساڈی دنیا مُک گئی۔ اسی ایہ نئیں تکدے کہ اک نواں پیشہ اختیار کرنا وی ممکن اے اتے سانوں ہمیش اِکو ہی پیشے اوپر دھرواس کرن دی لوڑ نئیں۔

اسی شناخت دے ایہناں مختلف روپاں نوں ایس لئی گھُٹ کے پھڑی رکھنے آں کیوں جے ایہ سانوں تحفظ دا احساس دلاندے نیں۔ اسی اپنے بارے وچ کہ اسی کون آں،اسی کسے قسم دے اصولاں دے پابند آں اتے اسی حیاتی وچ کس قسم دی شیواں دی آشا رکھنے آں کجھ تصور قائم کر لینے آں۔ اسی ایس سوچ ول جھُک جانے آں کہ ایہ تصور ہمیش رہن والے اتے ڈاڈھے پکے نیں اتے سچ وچ ایہو ہی میری شخصیت اے۔ ہوندا ایہ ہے کہ اپنے بارے ایس تصور، ایس ذاتی شبیہ دی بنیاد اوپر ساڈے اندر ون سونّے پریشان کرن والے احساس جنم لیندے نیں جو ایس شناخت دی سہائتا کردے نیں۔ ایس دی وجہ اپنی شناخت بارے ساڈا عدم تحفظ ہے، تے اسی ایہ محسوس کرنے آں کہ سانوں ایس نوں ثابت کرنا اے اتے ایس دا ڈاڈھا اصرار کرنا اے۔

مثال دے طور تے، جے اسی ایہ محسوس کرئیے کہ"میں گھر وچ پیو دا مقام رکھنا واں"تے ساڈے لئی نرا ایہ احساس ہی کافی نئیں کہ میں گھر وچ پیو دا مقام رکھنا واں، مینوں ایس اختیار نوں پورے زور نال جتانا وی ہے۔ اساں اپنے ٹبر اوپر اپنے ایس رتبہ دا زوردار وکھالا وی کرنا اے اتے ایہ یقینی بنانا اے کہ ہر کوئی سانوں ستکار دا سجدہ وی کردا اے، کیوں جے اسی ہر اک اوپر ثابت کرنا ہے کہ اسی اج وی اک شکتی مان پیو آں۔ ساڈے لئی نری ایہ جانکاری کافی نئیں۔ جے اسی ایہ محسوس کرئیے کہ ساڈی ایہ شناخت خطرے وچ اے تے اسی مدافعت اوپر تُل جانے آں۔ یا کجھ ثابت کرن دی خاطر اسی ات حدل وَیر اتے دشمنی دا سبھا اختیار کر سکنے آں۔ "میں ایہ ثابت کرنا اے کہ میں کون آں۔ میرے اندر حالی وی مردانگی اتے کشش موجود اے"۔ تے اسی باہر جا کے اک ہور ووہٹی لے آنے آں یا کسے مٹیار نال عشق پیچہ لڑانے آں ایہ ثابت کرن لئی کہ اسی کون آں، اتے ایس طراں اپنے وجود دا احساس دلانے آں۔

موہ اتے ڈاڈھی چاہ

پریشان کرن والے جذبے اتے رویّے من دی اوہ پنگردی ہوئی دَشا ہوندی اے جنہاں دی مدد نال اسی اپنی پچھان دی پختگی نوں ثابت کرن اتے قائم رکھن دا سربندھ کرنے آں۔ ایہ پریشان کرن والے جذبے کئی قسم دے ہو سکدے نیں مثلاً موہ اتے ڈاڈھی چاہ۔ ڈاڈھی چاہ اوس ویلے پیدا ہوندی اے جد اسی اپنی شناخت دے تحفظ دی خاطر کسے شے نوں پاون یا اوس دے نیڑے رہن دی لوڑ محسوس کرنے آں۔ مثال دے طور تے جے میری شناخت اپنے خاندان دے پیو یا وڈیرے دے طور تے ہے تے میں سوچاں دا "مینوں ستکار ملنا چاہیدا اے، نویں سال دے موقع اوپر نیانیاں نوں میرے کول آنا چاہیدا اے اتے جو میں کہنا واں اوہناں کولوں اوس دی اطاعت کروانی چاہیدی اے"۔ کسے طراں مینوں ایہ احساس ہوندا اے کہ جے مینوں کافی ستکار ملے تے ایس توں میرے اندر تحفظ دا احساس پیدا ہووے دا۔ اتے ظاہر اے کہ جے مینوں اوہ ستکار نئیں ملے دا تے مینوں دکھ ہووے دا اتے بوہت غصہ وی آوے دا۔

میں ایہ وی سوچ سکنا واں کہ میری شناخت ایہ ہے کہ میں اک چنگے نصیب والا انسان آں:"میرا مقدر اتے میرا نصیب ہمیش چنگا ہونا چاہیدا اے اتے مینوں ہمیش ماجونگ وچ جتنا چاہیدا اے"۔ جے ایہ میری پچھان اے تے میں ایہ محسوس کرنا واں کہ جے میں ماجونگ اتے جوۓ دی مختلف کھیڈاں وچ ہمیش جتنا واں تے ایس توں مینوں تحفظ دا احساس ہوندا اے۔ یا میں ہر ویلے کسے جوتشی کول ٹُریا ہوواں، یا چینی بدھ مت مندر وچ جا کےقسمت دیاں تیلیاں سُٹ کے صحیح جواب حاصل کرنا واں تاں جے میں اپنے آپ نوں اپنی کامیابی اتے اپنے ٹھیک ہونے دا یقین دوا سکاں۔ میں اپنی کاروباری صلاحیتاں اندر بڑا کچا محسوس کرنا واں اتے مینوں اپنی کامیابی دا یقین نئیں۔ میں ہمیش ہور نشانیاں حاصل کرناں چاہنا واں، دیوتاواں کولوں اجیہی نشانیاں، یا جس کسے کولوں وی جو مینوں تحفظ دے سکے۔ ایس لئی مینوں مجبوراً ایہ سب کجھ کرن دی کوشش کردے رہنا چاہیدا اے۔

میں ایہ وی محسوس کر سکنا واں کہ "میں اپنے کاروبار وچ بااختیار شخص آں۔ شکتی اتے اختیار میرے ول کھچیا لگا آوندا ہے اتے ایہ شکتی مینوں تحفظ دے دی"۔ ایس طراں دا سبھا ون سونّی نفسیاتی دَشا توں پیدا ہوندا اے۔ ایہ ایس احساس اوپر قائم ہو سکدا ہے کہ میں اک شکتی مان شخص آں یا ایس احساس اوپر کہ میں سچی زیادہ شکتی اتے اختیار نئیں رکھدا پر سہائتا حاصل کرن لئی مینوں ایس دی لوڑ ہے۔ تے فیراسی محسوس کرنے آں کہ "جے میں اپنے دفتر دے ہر بندے نوں اپنے رعب تھلے کر لواں، اوہ اُنج ہی کرن جِویں میں چاہنا واں تے ایس طراں میں اپنے آپ نوں محفوظ تصور کراں دا"۔ یا جے گھر وچ نوکر رکھے ہون تے ایہ ثابت کرن لئی کہ اصل اختیار مینوں اے، مینوں ایہ خیال ودیہ لگے دا کہ اوہ انج کم کرن جِویں میں چاہنا واں ایتھوں تیکر کہ اوہناں نوں غیر ضروری کم کرن نوں آکھاں نرا ایہ دسن لئی کہ اختیار کس دے ہتھ وچ اے۔

کوئی شخص توجہ حاصل کرن دی موہ وی رکھ سکدا اے۔ اک جوان آدمی ہون دی صورت وچ اسی ایہ محسوس کرسکنے آں "میری پچھان اک ماڈرن، اجوکے ول دے کپڑے پاون والے نوجوان دی اے اتے جے میں اجوکے فیشن دے نال نال چلاں، نویں ویڈیو اتے سی ڈی اتے فیشن دے رسالیاں اندر چھپن والے سارے مواد اوپر اکھ رکھاں تے ایس توں میری شناخت نوں تحفظ ملے دا"۔

ایہو جئے وشیش ول نیں، اجیہیاں وشیش شیواں نیں جنہاں اوپر توجہ دین نال اسی ایہ محسوس کر سکنے آں کہ جے میں اپنے آلے دوالے موجود ساریاں شیواں حاصل کر لواں اتے ایس اوپر ہور وی اکٹھیاں کر لواں، بوہت سارا روپیہ پیسہ، بہت ساری جائداد، بوہت شکتی اتے اختیار، بوہت ساری توجہ اتے پیار، تے ایس توں مینوں تحفظ مل جاۓ دا۔ ایہ گل پکی اے کہ ایس توں کم نئیں بننا۔ جے ایہ ول سچ مچ کامیاب ہوندا تے اسی کسے نہ کسے پدھر تے ایہ محسوس کردے کہ ساڈے کول بڑا کجھ ہے اتے اسی پوری طراں شانت آں۔ پر اساں کدی انج محسوس نئیں کیتا اتے سانوں ہمیش ہور دی طلب رہندی اے۔ اتے جد ایہ سب کجھ سانوں نئیں ملدا تے اسی غصے وچ آ جانے آں۔ غصہ کئی روپ بنا لیندا اے۔

کراہت اتے وَیر

اک کھُلی ٹھوس شناخت نوں تحفظ دین لئی اک ہور حربہ جو اسی استعمال کرنے آں اوہ ہے کراہت، وَیر اتے غصہ ۔ "جے میں کسے طراں ایہناں کجھ شیواں توں جو مینوں پسند نئیں،جو میری شناخت لئی خطرہ بنیاں ہوئیاں نیں پچھا چھڈا لواں تے ایس طراں میں محفوظ ہو جاواں دا"۔ یعنی جے میں اپنی شناخت نوں اپنے سیاسی نظریئے، اپنی نسل یا سنسکرتی اوپر پنگر کراں:"تے جے میں ہر اوس شخص کولوں دور رہواں جس دے نظریئے، چمڑی دا رنگ یا دھرم میرے توں انتر ہے تے ایس طراں مینوں تحفظ مل جاۓ دا"۔ یا جے میرے نوکر ایس طریقہ توں ذرا ہَٹ کے کم کر رہے نیں جِویں کہ میں چاہنا واں، یا میرے دفتر وچ کم کرن والے لوک اوس توں ذرا ہَٹ کے کم کر رہے نیں جِویں میں چاہنا واں کہ اوہ کرن تے اسی محسوس کرنے آں کہ"جے میں ایہناں دا ڈھو ڈھب صحیح کر سکدا، جے میں ایس نوں بدلی کر سکدا تے ایس طراں میں محفوظ ہو جاندا"۔ "میں چاہنا واں کہ میری میز اوپر کاغذ اک خاص وَل نال رکھے جاون پر دفتر وچ اوہ دوجا شخص اوہناں نوں کسے ہور ول نال رکھدا پیا اے "۔ کسے وجہ توں اسی محسوس کرنے آں کہ ایہ ساڈے لئی خطرہ دا سبب اے۔ "جے میں اپنے طریقے نال ایہناں کولوں انج کروا سکاں تے ایس طراں میں محفوظ محسوس کراں دا"۔ ایس نال کیہ فرق پیندا اے؟ ایس طراں اسی اپنے وَیر نوں دوجیاں دے خلاف ایس جتن وچ لا دینے آں کہ ہر اوہ شے جو ساڈے لئی خطرے دا سبب اے اوس نوں اپنے توں دور کر دئیے۔

