مدھیا اتے ترقی یافتہ درجیاں دی اکساوٹ

مدھیا پدھر اوپر اسی ہور پرکھنے آں۔ جے سانوں نام دا بہتر پنر جنم نصیب ہووے وی، یا ات حدل قیمتی انسانی روپ وچ پنر جنم ملن، تے کیول انج ہی چلدے رہنا غیر تسلی بخش ہووے گا۔ زندگی چلدی رہندی اے اتے اونچ نیچ ایس دی فطرت وچ شامل اے بغیر ایس بھروسہ دے کہ اگلے پل اسی کس طراں محسوس کراں گے۔ اسی ایس پل خوش آں، پر اگلے ہی پل اچانک اسی غیر مطمٔن، بجھے بجھے، حتیٰ کہ سوگ مان وی ہو سکنے آں۔ بعض چھوٹی چھوٹی گلاں سانوں پریشان کردیاں نیں اتے ایس دے سنگ ساڈے گھڑی مڑی آون والے مسلے وی نیں جنہاں نال سانوں ہر حیاتی وچ واہ پیندا اے جویں کہ پیدائش دا عمل، اک نواں جماندرو ہونا جس نوں اپنے جسمانی فطری معاملیاں اوپر کوئی اختیار نہیں۔ سانوں بولنا اتے چلنا سکھنا پیندا اے، اتے ایس نال وار وار دا واسطہ خاصی اکتا دین والی گل اے۔ سانوں فیر توں سکول جانا پوے گا، اتے کون ایہ کم فیر توں کرنا چاہندا اے؟ سانوں اک ساتھی تلاش کرنا ہووے گا، اک ملازمت تلاش کرنی ہووے گی، اتے فیر توں بماری، بڑھاپا اتے موت دا سامنا کرنا ہووے گا نہ صرف اپنی ذات دے حوالے نال بلکہ ساڈے ساک اتے یار دوستاں دے معاملہ وچ وی۔

تے ایس ات حدل قیمتی انسانی زندگی دے نال وی بے شمار غیر تسلی بخش معاملے نیں، اتے ایس دے علاوہ ساڈے جذباتی  مسلے وی موجود ہون گے۔ اسی غصہ وچ آ جانے آں، اسی لالچ دا وکھالا کرنے آں۔ اسی انساناں اتے شیواں نال موہ لا لینے آں۔ اسی علت و معلول اتے حقیقت دے بارے انجان ہونے آں، ایس وجہ توں اسی مورکھاں ونگر دی حرکتاں کرنے آں، ایہ سوچدے ہوۓ کہ ساڈے کرم اتے گفتار دا دوسریاں اوپر کوئی اثر نئیں ہوندا۔ اکثر ساڈا رویہ انج دا ہوندا اے جویں کہ دوجے لوکاں دا کوئی وجود نئیں اتے نہ ہی اوہناں دے کوئی جذبے نیں۔ ایہ بوہت وڈا انجان پن اے، ہے نا؟

آن والے کسے وی پنر جنم وچ ایہ مسلے چالو رہن گے اتے سانوں ایس اونچ نیچ نال واسطہ پوے گا۔ اجیہا وقت وی آۓ گا جد اسی خوش قسمت توں بد قسمت اتے چنگے توں بھیڑے پنر جنم اتے دَشا دا شکار ہوواں گے۔ ایہ سلسلہ چلدا ہی رہندا اے۔ ایس نوں اسی "وار وار وسوں باہر وجود یا پنر جنم" کہنے آں، جس نوں سنسکرت وچ "سمسار" کہیا جاندا اے۔

میانہ پدھر اوپر ساڈا منورتھ ایس سب توں مکش پراپت کرنا اے۔ ساڈے من دے چلار دا نہ تے کوئی شروع اے اتے نہ ہی کوئی اخیر، اتے اسی ایس بظاہر کدی نہ ختم ہون والے وار وار وسوں باہر پنر جنم دے سلسلہ نوں جاری نہیں رکھنا چاہندے۔ جد اسی " بظاہر کدی نہ ختم ہونے والے" دا ذکر کرنے آں تے ایس دا مطلب ایہ ہے کہ جےاسی ایس دے متعلق کجھ نہ کرئیے  تے ایہ ہمیش جاری رہندا اے۔ اساں ایس نوں ختم کرنا اے، اتے سمسار دی سچی روک تھام دا مزہ چکھنا اے۔ کیوں؟ کیونکہ اسی دکھ دا خاتمہ کرنا چاہنے آں۔ ساڈے موہرے سمسیاواں بھاویں ڈاڈھی نہ وی ہون، فیر وی اسی نکے موٹے مسلیاں دی بندش چاہنے آں۔ مُکش پان دی ایہی وجہ اے۔