یا جے اسی اپنی پچھان اجیہے انسان دی بنا لینے آں جو ہمیش صحیح ہوندا اے تے جد کوئی شخص ساڈی گل نوں نئیں مندا یا اوس وچ کیڑے کڈدا اے تے اسی ڈاڈھی مدافعت کرنے آں، وَیر وکھانے آں یا کَوڑ وکھانے آں۔ اجیہے شخص دی تنقید نوں ایس خیال توں کہ ایس توں ساڈی پنگرتا ہووے دی اتے اسی ترقی کراں دے – یا جے ایہ تنقید بجا نئیں تے اسی ایس موقع نوں اپنی پوچھ پرچول لئی ورتاں دے تاں جے ایہ تسلی کر لئیے کہ اسی کوئی بےاحتیاطی یا غلطی تے نئیں پۓ کردے۔ ایس دی تھاں اسی اوس شخص اوپر کوڑے شبداں دا مینہ وسا دیاں دے یا بے اُدمی ول نال وَیر وکھالا کردیاں ہوئیاں اوس نوں نظر انداز کراں دے اتے اوس نال گل وی نئیں کراں دے۔ اسی اجیہا سبھا ایس لئی اختیار کرنے آں کیوں جے اسی سوچنے آں کہ اسی غیر محفوظ آں اتے خطرے اندر آں۔ اسی سوچنے آں کہ ایہ شخص مینوں مسترد کر رہیا اے "میں" جو ہمیش صحیح ہونا واں، اتے ایس ٹھوس "میں" دی رکھشا کرن لئی اسی اوس شخص نوں مسترد کر دینے آں۔

تنگ نظر بھولپن

اک ہور طریقہ تنگ نظر بھولپن دا اے جو نرا اپنے دوالے قلعے بنانا اے:" جے مینوں کسے شے توں خطرہ اے، میری شناخت لئی خطرہ پیدا کر رہی اے، تے میں ایہ دساں دا کہ ایس دا کوئی وجود نئیں۔"۔ سانوں اپنے ٹبر وچ، کم وچ مشکلاں آسکدیاں نیں پر اسی منہ اوپر بے حسی دا تاثر لے کے گھر آونے آں جِویں کجھ ہویا ہی نئیں۔ اسی اوس بارے گل وی نئیں کرنا چاہندے۔ اسی ٹیلیویژن لا لینے آں اتے ایہ ظاہر کرنے آں کہ مڈھوں کوئی مسٔلہ ہے ہی نئیں۔ ایہ تنگ نظر سبھا اے۔ ساڈے نیانے اوہناں نوں درپیش مسٔلیاں اوپر گل کرنا چاہندے نیں پر اسی اوہناں نوں دور نسا دینے آں۔ "میری شناخت ایہ ہے کہ میرا ٹبر سمسیاواں توں پاک اتے باکمال ہے، ایس نے سارے روائیتی سنسکار اپناۓ ہوۓ نیں۔ تسی کِویں کہ سکدے او کہ سانوں کسے سمسیاواں نال واہ پیا پیندا اے اتے ایس طراں اسی اپنا توازن برباد کر دیئے، اسی ایکتا نوں مُکا دیئے؟" ساڈا خیال اے کہ کسے مسٔلہ نال نبڑن دا اکو ہی ول اے، ایہ سوچیا جاۓ کہ ایس دا کوئی وجود نئیں۔ ایس قسم دے رویہ نوں من دی بھولی بندش کہندے نیں۔

جدوں ساڈے اوپر ون سونّے پریشان کرن والے جذبے حاوی ہوندے نیں تے ایس مغروں ساڈے من وچ مختلف اکساوٹاں جنم لیندیاں نیں۔ ایس نوں ہی کرم کہندے نیں۔ کرم دا مطلب نصیب یا مقدر نئیں۔ بدقسمتی نال بوہت سارےلوک ایس دا ایہو ہی مطلب لیندے نیں۔ جے کسے دا کاروبار ڈُب جاۓ یا اوہ گڈی نال جا وجے تے اسی انج آکھاں دے"ایہ قسمت ہے۔ ایہ اوہناں دا کرم سی"۔ انج آکھنا انج ہی اے جِویں"ایہ خدا دی مرضی سی"۔

کرم بارے گل بات وچ اسی ایتھے خدا دی مرضی یا مقدر دی گل نئیں کر رہے۔ اسی اکساوٹاں دی گل کر رہے آں، اوہ کئی طراں دیاں اکساوٹاں جو کجھ کرن لئی ساڈے من وچ پیدا ہوندیاں نیں۔ مثلاً ساڈے کاروبار اندر کوئی فیصلہ کرن لئی ساڈے من وچ جو اکساوٹ پیدا ہوئی، جو کہ اک بھیڑا فیصلہ ثابت ہویا۔ یا میں نیانیاں کولوں ایس گل دی طلب کراں کہ اوہ میرا ستکار کرن۔ یا ایہ اکساوٹ کہ میں دفتر وچ کم کرن والیاں نوں چِیک مار کے آکھاں کہ اوہ اپنے طریقے نال کم نہ کرن سغوں میرے طریقے نال کم کرن۔ میرے من اندر اک ہور اکساوٹ ایہ آ سکدی ہے کہ میں وٹے وانگوں منہ وٹ لواں، ٹیلیویژن لا لواں اتے کسے دی گل تک نہ سناں۔ اجیہی اکساوٹاں، کرم، ساڈے من وچ پیدا ہوندے نیں، اسی ایہناں اوپرعمل کرنے آں جس توں بےقابو، گھڑی مڑی آون والے مسٔلے پیدا ہوندے نیں۔ ایہ ہے اوہ تانا بانا۔

سانوں کم اوپر ساڈی حیثیت یا خاندانی مسٔلیاں دے سبب ہمیش پریشانی اتے اشانتی دا مسٔلہ ہو سکدا اے۔ اپنی پکی پیڈھی پچھان دی ضِد اوپر وچار" میں کامیابی حاصل کرنی اے اتے ایس نال اپنے ماں پیو اتے سماج نوں خوش کرنا اے"۔ اسی ایس شناخت دا دفاع پریشانی دے وجود دا انکار کر کے کرنے آں۔ ساڈا من اتے دل بند ہو جاندا اے۔ فیر ساڈے ٹبر اتے ساڈے کم وچ ہر طراں دے مسٔلیاں دی موجودگی دے باوجود اوہ اوہلے ہو جاندے نیں اتے ہر کوئی سوہنا مصنوعی مہاندرہ لئی پھردا اے۔ اندر ہی اندر بھاویں ہر طراں دی پریشانیاں اتے کھچ قائم رہندے نیں جو ہو سکدا اے کہ مغروں پاٹ کے کسے مارا ماری دا سبب بنن۔ اتے اوس دا منہ خاندان یا دفتر دے کسے اجیہے شخص ول ہووے جس دا ایس مسٔلے نال کوئی واسطہ ہی نئیں۔ ایس توں وڈیاں سمسیاواں جنم لیندیاں نیں۔

ایہ اوہ ون سونّے کل وتر نیں جو بےقابو، گھڑی مڑی ہون والے مسٔلے پیدا کردے نیں۔ اسی ویکھ سکنے آں کہ ایہ ساڈا مختلف جذبیاں نال نبڑنا ہے۔ تے فیر لازمی طور تے ایہ سوال پیدا ہوندا اے، کیہ سارے جذبے مصیبت دا سبب ہوندے نیں؟ کیہ سارے جذبے اجیہیاں شیواں نیں جو ساڈے لئی مسٔلے پیدا کردے نیں؟

سانوں ایہناں جذبیاں دے وچکار ایس انتر نوں جانن دی لوڑ ہے جو مثبت اتے تعمیری ہوندے نیں – جِویں پیار، محبت، موہ، برداشت، صبر اتے مہربانی – اتے منفی اتے تباہ کرن والے جذبے جِویں ڈاڈھی تاہنگ، وَیر اتے دشمنی، من دی بندش، غرور، تکبر، حسد وغیرہ۔ پالی، سنسکرت اتے تبتی زباناں وچ جذبیاں لئی کوئی شبد نئیں۔ اسی مثبت یا منفی جذبیاں بارے گل کر سکنے آں پر اجیہا کوئی عمومی شبد نئیں جو مثبت اتے منفی دوناں نوں بیان کردا ہووے جِویں کہ انگریزی وچ۔

جد اسی ایہناں کجھ جذبیاں یا سبھا بارے گل کرنے آں کہ جے اوہ پیدا ہون تے اسی اشانت ہو جانے آں تے اجیہے رویّے اتے جذبے پریشان کرن والے ہوندے نیں۔ مثال دے طور تے اسی کسے شے یا کسے شخص نال موہ لا لینے آں یا اوہناں دی تاہنگ ساڈے اوپر حاوی ہو جاندی اے تے ایس توں سانوں بوہت بے ارامی ہوندی اے۔ سانوں بڑی چنتا ہووے دی کہ سانوں ستکار ملے یا سانوں کسے شخص دی موہ، توجہ یا قبولیت حاصل کرن دی بڑی چاہ ہووے دی کیوں جے اوس شخص نال ساڈا ڈوہنگا جوڑ ہوندا اے یا اسی اوس دی حمائت دی ڈاڈھی آشا کرنے آں یا کجھ ہور وی تاں جے اسی اپنے آپ نوں کسے قابل یا محفوظ سمجھ سکئیے۔ ایہ سب اجیہی مشکلاں نیں جو پریشان کرن والے جذبے یا ڈاڈھی آشا دی شکل وچ آوندیاں نیں۔ اسی جد وی ویری سبھا اپنانے آں اسی بوہت بے چینی محسوس کرنے آں، یا جے اسی اپنے من نوں بند کر لئیے تے ایہ احساس وی سوکھا نئیں ہوندا۔ ایہ سب سبھا مشکلاں پیدا کرن والے ہوندے نیں۔ ایس لئی سانوں مثبت اتے منفی جذبیاں وچکار فرق لازم ہے، مثلاً محبت۔