سنسکرت وچ ایس نوں "نروان" کہندے نیں، اتے اوہ جذبہ جو سانوں ایس دی اکساوٹ دلاندا اے اوس نوں اسی "تیاگ" کہنے آں۔ ایہ بہترین ترجمہ نئیں اے، پر ایہ ازاد ہون دی زبردست آشا دا وکھالا اے۔ تیاگ دے موہرے اسی سوچنے آں کہ میں کافی دکھ سہ لیا اے۔ میں ایس توں تنگ آ چکیا واں، اتے بلکہ ڈونگی پدھر اوپر سوچدے ہوۓ میں ایس توں مکمل طور اوپر اک گیا واں۔ ہن بوہت ہو چکیا: مینوں ازادی چاہیدی اے۔

اسی ویکھنے آں کہ ازادی پان دی خاطر، سانوں اپنے مسلے اتے دکھ دے سبب توں نجات پراپت کرنی اے۔ اسی پوری طراں نال  نہ صرف دکھ بلکہ ایس دے سبب توں وی چھٹکارا پان نوں تیار آں۔ اسی آئس کریم، چاکلیٹ یا اجیہی کسے شے نوں ترک کرن دی گل نئیں کر رہے آں۔ ایہ تیاگ دی بے حد گھٹ درجہ دی مثال ہووے گی۔ اسی جیہڑی چیزاں توں چھٹکارا پان دا ارادہ کیتا ہویا اے اوہ ہے ساڈا غصہ، لالچ اتے اوہناں سب چیزاں نال لگاوٹ۔ چاکلیٹ دے معاملہ وچ اساں ایس نال اپنا موہ ترک کرنا اے جو کہ ایس دی ودیہ صفت دی مبالغہ آرائی اوپر نربر اے۔ مثال دے طور تے اسی سوچنے آں کہ "ایہ دنیا دی سب توں ودیہ اتے سوادی شے اے، اتے ایس توں مینوں خوشی ملے گی، ات حدل خوشی!" جے چاکلیٹ وچ سچ مچ ایہ خوبی ہوندی، تے فیر اسی ایس نوں جنا زیادہ کھاندے اسی اونا ہی زیادہ خوش ہوندے۔ پر اسی بھاویں کنے ہی چاکلیٹ دے نشہ وچ مست ہوئیے، شتابی ہی اسی ایس توں تنگ آ جاواں گے اتے ایس نوں ویکھنا وی پسند نئیں کراں گے۔

ساڈے لئی اپنی لگاوٹ دی شیواں، غصہ وغیرہ نوں ترک کرن دی آشا وچ نیک نیتی کولوں کم لینا بوہت وڈی اتے بوہت مشکل گل اے۔ سانوں ایس شے نوں معمولی نئیں جاننا چاہیدا۔ ایہ ایس لطیفے سمان اے کہ کوئی پرش اپنا سر کند وچ مار رہیا اے اتے اوہ باز نئیں آ رہیا کیونکہ اوس نوں پتہ نئیں کہ جے اوس نے ایہ کم بند کر دتا تے معاملہ ایس توں خراب تے نئیں ہووے گا۔ اسی وی ایسے دے عادی آں، تے اسی اپنا سر دیوار وچ ماردے چلے جانے آں۔ بے شک ایہ اک ات حدل صورت حال دا ذکر اے۔ اک عام مثال انج ہو سکدی اے کہ اسی کسے نال اک غیر صحتمند ناطہ جوڑیا ہووے، پر اسی تنہائی دے ڈر توں ایس نوں توڑن توں انکاری آں۔ ایس دے نتیجہ وچ ، اسی ایس غیر صحتمند رشتے نوں قائم رکھنے آں اتے مندے حال وچ رہنے آں۔