بدھ مت روائتاں اندر محبت نوں مثبت جذبہ متھیا گیا ہے جس دی مدد نال اسی ہوراں لئی خوشی اتے خوشی دے سبباں دی آرزو کرنے آں۔ ایس جذبے دا دھرواس ایس دلیل اوپر ہوندا اے کہ اسی سب برابر آں اتے ہر شخص خوش ہون دا برابر دا حقدار اے اتے کوئی نئیں چاہندا کہ اوس نوں مصیبتاں نال واہ پوے۔ ہر شخص نوں خوش رہن دا برابر دا حق حاصل ہے۔ دوجیاں دی ایس طراں چنتا کرنا اتے اوہناں دا خیال رکھنا جِویں اسی اپنے نال کرنے آں محبت اکھواندا اے۔ دوجیاں دی خوشی دی چنتا دا دھرواس ایس شے اوپر نئیں کہ اوہ کیہ کردے نیں۔ ایہ ماں دی محبت وانگوں اے جو اپنے بالڑ نال اوس ویلے وی محبت کردی اے جد اوہ اوس دے کپڑے گندے کر دیندا اے یا اوس اوپر اُلٹی کر دیندا اے۔ ایس توں کجھ فرق نئیں پیندا۔ ماں ایس بنا اوپر اپنے نیانے نال محبت ختم نئیں کر دیندی کہ نیانے نے بماری دی حالت وچ اوس دے کپڑیاں اوپر الٹی کر دتی۔ ماں فیر وی انج ہی چنتا وان ہوندی اے، بچے دی خوشی دی انج ہی آشا رکھدی اے۔ ایس دے اُلٹ اسی جس شے نوں محبت کہنے آں اوہ ساڈی لوڑ یا اوس شے یا شخص اوپر دھرواس دا وکھالا ہوندا ہے۔ "مینوں تیرے نال پیار اے" دا مطلب اے "مینوں تیری لوڑ اے، مینوں کدی چھڈ کے نہ جائیں، میں تیرے بنا جی نئیں سکدا، اتے ایہ بڑی ودیہ گل ہووے دی جے توں اِنج یا اُنج کریں۔ توں چنگی ووہٹی یا چنگا خاوند بنیں۔ ویلنٹائن ڈے اوپر ہمیش مینوں پھُل پیش کرو اتے چھڑا اوہو ہی کم کرو جو مینوں چنگا لگے۔ اتے جے توں انج نہ کیتا تے فیر میں تیرے نال نفرت کراں دا کیوں جے توں اوہ کجھ نئیں کیتا جو میں چاہندا ساں، جدوں مینوں تیری لوڑ سی تے توں غائب سَیں"۔

ایس طراں دا سبھا اک پریشان کرن والا جذبہ اے اتے ایہ بدھ مت دا محبت دا تصور نئیں۔ محبت تے کسے نال تعلق دا نام ہے بھاویں اوہ سانوں پھُل بھیجن یا نہ بھیجن، بھاویں اوہ ساڈی گل منن یا نہ منن، بھاویں اوہ ساڈے نال مہربانی اتے خوش اخلاقی نال پیش آون یا بھیڑا سلوک کرن، ایتھوں تیکر کہ سانوں رد کر دین۔ چنتا تے ایس گل دی ہے کہ اوہ خوش رہن۔ سانوں ایہ احساس کرنا چاہیدا اے کہ جد اسی محبت یا ایہو جیہے جذبیاں بارے گل کرنے آں تے اوہ مثبت وی ہو سکدے نیں اتے پریشانی والے وی۔

ہُن اخیر اسی غصہ بارے گل کرن دے مقام تک آ پوہنچے آں۔ غصہ دا کیہ معاملہ اے؟ غصہ اک اجیہی دَشا ہے جو ہمیش پریشان کرن والی ہوندی اے۔ کوئی آدمی غصے وچ آکے خوش نئیں رہ سکدا۔ غصے وچ آکے کوئی وی چنگا محسوس نئیں کردا۔ غصے وچ کھان پین والی شے دا سواد وی چنگا نئیں لگدا۔ جد اسی غصے وچ ہونے آں اتے پریشان ہونے آں تے اسی نہ تے ارام وچ ہونے آں اتے نہ ہی سوں سکنے آں۔ غصے دے وکھالے لئی سانوں چیکاں مارن دی لوڑ نئیں۔ پر جے اسی دفتری یا خاندانی دَشا سبب اندر ہی اندر کڑھ رہے ہوئیے تے ایس توں سانوں بد ہضمی اتے ناسور دی شکائت ہو سکدی اے یا ساڈی نیندر حرام ہو سکدی اے۔ غصہ اندر دبا کے رکھن نال سانوں کئی مشکلاں پیش آ سکدیاں نیں۔ اتے جے اسی ایس غصہ دا وکھالا کرئیے اتے دوجیاں نوں وَیری اکھ نال تکئیے، اوہناں نوں اپنے وَیر دا احساس دوائیے تے کتے اتے بلیاں وی ساڈے نیڑے نئیں لگن دے۔ اوہ ہولی ہولی پراں ٹُر جاون دے کیوں جے اوہ ساڈے غصے اتے ساڈی موجودگی توں پریشان ہوندے نیں۔

غصہ اک اجیہی حالت اے جس دا کوئی حقیقی فائدہ نئیں۔ جے ساڈا غصہ بوہت ودھ جاوے، اسی بہت نراش ہو جائیے اتے بے قابو ہو کے پھٹ پئیے، کسے نوں چنگا مندا بولئیے یا کسے نوں بھیڑی اکھ نال تکئیے تے ایس طراں کیہ اسی سچ مچ چنگا محسوس کراں دے؟ کیہ اسی کسے نوں دکھی اتے پریشان ویکھ کے خوش ہونے آں؟ یا اسی اینے غصے وچ ہوئیے کہ اسی کَند وچ مکے مارئیے۔ کیا کند اوپر مکے مار کے اسی چنگا محسوس کراں دے؟ نئیں، صاف ظاہر اے کہ انج کدی نئیں ہوندا سغوں ایس توں پیڑ ودھدی اے۔ سچ تے ایہ وے کہ غصے دا کوئی وی فائدہ نئیں ہوندا۔ جے اسی ٹریفک وچ پھنس جائیے اتے اسی اینے کُو غصے وچ آجائیے کہ اسی ہارن وجانا شروع کر دئیے، لوکاں اوپر چیکاں مارئیے اتے اوہناں نوں گالاں کڈئیے، تے ایس توں کیہ لبھے دا؟ کیا ایس توں اساں چنگا محسوس کیتا؟ کیا انج کرن نال گڈیاں دی رفتار تیز ہو گئی؟ نئیں، ایس طراں کرن نال اسی سب دے سامنے شرمندہ ہوواں دے، کیوں جے اوہ آکھن دے "ایہ کون بیوقوف ہارن وجا رہیا اے؟" ایس حال وچ ایہ رویہ ساڈی کوئی مدد نئیں کرے دا۔

جے پریشان کرن والے جذبے جِویں غصہ، اتے ایس توں پیدا ہون والا بے قابو رویہ، مثلاً کسے اوپر چیکنا، یا وَیر دے سبب کسے نال تعلق توڑ دینا، یا کسے نوں رد کر دینا، ساڈے مسٔلیاں دا سبب نیں، تے کیہ ایہناں دے پاروں سانوں ہمیش مسٔلے پیش آون دے؟ کیہ ایہ کوئی اجیہی شے وے جس نال سانوں ہمیش واہ پوے دا؟ نئیں، انج نئیں کیوں جے پریشان کرن والے جذبے من دا فطری حصہ نئیں۔ جے انج ہوندا تے ساڈا من ہمیش ہی اشانت رہندا۔ ایتھوں تیکر کہ غصے دے ڈاڈھے مریضاں اوپر وی اجیہے سمے آجاندے نیں جد غصہ پریشان نئیں کر رہیا ہوندا۔ مثلاً جدوں اسی اخیر سوں جانے آں تےغصہ غائب ہو جاندا اے۔

ایس طراں ایہ ممکن اے کہ کجھ اجیہے سمے ہوندے نیں جدوں پریشان کرن والے جذبے جویں غصہ، ویر اتے روس دا وجود نئیں ہوندا۔ ایس توں ایہ ثابت ہوندا اے کہ ایہ تخریبی جذبے ہمیش دی شے نئیں، اوہ ساڈے من دی فطرت دا انگ نئیں۔ ایس لئی اوہ اجیہی دَشا نیں جنہاں توں جان چھڈانی ممکن ہے۔ جے اسی غصہ دا مڈھلا سبب، نہ کہ اوپرے سبباں نوں مُکا دئیے تے فیر یقیناً کرودھ نوں نتھ پانا اتے من دی شانتی پانا ممکن ہووے دا۔

ایس دا ایہ مطلب نئیں کہ سانوں ہر قسم دے جذبے اتے احساس توں عاری ہو جانا چاہیدا اے سٹار ٹریک دے ڈاکٹر سپاک وانگوں، اک روباٹ یا کمپیوٹر وانگوں جس دے کوئی جذبے نئیں ہوندے۔ سغوں اسی ایہ چاہنے آں کہ اسی اپنے پریشان کرن والے جذبیاں توں جان چھڈا لئیے اتے ایہناں ستاون والے سبھا توں جو پلیکھے اتے حقیقت توں ساڈے انجان ہون سبب پیدا ہوندے نیں کہ اسی کون آں۔ بدھ مت دی شکشا وچ ایہ کم کرن دے کئی ول بیان کیتے گئے نیں۔

سب توں پہلاں ساڈے لئی کسے اکساوٹ دا ہونا ضروری اے جو سانوں راضی کرے کہ اسی اپنی ذات اوپر کجھ کم کرئیے تاں جے اسی اپنے غصے اتے اپنے سارے پریشان کرن والے جذبے اتے سبھا توں جان چھڈا لئیے۔ جے ساڈے کول انج کرن دی کوئی وجہ نہ ہووے تے فیر اسی انج کیوں کراں دے؟ ایس لئی کسے اکساوٹ دا ہونا ضروری اے۔