ایہ اکثر ویکھن وچ آیا اے، ہے نا؟ اسی بعض لوکاں نوں بعض گلاں کہن توں پرہیز کرنے آں کہ کدرے اوہ سانوں چھڈ نہ دین۔ اسی ایتھے کسے اوپرے  تجربہ دا ذکر نئیں کر رہے آں، ایہ ایس طراں دے معاملے نیں جنہاں نال سانوں ہر ویلے واہ  پیندا اے۔

مکش پان اتے اخیر روشن ضمیری پان دے ایس منورتھ وچ پہلی گل اساں ایہ جاننا اے کہ ایہ ممکن اے اتے ہور ایہ کہ ایس نوں پان دا طریقہ کیہ اے۔ ایہ ڈاڈھے اوکھے وشے نیں اتے، کیوں جے ایہ کر کے وکھانا مشکل اے کہ ایہ پراپت لائق ہدف نیں جنہاں نوں اسی سب پا سکنے آں، بوہت سارے لوکی ایہناں نوں نظر انداز کر دیندے نیں۔ ایہ اک وڈی غلطی اے کیونکہ جے سانوں ایس گل دا یقین نئیں کہ اسی ایہناں نوں پا سکنے آں، تے اسی اوہناں نوں پان دی خاطر کیوں جتن کراں گے؟ اسی کیول اک کھیڈ کھیڈ رہے ہوواں گے اتے اخیر اجیہے مقام اوپر جا پوہنچاں گے جتھے اسی آکھاں گے کہ ایہ سب فضول اے اتے ایس توں دست بردار ہو جاواں گے۔

اساں بدھا فطرت (اوہ پرتندھ جو مکش اتے روشن ضمیری دا سبب بندے نیں) دے وشے دا ڈونگا گیان پراپت کرنا اے، من دا فطری نرول پن، وغیرہ۔ کیا ساڈے پریشان کرن والے جذبے اتے پلیکھے ساڈے من دا بنیادی حصہ نیں؟ جے ایہ گل انج اے تے ایس دا مطلب ایہ ہے کہ اوہ اوتھے ہر دم موجود نیں۔ جے انج نئیں اے تے کیا ایہناں دا وجود اَنِت اے اتے کیا ایہناں نوں کڈیا جا سکدا اے کہ اوہ فیر کدی مڑ کے نہ آون؟

ایس اوپر سوال کرنا اتے ایس اوپر بحث کرنا بوہت ضروری اے۔ ایہ یقیناً کوئی اجیہی گل نئیں جس اوپر اسی اکھیاں بند کر کے ایمان لے آئیے۔ در حقیقت اسی ایس اوپر جنا زیادہ  شک کراں گے اونا ہی چنگا ہووے گا، کیونکہ اساں اپنے سارے شک دور کرنے نیں اتے اسی جو کر رہے آں ایس اوپر مکمل بھروسہ لازم اے۔ کیا سانوں اوس ویلے دی اڈیک  کرنی چاہیدی اے جد تک کہ سانوں ۱۰۰٪ یقین نہ ہو جاۓ؟ ایہ بہر حال کوئی سوکھا سوال نئیں اے۔ سانوں کس طراں پتہ لگے گا کہ اسی مکمل یقین رکھنے آں؟ ایس اوپر بوہت سمے لگ سکدا اے۔

جے اسی ایس نوں بیکار گل سمجھنے آں، تے یقیناً اسی ایس اوپر کم نئیں کر سکدے۔ پر جے اسی ایس نوں ہون لائق سمجھن اوپر راضی آں تے اسی اگے ودھ سکنے آں۔ ایس نوں سچ منن دی بنیاد کوئی دلیل ہونی چاہیدی اے نہ کہ اندھا دھند ایمان، یا کیونکہ "میرے استاد نے ایہ گل کہی۔" مہاتما بدھ نے خود ارشاد فرمایا،" میری کسے گل دا میرے اوپر بھروسہ کرن دی بنا تے یقین نہ کرو، بلکہ ایس نوں انج پرکھو جویں کہ تسی سونا خرید رہے او۔" اساں ایس دی سچیائی نوں پرکھن لئی ایس دا معائنہ کرنا اے۔     