اسی اجیہی اکساوٹ ایس سوچ نال پنگر سکنے آں:" میں خوش اتے مسٔلیاں توں پاک رہنا چاہنا واں، میں اپنی حیاتی دی پدھر اُچی کرنا چاہنا واں۔ میری زندگی خاص خوشی والی نئیں کیوں جے میں ہر ویلے اپنے اندر غصہ اتے وَیر محسوس کرنا واں۔ مینوں اکثر غصہ آ جاندا اے۔ ہو سکدا اے کہ میں ایس دا وکھالا نئیں کردا پر ایہ موجود تے ہوندا اے اتے ایس دی وجہ توں بوہت دکھ محسوس کرنا واں۔ ہر ویلے بوہت نراش رہنا واں اتے ایہ کوئی گُن بھری زندگی نئیں۔ ایس توں اَڈ ایس پاروں میرا ہاضمہ خراب رہندا اے، اتے میں اپنے آپ نوں روگی محسوس کرنا واں۔ میں اپنا من پسند بھوجن وی کھا نئیں سکدا"۔

ساڈی حیاتی دا معیار فیر وی اک اجیہی شے ہے جو ساڈے ہتھ وچ اے۔ مہاتما بدھ نے جو وَدیہ وِدیا دتی اوہناں وچوں اک ایہ ہے کہ اسی اپنی زندگی دے معیار بارے کجھ کر سکنے آں۔ سانوں اُکا ہی ایہ سزا نئیں دتی گئی کہ اسی ہر ویلے اپنی زندگی دکھ وچ گزارئیے۔ اسی ایس (دکھ) نوں مُکا سکنے آں۔

فیر اسی انج سوچاں دے "میں نہ صرف ہُن، ایس ویلے، تھوڑے چِر لئی، اپنی حیاتی دا معیار چنگا بنانا چاہنا واں سغوں لمے چِر لئی وی۔ میں شیواں نوں ایس حد تک وگڑن نئیں دیواں دا کہ اوہ ڈاڈھا بھیڑا روپ دھار لین۔ مثلاً جے میں ہُن اپنے وَیر تے غصے دے سبھا توں جان نہ چھڈاواں اتے اوہناں نوں اپنے اندر لُکائی رکھاں تے ایہ ڈاڈھا بھیڑا روپ دھار لین دے۔ میرے اندر پھوڑا بن جاۓ دا۔ ہو سکدا اے کہ میں پاٹ جاواں اتے کوئی ڈاڈھا بھیڑا کم کر بیٹھاں اتے کسے اوپر لعنت پاواں اتے سچ مچ کسے نوں برباد کرن دی کوشش کراں۔ ایس توں دوجا شخص بدلہ لین اوپر اتر آوے اتے میرے اوپر اتے میرے خاندان اوپر لعنت پاۓ تے ایس طراں اچانک ویڈیو یا فلم لئی نویں کہانی تیار ہو جاۓ دی"۔

اسی جے ایہ سوچئیے کہ ایہ اجیہی گل ہے جنہوں اسی کدی نئیں ہون دیاں دے تے فیر اسی ایس اوپر کم کراں دے اتے اپنے غصے توں جان چھڈان دی کوشش کراں دے تاں جے مسٔلے نہ ودھن۔ ساڈی ایہ وی آشا ہووے دی کہ نہ صرف اپنے مسٔلیاں نوں گھٹ توں گھٹ کرئیے سغوں ایس توں وی ودھ کے سارے مسٔلیاں نوں مڈھوں مُکا دیئیے کیوں جے تھوڑا جیہا وَیر یا روس برداشت کرنا وی کوئی مخول نئیں ہوندا۔ " مینوں سارے مسٔلیاں توں مُکتی حاصل کرن دا پکا ارادہ کرنا ہووے دا"۔

عام طور تے جس شے نوں میں "اپنی مکتی دا پکا ارادہ" کہنا واں اوس دا ترجمہ"تیاگ" کیتا جاندا اے جو کہ کسے حد تک پلیکھے وچ پاون والا ترجمہ اے۔ ایس توں انج محسوس ہوندا اے کہ سانوں سب کجھ چھڈ چھڈا کے کسے غار اندر جا وسنا چاہیدا اے۔ ایتھے ایس دا اُکا ہی ایہ مطلب نئیں۔ ایتھے ایہ گل کیتی جا رہی ہے کہ اسی اپنے مسٔلیاں دی ایمانداری اتے دلیری نال پرچول کرئیے اتے تکئیے کہ ایہناں نال زندگی گزارنا کس قدر پاگلاں والی گل اے اتے ایہ فیصلہ کرنا:"میں اجیہے حالاں وچ نئیں رہنا چاہندا۔ میں بڑا کجھ بھگتیا اے۔ میں ایہناں کوٖلوں اَک گیا واں۔ مینوں ایہناں توں باہر نکلنا ہے"۔

ایتھے ایس سبھا دی پنگرتا کرنی اے کہ اسی ایس گل دا پکا ارادہ کرئیے کہ اساں ازاد ہونا اے اتے ایس دے نال نال ایس گل اوپر راضی ہونا اے کہ پرانی پریشان کرن والی سوچ، گل بات اتے سبھا نوں چھڈ دیئیے۔ ایہ ڈاڈھی ضروری گل اے۔ جدوں تک اسی پکا ارادہ نئیں کراں دے اسی ایس اوپر اپنی پوری شکتی خرچ نئیں کراں دے۔ جدوں تک اسی ایس اوپر پورا زور نئیں لاواں دے تے ساڈی مکتی پاون دی آشا کچی پکی رہوے دی اتے اسی کدی کجھ حاصل نئیں کر سکاں دے۔ اسی خوشی پانا چاہواں دے پر ایس لئی کوئی وی شے مثلاً اپنی منفی عادتاں اتے جذبیاں نوں جے نئیں چھڈاں دے تے ایہ طریقہ کدی کامیاب نئیں ہووے دا۔ ایس لئی ایہ گل بوہت ضروری ہے کہ اسی بوہت پکا ارادہ کرئیے کہ اساں اپنے مسٔلیاں نوں مکانا اے اتے اوہناں دے سبباں نوں وی مکانا اے۔

ایس توں اگلی اچی پدھر اوپر اساں ایہ سوچنا اے:"میں اپنے غصے توں صرف اپنے لئی ہی جان نئیں چھڈانی سغوں اپنے آلے دوالے ہر شخص لئی انج کرنا اے۔ اپنے خاندان، یار بیلی، میرے نال کم کرن والے اتے سماج لئی میں اپنے غصہ توں جان چھڈانی ہے۔ میں دوجیاں دے بھلے لئی ایس اوپر قابو پانا اے۔ میں اوہناں نوں کوئی دکھ نئیں دینا چاہندا، اوہناں نوں دکھی نئیں کرنا چاہندا۔ جے میں اپنے غصہ دا وکھالا کراں تے ایس توں نہ صرف میری جگ ہنسائی ہووے دی سغوں میرے پورے ٹبر نوں شرمندہ ہونا پوے دا۔ ایس توں میرے سارے کم والے ساتھی وی شرمندہ ہوون دے۔ وغیرہ وغیرہ۔ ایس لئی اوہناں دے بھلے دی خاطر مینوں اپنے غصہ اوپر قابو پانا، اتے اوس توں مکتی پان دا ول سکھنا ہووے دا"۔

ایس گل اوپر گوہ کرن نال ایس توں وی زیادہ پکی اکساوٹ ملے دی:"مینوں غصہ توں جان چھڈانی ہووے دی کیوں جے ایہ مینوں دوجیاں دی سہائتا کرن توں روک دیندا اے۔ جے ہوراں نوں میری مدد دی لوڑ اے مثلاً میرے نیانے، میرے کم دے ساتھی یا میرے ماں پیو؛ اتے جے میں غصہ دے سبب اشانت اتے نراش ہوواں تے میں کِویں اوہناں دی مدد کر سکاں دا؟ ایہ اک بوہت وڈی رکاوٹ اے اتے ایس لئی ایہ بوہت ضروری اے کہ اسی اپنے آپ اوپر کم کرئیے اتے خلوص نال اکساوٹ دی مختلف پدھراں دی پنگرتا کرئیے۔

غصے نال نبڑن دا ول کِنّا ہی ودیہ کیوں نہ ہووے جے اسی اوس دے استعمال اوپر زور شور نال راضی نہ ہوئیے تے اسی کجھ نئیں کر سکاں دے۔ اتے اوہ ول جو اسی سکھے نیں اوہناں اوپر عمل نہ کرئیے تے فیر ایس دا کیہ فائدہ؟ ایس لئی پہلا قدم ایہ ہووے دا کہ اسی اکساوٹ دے حوالے نال گوہ کرئیے۔

ایہو جئے کیہڑے حقیقی ول نیں جنہاں دی مدد نال اسی غصے اوپر قابو پا سکنے آں؟ غصہ دی تعریف ایہ بیان کیتی گئ ہے کہ ایہ من دا بھڑکیا ہویا روپ اے جو کسے جاندار یا بے جان شے نوں مارا ماری دا نشانہ بناونا چاہندا اے۔ جے اسی کسے شخص، جانور، دَشا یا شے اوپر، جنہوں اسی چنگا نئیں جاندے، توجہ دیئیے اتے اوس دے خلاف ات واد دا وکھالا کرئیے اتے اوس نوں دھکے زوری تبدیل کرنا چاہئیے تے ایہ غصہ اکھواۓ دا۔ یعنی کہ غصہ برداشت اتے صبر دے گھاٹے دی اک اجیہی دشا ہے جو ایس آشا نال جُڑی ہوندی اے کہ اسی اوس نوں نقصان پوہنچائیے جو ساڈے لئی برداشت توں باہر ہووے۔ ایس دے اُلٹ اک پاسے تے صبر اے جو عدم برداشت دا اُکّا ہی اُلٹ ہے اتے دوجے پاسے محبت۔ چونکہ محبت دوجیاں نوں خوش ویکھن دی آشا اے، محبت کسے نوں نقصان پوہنچان دی آشا دے بالکل اُلٹ جذبہ اے۔

عام طور تے اسی دَشا دی ایہناں صورتاں اوپر گوہ کرنے آں جنہاں وچ ساڈے نال اوہ واقع ہوندا اے جو اسی نئیں چاہندے کہ (انج) ہووے۔ لوکیں انج نئیں کر رہے جِویں اسی چاہنے آں کہ اوہ کرن۔ مثلاً اوہ ساڈا ستکار نئیں کر رہے، اوہ کم ساڈے حکم مطابق نئیں کر رہے، یا اوہناں نے کاروبار دے سلسلہ وچ ساڈے نال کوئی وعدہ کیتا سی کہ اوہ انج کرن دے پر اوہ نئیں کر رہے۔ کیوں جے اوہ انج نئیں کردے جویں کہ اسی توقع کر رہے ساں کہ اوہ کرن دے تے سانوں اوہناں اوپر بہت غصہ آوندا اے۔ اک ہور مثال ایہ ہے کہ جے کوئی شخص ساڈے نال خواہ مخواہ جھگڑے تے اسی اوس اوپر غصے ہو جانے آں کیوں جے ایہ اجیہی گل اے جو اسی نئیں چاہندے کہ ہووے۔ اجیہے حالاں نال، غصہ کھان بغیر، نبڑن دے کئی طریقے نیں۔

اٹھویں صدی دے اک مہان بدھ گورو شانتی دیو نے ساڈی مدد لئی سوچ وچار دیاں کئی راہواں وکھائیاں۔ جو کجھ اوہناں نے لکھیا اوس نوں عام زبان وچ بیان کراں تے اوہناں دا کہنا اے کہ "جے کسے مشکل حال نوں تبدیل کرن دی کوئی صورت ہے تے فیر فکر اتے غصے دی کیہڑی گل اے، بس اوس نوں تبدیل کر دیو۔ جے ایس دا کوئی اوپا نئیں تے فیر پریشان ہون اتے غصہ کرن دا کیہ فائدہ؟ جے اوہ تبدیل نئیں ہو سکدی تے غصہ توں کجھ نئیں لبھنا"۔

مثلاً اسی ایتھے پنانگ توں سنگاپور ہوائی جہاز راہیں سفر کرنا چاہنے آں پر جد اسی ہوائی اڈے اوپر اپڑنے آں تے پتہ لگدا اے کہ جہاز پہلاں ہی مسافراں نال بھر چکیا اے۔ ہُن غصے دا کوئی استھان نئیں۔ غصہ سانوں جہاز وچ تھاں نئیں دوا سکدا۔ پر اسی ایس دَشا نوں تبدیل کرن لئی کجھ نہ کجھ کر سکنے آں – اسی اگلی پرواز لے سکنے آں۔ تے فیر غصہ کیوں کرئیے؟ اگلی پرواز دا ٹکٹ خرید کے سنگاپور وچ دوستاں نوں ٹیلیفون کر دیو کہ اسی دیر نال آواں دے، اتے قصہ ختم۔ ایس طراں اسی مسٔلے نوں حل کر سکنے آں۔ جے ساڈا ٹیلیویژن کم نئیں کر رہیا تے غصے وچ آکے اوس نوں ٹھڈا مارن یا اوس نوں گال کڈن توں کیہ حاصل؟ اوس نوں مرمت کرا لو۔ ایہ بڑی صاف گل اے۔ جے کوئی اجیہی دَشا ہے جس نوں اسی بدل سکنے آں تے فیر غصہ کرن دی لوڑ نئیں۔ بس اوس نوں تبدیل کر دیو۔

جے اسی صورت حال نوں تبدیل کرن لئی کجھ نئیں کر سکدے مثلاً جویں اسی بھیڑ دے ویلے ٹریفک وچ پھنس گۓ ہوئیے تے فیر سانوں ایس نوں قبول کر لینا چاہیدا اے۔ ساڈی گڈی دے اگے کوئی لیزر بیم والی گن تے لگی نئیں ہوئی جو موہرے ساریاں گڈیاں نوں بھسم کر دے یا اگے والی گڈیاں دے اوپروں اُڈ کے نکل جاۓ جویں جاپانی کارٹوناں وچ وکھاندے نیں۔ ایس لئی سانوں بڑے وقار دے نال ایس نوں ایہ سوچ کے قبول کرنا ہووے دا:"ٹھیک اے میں ٹریفک وچ پھنس گیا واں۔ میں ریڈیو لا سکنا یا کیسٹ ریکارڈر چلا کے بدھ مت دی شکشا یا سندر سنگیت سن سکنا واں"۔ کئی وار سانوں پتہ ہوندا اے کہ اسی کد بھیڑ وچ پھنس جاواں دے تے ایس موقع اوپر سنن لئی پہلے توں ہی ٹیپ نال رکھ سکنے آں۔ جے سانوں پتہ اے کہ اساں اجیہی ٹریفک وچ گڈی چلانی اے تے اسی ایس سمے نوں ودیہ طریقے نال ورت سکنے آں۔ اسی اپنے دفتری، خاندانی یا دوجے مسٔلیاں بارے سوچ کے اوہناں دے چنگے حل کڈ سکنے آں۔

جے اسی کسے اوکھی دَشا نوں تبدیل نئیں کر سکدے تے سانوں ایس دے چنگے توں چنگے روپ نوں اپنانا چاہیدا اے۔ جے اسی انھیرے وچ اپنے انگوٹھے نوں پھٹڑ کر لئیے اتے فیر ایویں پئے ٹپئیے یا چیکاں مارئیے تے کیہ ایس توں ایس نوں کجھ ارام ملے دا؟ امریکہ دی عام بھاشا وچ اسی ایس نوں "پھٹڑ دا ناچ " کہنے آں۔ تہانوں سٹ لگ گئ، تسی تھلے اتے پئے ٹپدے او، تھلے اتے پئے نچدے او پر ایس توں کوئی ارام نئیں آونا۔ اسی ایس دا کجھ نئیں کر سکدے۔ اسی نرا ایہ کر سکنے آں کہ اوہو کجھ کردے رہئیے جو پہلاں پئے کردے ساں۔ ایہ پیڑ آونی جانی اے جو لنگ جاۓ دی۔ ایہ ہمیش رہن والی نئیں اتے نچ ٹپ اتے چیکاں مارن نال اسی چنگا محسوس نئیں کراں دے۔ اسی کیہ چاہنے آں؟ کیا اسی ایہ چاہنے آں کہ لوک آون اتے آکھن "اوہ وچارا! توں اپنا انگوٹھا پھٹڑ کر لیا اے"۔ جے کوئی نیانا اپنے آپ نوں سٹ لوا لیندا اے تے اوس دی ماں آ کے اوس نوں چومدی اے اتے اوہ چنگا محسوس کردا اے۔ تے کیہ اسی ایہ چاہنے آں کہ لوک ساڈے نال انج ہی نیانے والا ورتا کرن؟

اک لمی قطار وچ کھلوتے اپنی واری یا بس نوں اڈیکدیاں ہوئیاں جے اسی انج سوچئیے کہ میں ہمیش بتیویں یا ناویں نمبر تے نئیں رہنا اتے اخیر میری واری وی آۓ دی تے ایس توں سانوں ایس دشا نوں جھلن وچ مدد ملے دی اتے اسی ایس سمے نوں چنگے ول نال بتا سکاں دے۔ ہندوستان وچ اک آکھ ہے "اُڈیک دا اپنا ہی وکھ سواد ہوندا اے"۔ ایہ بالکل صحیح گل اے کیوں جے اساں قطار وچ لگ کے اپنی واری یا بس نوں اڈیکنا اے تے اسی اوس سمے نوں قطار وچ کھلو کے دوجے لوکیں یا بس سٹاپ اوپر موجود لوکاں بارے جانکاری لین لئی ورت سکنے آں۔ یا دفتر دے معاملے کِویں چل رہے نیں یا کسے ہور شے بارے۔ ایس توں سانوں دوسریاں دی چنتا اتے ہمدردی دا احساس اپراجن کرن وچ مدد ملدی اے۔ جے اسی اوتھے موجود آں تے اسی ایس سمے نوں تعمیری طور اوپر استعمال کر سکنے آں ایس دی تھاں کہ ادھا گھنٹہ گالاں کڈدے رہئیے۔

شانتی دیو دی نصیحت دی اک ہور پرت ایہ ہے:" جے کوئی سانوں سوٹی ماردا اے تے اسی کس اوپر غصہ کراں دے؟ اوس شخص اوپر یا سوٹی اوپر؟" جے اسی ایس اوپر منطقی ول نال گوہ کرئیے تے سانوں سوٹی اوپر غصہ کرنا چاہیدا اے کیوں جے سانوں تے سوٹی نے سٹ لائی! پر ایہ پاگلاں والی گل ہووے دی۔ کوئی شخص وی سوٹی اوپر غصہ نئیں کردا۔ اسی اوس شخص اوپر غصہ کرنے آں۔ اسی اوس شخص اوپر غصہ کیوں کرنے آں؟ کیوں جے سوٹی نوں اوس شخص نے استعمال کیتا سی۔ ایسے طراں جے اسی ہور گوہ کرئیے تے ایس شخص نوں اوس دے پریشان کرن والے جذبیاں نے ہلا شیری دتی سی۔ ایس لئی جے اسی غصہ کرنا ہی ہے تے اوس شخص دے پریشان کرن والے جذبیاں اوپر کرئیے جنہاں نے اوس نوں سانوں سوٹی نال مارن اوپر اکسایا۔

فیر اسی سوچنے آں کہ:"ایہ بھیڑا جذبہ کتھوں آیا؟ ایہ کدرے غیب توں نئیں آیا۔ ایس نوں ہلاون لئی میں ہی کجھ کیتا ہووے دا۔ میں کجھ کیتا ہووے دا جس دے سبب اوہ شخص میرے نال غصہ ہویا اتے اوس نے مینوں سوٹی ماری۔ ایسے طراں میں کسے شخص کولوں کوئی مدد منگی ہووے دی اتے جد اوس نے انکار کیتا تے میں غصے وچ آ گیا۔ میں ایس پاروں بوہت دکھی ہویا۔ ہلا تے جے میں ایس بارے سوچاں تے در اصل میں ہی غلطی اوپر ساں۔ میں سستی وکھائی اتے ایہ کم آپ نئیں کیتا۔ میں دوجے شخص نوں آکھیا کہ اوہ میرے نال ایہ مہربانی کرے اتے جد اوس نے انکار کر دتا تے میں غصے وچ آ گیا۔ جے میں اجیہی سستی نہ کردا تے میں اوس شخص نوں کدی کجھ نہ کہندا اتے ایہ سارا مسٔلہ پیدا ہی نہ ہوندا۔ جے میں غصہ کرنا ہی اے تے مینوں اپنے آپ اوپرکرنا چاہیدا اے کہ میں کیوں اینی سستی اتے بیوقوفی وکھائی کہ اوس شخص کولوں مدد منگی"۔