پنر جنم اوپر یقین لیاونا بطور اک حقیقت دے اک بوہت لما معاملہ ہو سکدا اے۔ میں اپنا ذاتی تجربہ بیان کر سکنا واں کیونکہ میں ایس اوپر کئی ورے کم کیتا اے۔ میں ۴۵ توں زیادہ ورے توں بدھ مت دا مطالعہ کر رہیا واں، اتے اخیر کسے موقع اوپر میں دلیل دی بنیاد اوپر ایس امر دی عقلی سرت پائی اے کہ پنر جنم کیوں اک معقول گل اے۔ پر جس چیز نے مینوں حیران کیتا اتے جذباتی پدھر اوپر قائل کیتا اوہ میرا میرے استاد دے نال دو جنماں وچ تعلق سی۔ اوس دا نام سرکونگ رنپوچے سی اتے اوہ تقدس مآب دلائی لاما دے استاداں وچوں اک سی؛ اتے میں اوس دے قریبی چیلیاں وچوں ہون دے سبب ڈاڈھا خوش قسمت انسان ساں۔ میں اوس دے نال نو سال گزارے اتے ایس دوران اوس لئی ترجمہ دا کم کیتا اتے اوس دے ذاتی سیکریٹری دے فریضے پورے کیتے۔ میں اوس دے سارے بدیسی دوریاں دا بند و بست کیتا اتے اوس دے بوہت نیڑے کم کردے ہوۓ اوس دے نال سفر کیتا۔ اوس دا دہانت ۱۹۸۳ وچ ہویا، فیر اوس دا پنر جنم ہویا اتے اوہ تبت دے تلکو نظام وچ  پایا گیا۔

ہن اوس دی عمر ۲۵ ورے ہے اتے میرا ہن وی اوس نال گوڑھا سمبندھ اے، انج ہی جویں کہ پہلے والے نال سی۔ البتہ ہن ساڈی عمراں وچ نسبتِ معکوس پائی جاندی اے!

جد میں نویں سرکونگ رنپوچے نال ملیا تے اوہ چار ورے دا سی، اتے جد میں پہلی وار اوس دے کمرے وچ داخل ہویا تے اوس دے چاکراں نے اوس نوں پچھیا، "کیا توں ایہناں نوں جاننا ایں؟" "پاگل نہ بنو، بے شک میں جاننا واں کہ ایہ کون نیں،" ایہ سی اوس دا جواب۔  شروع توں ہی، اک چار سال دے نیانے سمان، اوس دا میرے نال رویہ، دوجے لوکاں دی نسبت، نہائت نیڑلے پن اتے پیار والا سی۔ اوس دے جوان ہون دے نال نال ایہ رویہ انج ہی رہیا اے۔

مختلف موقعیاں اوپر اساں اوس دی پشلی زندگی دی ویڈیوز ویکھیاں نیں، اتے اوہ مینوں کہندا اے – اوہ میرے نال فضول گلاں نئیں کردا – "اوہ، مینوں  یاد اے کہ میں ایہ کہیا سی۔" ساریاں دلیلاں اتے سرت دے علاوہ ایہ اوہ تجربہ سی جس نے مینوں ایس احساس "شائد، ہو سکدا اے ۔۔۔۔" نوں چھال مار کے ٹپن وچ میری مدد کیتی۔ ایس نے مینوں پکا وشواس دتا۔
 
ایہ کم سوکھا نئیں اے۔ کیا مکش پانا واقعی ممکن اے؟ کیا من دی فطرت واقعی نرول اے؟  بھاویں ساڈی عقل ایس نوں قبول کردی وی ہووے، پر ایس نوں جذباتی سطح اوپر سمجھن لئی بوہت گہرائی وچ جانا ضروری اے۔ پر، اسی ہولی ہولی ایس اوپر کم کر سکنے آں۔

لم- رم وچ درمیانہ  درجہ دی اکساوٹ دے نال، ساڈے کول پنر جنم دے تانے بانے دا مفصل بیان، دھرواس اپراجن دے سنگ ۱۲اضافی حوالیاں دے، موجود اے۔ ایہ اک ڈاڈھے ولیویں تانے بانے دا نام اے جو کرم، کرمائی اثر، وغیرہ دے مسلہ نال نبڑدا اے۔ ساڈی غصہ اتے لالچ جیہے پریشان کرن والے جذبیاں دے ون سونے روپ دی ڈوہنگی سرت، ایہ کس طراں جنم لیندے نیں اتے ایہناں دے پچھے کیہ ہوندا اے۔ سادے شبداں  وچ میں ایس محرک نوں "پلیکھا" دا نام دینا واں جس وچ اسی اپنے کرماں دے دوسریاں اوپر اتے ساڈے اپنے اوپر اثر بارے پلیکھے وچ مبتلا واں۔ ڈونگی پدھر اوپر ایہ کہ اسی اپنے وجود، دوسریاں دے وجود، اتے ہر شے دے وجود دے متعلق غلط فہمی وچ مبتلا واں۔

بنیادی طور اوپر ساڈا تصور شیواں دے متعلق ایہ ہے کہ اوہ آپوں اک ازاد وجود رکھدیاں نیں، مکمل طور تے خود اختیار نیں، ہر کسے شے توں بیگانہ نیں، جویں کہ اوہ پلاسٹک وچ لپیٹی ہوئی ہون۔ جے اسی ایہ من وی لئیے کہ سب شیواں آپس وچ جڑیاں ہوئیاں نیں، فیر وی اسی ایہ سوچنے آں کہ شیواں پلاسٹک وچ بند نیں اتے اک دوجے نال تیلیاں نال جُڑیاں ہوئیاں نیں۔ وجود دے انہونے طریقیاں نال جڑے ہون دیاں کئی نرمل پدھراں نیں جنہاں نوں سمجھنا ساڈے لئی ضروری اے۔ اساں ٹھیک ٹھیک ایہ جاننا اے کہ انہونیاں کیہ نیں، اتے سانوں کیہڑیاں چیزاں اتے کیہڑے لوکاں بارے غلط فہمی اے۔

جو چیز اساں سمجھنی اے اوہ "کھوکھلا پن" یا "خالی پن" اخواندی اے۔ کھوکھلا پن توں مراد مکمل غیر حاضری اے؛ یعنی اوتھے کجھ وی موجود نئیں۔ جو اوتھے موجود نئیں اوہ ایہناں وچاراں دا اوہ روپ اے جو انہونا اے۔ اوہناں دا  کسے حقیقی شے نال کوئی واسطہ نئیں۔

اسی سینٹا کلاز دی مثال استعمال کر سکنے آں۔ فرض کرو کہ اسی کسے ایس طراں دے پرش نوں ویکھنے آں جس دی چِٹی لمی داڑھی اے اتے اوس نے لال کپڑے پاۓ ہوۓ نیں،  اتے اوہ "سینٹا کلاز" سمان نظر آوندا اے۔ پر سینٹا کلاز دا حلیہ کسے حقیقی شے نال نئیں رلدا، کیونکہ سینٹا کلاز نام دی کوئی حقیقی ہستی وجود نئیں رکھدی۔ خالی پن اجیہی چیز دا بیان اے، اک حقیقی سینٹا کلاز دی غیر حاضری جو ایس شخص دے روپ نال ملدا جلدا ہووے۔ ایتھے ایس حقیقت توں انکار نئیں کہ اوتھے اک شخص موجود اے جو سینٹا کلاز نال رلدا ملدا اے۔ اسی ایس گل دی وضاحت کرنا چاہ رہے آں کہ ایہ شخص جس طراں سانوں نظر آوندا اے اوہ فریب اے۔ ایہ سینٹا کلاز نال رلدا ملدا اے، پر در حقیقت ایہ سینٹا کلاز نئیں اے، کیونکہ اجیہی کوئی شے وجود نئیں رکھد ی۔

ساڈا من ایس طراں ہر وقت کم کردا اے۔ اسی ہر قسم دی بیوقوفاں والیاں گلاں کرنے آں، جویں کہ ایہ ات حدل سندر انسان اے، یا اوہ ات حدل بھیڑا انسان اے، یا اسی دنیا دے لئی رب ولوں اک تحفہ ہاں، یا ایہ کہ اسی بالکل بیکار انسان ہاں۔ اسی ایہناں گلاں دا اظہار کرنے آں جویں اسی یا اوہ انج دا وجود رکھدے نیں، ہر کسے شے توں بے نیاز، جویں کہ ایہ سچ اتے نہ بدلن والا اے۔