جے کسے حد تک ساڈی غلطی نہ وی ہووے تاں وی سانوں ویکھنا چاہیدا اے کہ کیہ اسی ایس بھیڑے جذبے توں پاک آں جو ایس شخص نوں پریشان کر رہیا اے۔ مثال دے طور تے، خودغرضی۔ "اوس نے میری مدد کرن توں انکار کردتا۔ کیا میں ہمیش دوجیاں دے کم آوناں واں؟ کیا میں اجیہا انسان آں جو ہمیش دوجیاں دی مدد کرن لئی تیار ہوندا اتے شتابی ہی اوس اوپر عمل کردا اے؟ جے انج نئیں تے فیر میں ہوراں کولوں کیوں ایہ توقع کراں کہ اوہ اپنی رٹ توں ہٹ کے ہمیش میری مدد کرن دے"۔ ایہ وی غصہ نال نبڑن دا اک ہور ول اے۔

میں پہلے ذکر کیتا اے کہ غصہ دا وکھالا نرا چیکن اتے کسے نوں مارن نال ہی نئیں ہوندا۔ غصہ اک اجیہا پریشان کرن والا جذبہ اے جو تعریف دے مطابق جد حاوی ہوندا اے تے سانوں اشانت کر دیندا اے۔ ایس پاروں جے اسی ایس نوں اندر دب کے رکھئیے اتے کدی ایس دا وکھالا نہ کرئیے تے فیر وی غصہ ساڈے اندر تخریبی ول نال قائم ہووے دا اتے ساڈے اندر پانبڑ بالے دا۔ مغروں ایہ کسے ڈاڈھے بھیڑے روپ وچ سامنے آۓ دا۔ سانوں اوہ طریقے جو میں ہُنے بیان کیتے، ایس اندر دبے ہوۓ غصے لئی جس دا وکھالا نئیں ہویا نال نبڑن لئی ورتنے چاہیدے نیں۔ سانوں اپنا ڈھو ڈھب بدلنا چاہیدا اے۔ سانوں صبر پیدا کرنا چاہیدا اے۔

ہدف دی دَول والا صبر

صبر دیاں کئ قسماں نیں۔ پہلی قسم ہدف دی دول والا صبر اے۔ ایس اکھ دھرائی بھوں جے تسی ہدف نئیں متھیا تے کوئی وی ایس اوپر نشانہ نئیں لاۓ دا۔ امریکہ وچ نیانے اک نکی جیہی کھیڈ کھیڈدے نیں۔ اوہ اپنے یار دی پتلون دی پٹھ والی تھاں اوپر اک کاغذ گوند یا پِناں نال جوڑ دیندے نیں اتے اوس کاغذ اوپر لکھ دیندے نیں"مینوں ٹھڈا مارو"۔ ایس نوں "مینوں ٹھڈا مارو" دا نشان کہندے نیں۔ تے جو کوئی وی ایس نکے بال دی پٹھ اوپر ایہ " مینوں ٹھڈا مارو " دا نشان ویکھدا اے اوہ اوس نوں ٹھڈا ماردیندا اے۔ ایسے طراں، ایہو جئے صبر دے نال، اسی خیال کرنے آں کہ اسی کس طراں اپنے پچھے ماضی دے منفی اتے تباہ کرن والے کرماں سبب اک " مینوں ٹھڈا مارو " دا نشان لا دتا اے، جو ساڈے موجودہ مسٔلیاں دا موجب اے۔

مثال دے طور تے سانوں گلی وچ لُٹ لیا جاندا اے۔ اسی ایہ سوچاں دے، "جے میں ماضی وچ یا اپنے پِشلے جنماں اندر منفی اتے تخریبی کرم کر کے ایہ نشانہ نہ بنایا ہوندا تے میرے من وچ ایہ اکساوٹ پیدا نہ ہوندی کہ میں ایس انھیری گلی وچ عین اوس ویلے جاواں جس ویلے اوتھے اک لٹیرا مینوں لُٹن اتے مارن لئی مینوں اڈیک رہیا اے۔ عام طور تے میں اودھروں نئیں لنگدا پر اوس رات میں سوچیا کہ میں ایس انھیری گلی وچوں لنگاں۔ عام طور تے میں کافی پہلے گھر مُڑ آونا واں۔ پر اوس رات میرے من وچ ایہ ترنگ آئی کہ میں یاراں کول کجھ دیر ہور ٹھہر جاواں۔ نالے میں اوس گلی وچ عین اوس ویلے گیا جد لٹیرا اوتھے کسے شکار دی اڈیک وچ سی۔ اوہ اکساوٹ کیوں میرے من وچ آئی؟ انج ہو سکدا اے کہ ماضی وچ میں اجیہا کوئی کم کیتا ہووے جس توں اوس نوں تکلیف پوہنچی اتے ہُن اوہ علت و معلول دے روپ وچ پکا ہو کے سامنے آیا ہووے"۔

اکساوٹاں ساڈے من وچ کرم دا وکھالا بن کے آوندیاں نیں۔ تے اسی سوچنے آں:"میں اپنے ماضی دے منفی کرماں نوں گھٹا رہیا واں۔ مینوں ایس گل اوپر بے حد خوش ہونا چاہیدا اے کہ میں اینا سستا چھٹ رہیا واں۔ کیوں جے ایہ ایس توں بوہت زیادہ بھیڑا وی ہو سکدا سی۔ ایس شخص نے مینوں چھڑا لٹیا، اوہ مینوں گولی وی مار سکدا سی۔ ایس لئی مینوں ایس اوپر شانت محسوس کرنا چاہیدا اے کہ ایہ منفی کرم ایس طراں پولے ول نال پکا ہو کے سامنے آیا اے اتے میں ایس نوں بھگت لیا اے۔ ایہ ایڈا بھیڑا وی نئیں سی، چنگا ہویا کہ میں ایس توں چھٹ گیا۔ ہُن میرے اوپر ایہ کرم دا ادھار نئیں رہیا۔"

اجیہی سوچ بڑی فائدہ مند ثابت ہو سکدی اے۔ مینوں یاد اے کہ میں اک وار اپنے یار دے نال ہفتہ دے اخیر دی چھٹی دے موقع اوپر سمندر دے دندے ول جا رہیا ساں۔ اسی کئی گھنٹیاں توں گڈی چلا رہے ساں۔ ایہ تھاں شہروں بوہت دور سی۔ جد اساں کوئی ڈیڑھ گھنٹہ گڈی چلا لئی تے گڈی وچوں عجیب طراں دی اواز آون لگ پئی۔ اساں سڑک دے کنڈے اک مستری دی دوکان اوپر گڈی کھِلار دتی۔ مستری نے گڈی نوں ویکھیا اتے کہن لگا کہ ایکسل وچ تریڑ آ گئ اے ایس لئی اسی اگے سفر جاری نئیں رکھ سکدے۔ سانوں اک وڈے ٹرک دی لوڑ سی جیہڑا ایس نوں کھچ کے واپس کسے وڈے شہر لیجا سکے۔ میرا یار اتے میں چوکھے غصے وچ آ کے پریشان ہو سکدے ساں کیوں جے اسی ہفتہ دے اخیر اوپر ایس سمندردے سندر دندے اوپر جا کے ارام کرنا چاہندے ساں۔ پر اساں ایس نوں اک نویکلے ول نال تکیا:"واہ! ایہ وی ودیہ گل ہوئی۔ کڈی چنگی گل اے کہ ایہ انج ہویا کیوں جے اسی سفر چالو رکھدے تے گڈی چلدیاں ہوئیاں ایکسل ٹٹ سکدا سی۔ کوئی ڈاڈھا بھیڑا حادثہ ہو سکدا سی جس وچ اسی دونویں مر جاندے۔ تے ایہ کڈی وڈی گل اے کہ ساڈا پاپ انج پکیا۔ اسی بڑے سوکھے چھٹ گۓ۔"۔ تے ایس شانت دشا دے نال اساں اک وڈا ٹرک پاڑے کیتا اتے مُڑ شہر ٹُر گۓ۔ جد اوتھے اپڑے تے اک گڈی کراۓ اوپر لئی اتے اک ہور کم ٹُر پئے۔

تسی ویکھ رہے او کہ اسی ایس صورت حال نال کئی طریقیاں نال نبڑ سکنے ساں۔ غصہ کرن اتے پریشان ہون نال سانوں کجھ نئیں سی لبھنا۔ جے اسی ایس نوں انج تکدے: ایس توں میرے پشلے منفی کرم دا بھار ہولا ہویا اے۔ ایہ کرمائی ادھار ہُن لتھ گیا اے۔ بوہت ودیہ! گل مکی۔ کم بوہت وگڑ وی سکدا سی"۔ ایس نال نبڑن دا ایہ بڑا عقل والا ول اے۔

محبت اتے دردمندی والا صبر

صبر دی اک قسم "محبت اتے دردمندی والا صبر" اکھواندی اے۔ ایس قسم دے صبر دے موجب اسی اوس شخص نوں جو ساڈے اوپر غصہ کردا اے یا ساڈے اوپر چیکدا اے پاگل متھنے آں، اک اجیہا شخص جو ذہنی طور تے پریشان ہے۔ ایس طراں دا صبر اوس شخص لئی وی استعمال کیتا جا سکدا اے جو سانوں ہوراں سامنے شرمندہ کرے یا سانوں گلاں بناۓ جو ساڈے لئی شرمندگی دا سبب ہووے اتے اسی غصے ہو جائیے۔ مثال دے طور تے جے کوئی طوطا سانوں لوکاں دے سامنے گالاں کڈدا اے تے ایس توں سانوں کوئی شرمندگی نئیں ہووے دی۔ کیہ ہووے دی؟ پرندے نال غصہ کرن دی کوئی وجہ نئیں۔ انج کرنا بیوقوفی ہووے دی۔ بالکل انج ہی جے کوئی جنونی شخص ساڈے اوپر چیکنا شروع کر دیندا اے تے اوس پاروں سانوں کوئی شرمندگی نئیں ہوندی۔ ہر شخص جاندا اے کہ نیانے کدی کدار چوکھا غصہ وکھاندے نیں۔ اک نفسیاتی معالج اک غصے وچ بھرے مریض نوں ویکھ کے غصہ نئیں کردا سغوں مریض لئی ہمدردی دا جذبہ رکھدا اے۔

ایسے طراں اسی وی ایس شخص لئی جو سانوں پریشان، ناراض اتے شرمندہ کردا اے ہمدردی دا جذبہ رکھن دی کوشش کراں دے۔ سانوں ایہ گل سمجھن دی لوڑ اے کہ اصل وچ اوہ خود اپنا اپمان کر رہیا اے۔ کیہ انج نئیں؟ ساڈی عزت اوپر کوئی حرف نئیں آ رہیا۔ سب ویکھ لیندے نیں کہ اوہ شخص ہی اپنے آپ نوں بیوقوف ثابت کر رہیا اے۔ سانوں اوس اوپر غصہ کرن دی تھاں اوس نال ہمدردی کرنی چاہیدی اے۔

ایس دا ایہ مطلب نئیں کہ جےکوئی سانوں سَٹ لان دی کوشش کر رہیا اے تے اسی اوس نوں نہ روکئیے۔ جے ساڈا بال چیکدا اے تے اسی اوس نوں چپ کران دی کوشش کرنے آں۔ اسی اوس نوں سانوں، ہوراں نوں یا اپنے آپ نوں سَٹ لان توں روکنے آں۔ پتہ دی گل ایہ ہے کہ غصے وچ کجھ نہ کرئیے۔ جے نیانا شرارت کر رہیا اے تے غصے وچ اوس نوں چنگا مندا نہ آکھئیے سغوں نیانے دی بھلائی لئی اوس نوں سمجھائیے۔ اسی چاہنے آں کہ نیانے نوں کدرے شرمندہ نہ ہونا پوے۔ اسی ایہ نئیں چاہندے کہ لوکیں ساڈے نیانے بارے مندا سوچن۔ اسی نیانے نال پیار سبب نہ کہ غصے سبب سختی کرنے آں۔

گورو- چیلا قسم دا صبر

اک گورو- چیلا قسم دا صبر وی ہوندا اے۔ ایس دا مڈھ ایہ سچائی ہوندی اے کہ اک شاگرد استاد دے بغیر نئیں سکھ سکدا۔ تے ایس پاروں جے کوئی شخص ساڈا امتحان نہ لوے تے اسی صبر پیدا نئیں کر سکدے۔ دسویں صدی وچ مہان بھارتی گورو اتیشا نوں تبت آون دا سدّا گھلیا گیا کہ اوتھے آ کے بدھ مت دا نویں سرے توں پرچارکرے۔ ہندوستانی استاد اپنے نال اک خانساماں لے گیا۔ ہندوستانی خانسامے نے کدی کوئی کم صحیح ول نال نئیں سی کیتا اتے نہ آدر وکھایا۔ اوہ ات حدل مکروہ اتے ناگوار شخص سی۔ تبت دے لوکیں اتیشا دا بوہت آدر کردے سان، ایس لئی اوہناں نے پُچھیا "گورودیو، تُسی ایس مکروہ خانسامے نوں ہندوستان توں کیوں اپنے نال لیاۓ؟ تسی ایس نوں واپس کیوں نئیں گھل دیندے؟ اسی تہاڈے لئی کھانا پکا سکنے آں۔ اسی بوہت ودیہ کھانا پکانے آں"۔ اتیشا نے جواب دتا "اوہ چھڑا میرا خانساماں ہی نئیں۔ میں اوس نوں ایس لئی نال لیایا کیوں جے اوہ مینوں صبر سکھاندا اے"۔

ایسے طراں جے ساڈے دفتر وچ کوئی بھرشٹ شخص ہے جو ہمیش اجیہی گلاں کردا اے جو سانوں غصہ دواندیاں نیں تے اسی اوس شخص نوں صبر سکھان والے استاد دے روپ وچ تَک سکنے آں۔ کئی لوکیں اجیہے ہوندے نیں جنہاں دیاں عادتاں بڑی تنگ کرن والی ہوندیاں نیں مثلاً ہرویلے انگلیاں نال ڈھول وجاندے رہنا۔ جے کوئی ساڈا امتحان نئیں لوے دا تے اسی کِویں ترقی کراں دے؟ جے سانوں کوئی اجیہی مصیبت نال واہ پے جاوندا اے جِویں ہوائی اڈہ یا لاریاں دے اڈہ اوپر لمی اڈیک، تے اسی ایس نوں صبر دی مشق لئی اک سنہری موقع دے طور تے ورت سکنے آں۔ "واہ، میں صبر دی تربیت حاصل کردا رہیا واں۔ میں اپنے اندر صبر پیدا کرن دی مشق کردا رہیا واں، ہُن ایہ موقع اے میرے امتحان دا کیہ میں عملاً انج کر سکنا واں"۔ یا جے سانوں کسے سرکاری دفتر توں کوئی فارم لین وچ مشکل ہو رہی اے تے اسی اوس نوں اک چیلنج سمجھ سکنے آں۔ "ایہ بالکل انج ہی اے جد میں کجھ چِرمارشل آرٹس دی تربیت حاصل کردا رہیا اتے فیرمینوں اخیر اپنی کلا وکھان دا موقع ملیا۔ میں بوہت خوش ہونا واں"۔ انج ہی جے اسی صبرکرنا اتے برداشت کرنا سکھدے رہے آں تے اسی اجیہا موقع پا کے بوہت خوش ہوواں دے۔ "واہ، ایہ رہیا اک چیلنج! آؤ تکئیے کہ میں ایس نال نبڑ سکناں بغیر غصہ کرن دے، سغوں اندر ہی اندر بغیر برا محسوس کرن دے"۔

صبر قائم رکھنا مارشل آرٹس وچ مقابلہ کرن توں زیادہ وڈا چیلنج اے کیوں جے اسی ایس چیلنج دا اپنے من اتے اپنے جذبیاں نال مقابلہ کرنے آں، نِرا اپنے شریر اتے اپنی شریر دی شکتی نال ہی نئیں۔ جے دوجے سانوں گلاں بناوندے نیں تے سانوں چاہیدا اے کہ اوس تنقید نوں ایہ ویکھن دا اک موقع سمجھئیے کہ اسی اپنی ترقی دی کس پدھر اوپر آں ایس دی تھاں کہ اوس اوپر غصہ کرئیے۔ "ایہ شخص جیہڑا مینوں گلاں پیا بناوندا اے اوہ ہورے میرے بارے کجھ اجیہی گلاں دس رہیا اے جنہاں توں میں کجھ سکھ سکنا واں"۔ ایس طراں سانوں تنقید نوں جھل کے اتے اپنے رویہ وچ تبدیلی لیا کے اوس نال نبڑنا سکھنا چاہیدا اے۔ جے اسی چوکھا غصہ کراں دے تے اوس توں سانوں چوکھی شرمندگی ہو سکدی اے اوس دی نسبت کہ کوئی جھلا سانوں تنقید دا نشانہ بناۓ اتے ساڈے اوپر چیکے۔

شیواں دی فطرت دے مطابق صبر

غصے دے نال نبڑن اتے صبر وچ وادھا کرن دا اک ہور طریقہ "شیواں دی فطرت دے مطابق صبر" کرنا اے۔ ایہ بیوقوف لوکاں دا نصیب ہوندا اے کہ اوہ بد اتے بھیڑا سبھا اپناوندے نیں۔ جے اگ بل رہی اے تے گرمی پیدا کرنا اتے ساڑنا اوس دی فطرت وچ ہوندا اے۔ جے اسی اوس اگ وچ ہتھ پائیے اتے اوہ سڑ جاۓ (تے ایہ کیہڑی نویکلی گل اے)، اسی ہور کیہ توقع کر سکنے آں؟ اگ گرم ہوندی اے، ایسے لئی اوہ ساڑ دیندی اے۔ جے اسی دوپہر دے کھانے ویلے گڈی وچ شہر دی اک نُکر توں دوجی نُکر تیکر سفر کرئیے، تے سانوں کیہ توقع کرنی چاہیدی اے؟ ایہ بھوجن دا ویلا اے اتے سڑکاں اوپر بھیڑ ہووے دی – ایہ شیواں دی فطرت اے۔ جے اسی اک نکے کاکے نوں اک تھالی یا گرم چاء دی پیالی لیجان لئی آکھیٔےاتے اوہ اوس نوں ڈوہل دے، تے خیرسلا، اسی ہور کیہ توقع کر رہے ساں؟ اوہ اک نیانا اے اتے اسی ایہ توقع نئیں کر سکدے کہ اوہ کوئی شے نئیں ڈیگے دا۔ انج ہی جے اسی ہوراں کولوں کوئی مدد منگئیے یا اپنے کاروبار لئی کجھ کرن نوں آکھیٔے، اوہناں نال کوئی قول قرار مِتھیٔے ، اتے اوہ گل اوپر پورے نہ اترن تے، اسی کیہ توقع کر رہے ساں؟ لوکیں نیانیاں والیاں حرکتاں کردے نیں؛ اسی دوجیاں اوپر دھرواس نئیں کر سکدے۔ مہا ہندوستانی گورو شانتی دیو نےآکھیا:"جے تُسی کوئی بھلا اتےتعمیری کم کرنا چاہندے او تے ایہ کم تسی آپ کرو۔ کسے ہور اوپر بھروسہ نہ کرو۔ ایس دا سبب ایہ ہے کہ ایس گل دی کوئی ضمانت نئیں کہ اوہ تہانوں ناکام اتے نراش نئیں کرن دے۔ " اسی ایس طراں دی دشا نوں انج تک سکنے آں:" بلے بلے، تے میں کیہ توقع کر رہیا ساں؟ دوجیاں دا اپمان کرنا اتے اوہناں نوں نراش کرنا لوکاں دی فطرت وچ ہوندا اے۔ میرے لئی غصہ کرن دا کوئی جواز نئیں"۔

حقیقت دے گیڑ والا صبر

غصہ نال نبڑن لئی ورتیا جاون والا اخیرلا ول " حقیقت دے گیڑ والا صبر" اے جس دا مطلب اے ایہ تکنا کہ سچ مچ کیہ ہو رہیا اے۔ اسی اپنے آپ اوپر، دوجیاں اوپراتے شیواں اوپر کسے پکی پچھان دے لیبل لاون ول مائل ہونے آں۔ ایہ انج ہی ہے کہ اپنے تصور وچ اسی اپنے کسے اہم پرت دے دوالے اک موٹی لکیر کھچ دئیے۔ اتے فیر اوس پرت نوں انج پیش کرئیے کہ ایہ ہے ساڈی پکی پچھان:"میں ایہ واں، مینوں ہمیش انج ہی ہونا چاہیدا اے"۔ مثال دے طورتے:"میں ایس جگ لئی رب دا تحفہ واں"۔ یا" میں اک ناکام تے نراش انسان واں"۔ یا اسی کسے شخص دے دوالے اک موٹی لکیر کھچ دینے آں اتے کہنے آں:"اوہ بھرشٹ انسان اے۔ اوہ بد اے۔ اوہ نکھیڑ پاوندا اے"۔ پر جے ایہ اوس شخص دی حقیقی اتے پکی پیڈی پچھان ہوندی تے اوس نوں ہمیش انج ہونا چاہیدا سی۔ اوس نوں نکے ہوندیاں وی انج ہی ہونا چاہیدا سی۔ اوس دا ورتا سب نال، اوس دی ووہٹی نال، کتے نال، بلی نال اتے اوس دے ماں پیو نال وی بھیڑا ہونا چاہیدا اے کیوں جے اوہ سچ مچ اک بھیڑا شخص اے۔

جے اسی ایہ تک سکئیے کہ اجیہے لوک موجود نئیں جنہاں دے آلے دوالے موٹی لکیر کھچی ہووے جو اوہناں دی پکی پیڈی حقیقی پچھان اتے فطرت دا نقشہ وکھاندی ہووے تے ایس طراں اسی ذرا ڈھلے پے جاواں دے اتے اوہناں اوپر اینا غصہ نئیں کراں دے۔ اسی تکنے آں کہ ایس شخص دا بھیڑا فعل اک وقتی واقعہ سی – اتے جے انج اکثر ہوندا وی اے تے ایس توں ایہ ثابت نئیں ہوندا کہ اوہ ہمیش ہی انج ہووے دا۔

اوکھے حالاں وچ ایہناں سب طریقیاں نوں ازمانا ایڈا سوکھا نئیں ہوندا۔ سوچ وچار دے ایہ سارے ول"حفاظتی تدبیراں" اکھواندے نیں۔ میں شبد 'دھرم' دا ترجمہ انج کرنا واں۔ دھرم اک اجیہی تدبیر ہے جو مسٔلیاں توں بچن لئی کیتی جاوندی اے۔ اسی غصہ کرن توں پرہیز دی خاطر صبر دی ایہ ون سونیاں قِسماں دی چنگی عادتاں دی پنگرتا کرنے آں۔ ایہ ہے "مراقبہ"۔ مراقبہ لئی تبتی شبد دا ماخذ "کوئی عادت اپناؤنا" ہے۔ یعنی کسے چنگی شے دی عادت پاؤنا۔

پہلاں سانوں صبر دی مختلف قِسماں دے مختلف بیان نوں غور نال سننا چاہیدا اے۔ اوس دے مغروں سانوں ایہناں اوپر گوہ کرنا چاہیدا اے تاں جے اوہناں نوں سمجھ سکئیے اتے ایہ تک سکئیے کہ کیا سچ مچ ایہناں اندر کوئی سُرت دی گل ہے۔ جے ایہناں دی کوئی تُک بندی اے اتے اوہ ساڈی سمجھ وچ آوندی اے اتے ساڈے کول اوہناں اوپر عمل کرن دی کوئی اکساوٹ وی ہے تے اسی ایہناں اوپر گھڑی مُڑی عمل کر کے اتے ایہناں دی مشق کر کے اوہناں نوں چنگی عادت دے طور تے اپراجن کرن دا جتن کراں دے۔

ایہ کم پہلاں ایہناں گلاں دی پرچول توں شروع کیتا جاوندا اے۔ ایہناں گلاں دی پرچول مغروں سب شیواں نوں ایس ول نال تکنا اتے محسوس کرنا ہووے دا۔ سانوں اپنے تصور کولوں کم لے کے اپنے من اندر ایہناں دشاواں دی تصویر بنانی ہووے دی۔ اسی کسے اجیہی دشا دا تصور کر سکنے آں جس وچ اسی اکثر غصے وچ آ جانے آں اتے پریشان ہونے آں۔ مثلاً ساڈے دفتر وچ کوئی شخص انج کم کردا اے جو سانوں پسند نئیں۔ سب توں پہلاٖں اوس شخص نوں ویکھو جس طراں کہ اوہ ہے، اک انسان وانگوں جو خوش رہنا چاہندا اے نہ کہ دکھی۔ بھاویں اوہ اپنی پوری کوشش کر رہیا اے پر اوہ اک نیانے وانگوں اے اتے اصل وچ نئیں جاندا کہ اوہ کیہ پیا کردا اے۔ جے اسی اوس بارے انج ویکھئیے اتے محسوس کرئیے، اتے جد اسی گھر وچ چُپ بیٹھے ہوئیے تے اپنے من اندر اوس نوں دوہرائیے۔ اسی ایس بارے جنی زیادہ مشق کراں دے اونا ہی زیادہ اسانی نال اوس ویلے زیادہ مثبت ول نال اوس بارے اپنا ردعمل وکھا سکاں دے جد اسی دفتر وچ ہوئیے اتے اوہ بھیڑیاں حرکتاں شروع کر دے۔ اوس نال غصہ کرن دی اکساوٹ دی تھاں من اندر اک نویں اکساوٹ جنم لے دی – زیادہ صبر اتے زیادہ برداشت دی اکساوٹ۔

اوس دے بالاں والے رویہ نوں ویکھن، سمجھن دی مشق کرن مغروں، تاں جے اسی اوس دے شرارتی ڈھو ڈھب نوں صبر نال سہ سکئیے، اسی اک پیر ہوراگے چک سکنے آں۔ اسی ایہ تکاں دے کہ اوہ جد ایس بھیڑے ول نال کجھ کردا اے تے اوس دا ستکار گھٹ رہیا ہوندا اے۔ ایس لئی اسی اوس لئی اپنے اندر دردمندی دا جذبہ پیدا کرنے آں۔ اسی مراقبہ راہیں ایس طراں تکن اتے محسوس کرن دی عادت پا سکنے آں۔ جد صبر نال تکن اتے محسوس کرن دی فائدہ مند عادت پے جاندی اے تے ایہ ساڈا اٹوٹ انگ بن جاندی اے۔ ایہ ساڈا مصیبتاں جھلن اتے نبڑن دا قدرتی ول بن جاندا اے۔ جد ساڈے من وچ ایہ اکساوٹ پیدا ہوندی اے کہ اسی غصہ کرئیے تے ایس وچ کجھ وقفہ پیدا ہووے دا۔ اسی چھیتی ہی جواباّ کجھ نئیں کراں دے اتے چوکھا مفید ورتا کرن دی مثبت اکساوٹ پیدا ہووے دی۔

بدھ مت بارے لیکچر دین ویلے اسی عام طور تے ساہ لین دی حس اوپر توجہ دینے آں، اتے ہر لیکچر شروع کرن توں پہلاں اسی ۲۱ تیکر ساہ گننے آں۔ ایہ مشق اوس ویلے وی بڑی کم آوندی اے جد شروع وچ ہی سانوں ایہ احساس ہوندا اے کہ سانوں غصہ آون ہی والا اے۔ ایس توں اک وقفہ پیدا ہوندا اے جس وچ اسی فوری طور تے منفی اکساوٹ اوپر عمل نئیں کردے کہ کدرے اسی کوئی بھیڑی گل نہ کہ دئیے۔ ایس توں پہلاں کہ اسی غصہ وچ آئیے ایہ سانوں سوچن دا موقع دیندا اے۔ "کیہ میں سچی تماشا بننا چاہنا واں یا ایس دشا نال نبڑن دا کوئی چنگا ول وی ہے؟" مراقبہ دی مہربانی نال مفید عادتاں پیدا کر کے اسی معاملیاں نوں زیادہ صبر نال ویکھاں دے اتے اوہناں بارے زیادہ برداشت دا وکھالا کراں دے۔ ساڈے دماغاں وچ زیادہ مثبت، متبادل حل آون دے اتے قدرتی طور تے اسی اوہناں نوں اپناواں دے کیوں جے اسی چاہنے آں کہ اسی خوش ہوئیے اتے ایہ متبادل حل اجیہے نتیجے پیدا کرن دے۔

انج کرن لئی سانوں پوری توجہ دی لوڑ اے۔ ایسے لئی بدھ مت وچ پوری توجہ دی پنگرتا لئی مراقبہ دے کئی طریقے نیں۔ ایہ طریقے نری اک خیالی مشق دے طور تے نئیں سکھے جاندے سغوں اوہناں اوپر اوہناں نوں ورتن دی خاطر عمل کیتا جاندا اے۔ اسی ایہناں نوں کد استعمال وچ لیاونے آں؟ اسی ایہناں نوں اوکھے ویلے ورتنے آں جد ساڈا بھیڑے حال یا بھیڑے لوکاں نال واہ پیندا اے۔ ایہ سانوں اپنے من نوں صابر بناون اوپر توجہ دواندے نیں۔

فیر وی چھڑا اچار ونت اتے سنسکار سانوں منفی، تخریبی سبھا توں نئیں روک سکدے۔ جے اسی چھڑا اچار ونت اتے سنسکار کولوں کم لئیے تے غصہ ساڈے اندر ہی رہوے دا۔ اسی باہروں تے بڑے شکتی مان لگاں دے پر اندر غصے دا بھانبڑ بل رہیا ہووے دا جو ساڈے اندر اک پھوڑا بنا دے دا۔ پرایس دے الٹ جےاسی ایہ ول صحیح طراں ورتیٔے تے غصہ پیدا ہی نئیں ہووے دا۔ ایہ غصہ اوپر قابو پان اتے اوس نوں اندر چھپا رکھن دا معاملہ نئیں، سغوں ایہ معاملہ اے اوہناں اکساوٹاں دے بدل لبھن دا جو ساڈے دماغ وچ جنم لیندیاں نیں۔ ایس دی تھاں کہ منفی اکساوٹاں پیدا ہون اتے اسی اوہناں نوں اندر دبا کے اوہناں نال نبڑئیے، مثبت اکساوٹاں جنم لین دیاں۔

اک وار جد اسی انج کرن جوگے ہو جائیے، تے اپنی اکساوٹ دے انوسار، اسی ہُن اپنی سمسیاواں توں جان چھڈا سکںے آں اتے آون والے سمے اندر معاملے ڈاڈھا بھیڑا روپ نئیں دھارن دے۔ یا سانوں کسے طراں دے وی کسے مسٔلہ نال واہ نئیں پوے دا۔ یا اسی ڈاڈھی پکی پیڈی اتے ترقی یافتہ اکساوٹ دی مدد نال اپنے ٹبر، اپنے یار دوست اتے جان پچھان والے لوکاں لئی کسے مصیبت نوں جنم نئیں دیواں دے، اتے اسی پوری طراں نال ہوراں دی مدد کرن جوگے ہوواں دے۔ اسی انج کر سکاں دے کیوں جے پریشان کرن والے جذبے اتے مسٔلے سانوں نئیں روکن دے۔ ایس طراں اسی اپنی ساری صلاحیتاں نوں مِتھ لواں دے۔ شکریہ۔