در حقیقت، کسے دا وجود وی انج دا نئیں ہوندا۔ در اصل، ایہ انہونی اے، کیونکہ ہر شے دا وجود کسے دوسری شے دے حوالے نال اے۔ تقدس مآب دلائی لاما ہمیش ساڈی انگلیاں دی مثال دیندے نیں۔ کیا ساڈی چوتھی انگلی وڈی اے یا چھوٹی؟ تے ایہ پنجویں انگلی نالوں  وڈی اے پر ساڈی وچکارلی انگلی توں چھوٹی اے۔ لہٰذا اپنے طور اوپر، اپنی حیثیت دے لحاظ نال، کیا ایہ وڈی اے یا چھوٹی؟ ایس دا کوئی جواب نئیں کیونکہ ایس دا چھوٹا یا وڈا ہونا دوسری شیواں دے حوالے نال اے۔ ایہ مکمل طور اوپر دوسری شیواں اتے ساڈے چھوٹے وڈے دے تصور اوپر نربر اے۔ میرا خیال اے کہ تسی میری گل سمجھ گئے ہووو گے۔

تے ایس مدھیا پدھر  اوپر، اسی خالی پن دی سرت نوں پنگر کے ایس بنیادی غلط فہمی نوں دور کرنا چاہنے آں۔ ایہ ہی اوہ الجھن اے جو وار وار وسوں باہر پنر جنم دا سبب ہوندی اے، کیونکہ ایہ کرم اتے کرمائی اثر نوں حرکت وچ لیاوندی اے، جویں کہ دھرواس اپراجن  دے ۱۲ حوالیاں دے اوکھے تانے بانے وچ کھول کے بیان کیتا گیا اے۔

خالی پن نوں سمجھن لئی سانوں سمادھ دی لوڑ اے۔ سمادھ پنگرن دی خاطر اچار ونت ضروری اے۔ ایس دے لئی اک درخت نوں وڈن دی مثال دتی جاندی اے۔ سرت اک تیز کلہاڑی سمان اے، پر کسے درخت نوں وڈن لئی اساں اک ہی مقام اوپر وار وار کلہاڑی چلانی اے۔ کسے اک ہی جگہ اوپر لگاتار سٹ لانا سمادھ سمان اے۔  کلہاڑی چکن، ایس نوں گھمان، اتے اجیہی جگہ مارن لئی شکتی چاہیدی اے۔ ایہ شکتی اچار ونت توں آوندی اے، جس وچ اسی ہانی کارک رویہ توں بچنے آں۔

میانہ درجہ اوپر سانوں مختلف قول قرار وی ملدے نیں جو اسی اپنا سکنے آں۔ ایس وچ بھر پور یا کسے بھکشو یا بھکشونی دے شروع دے قول قرار، یا گرھست لوکی، بندہ یا زنانی، دے قول قرار شامل نیں۔ گرھست توں مراد اجیہا انسان اے جو کسے آشرم وچ تجرد دی زندگی نئیں گزار رہیا، پر ایس دا مطلب ایہ نئیں کہ تہاڈا کوئی پریوار اے؛ ایس وچ چھڑے وی شامل نیں۔ پراچین ہندوستان وچ انج بوہت گھٹ سی، کیونکہ گرھست لوکی تقریباً ہمیشہ ہی عیال دار ہوندے سان۔ ایہناں  آشرمی اتے گرھستیاں دے وچن نوں سانجھے طور اوپر "انفرادی مکش دے قول قرار" کہیا جاندا اے کیونکہ ایہناں  دا ہدف ساڈا اپنا مکش اے۔ ایہ وچن سانوں مختلف قسم دے رویہ توں جس دے محرک پریشان کرن والے جذبے  ہوندے نیں روکدا اے، جو کہ ساڈے مراقبہ پاٹ اتے اجیہی دوجی مثبت شیواں وچ رکاوٹ بن سکدے نیں۔

کوئی وچن قائم کرنا اک پربھاوت امر اے۔ کیوں؟ کیونکہ جد اسی کسے کم نوں فیر کدی نہ کرن دا عہد کرنے آں تے ایس نال سانوں تذبذب توں مکتی مل جاندی اے۔ مثال دے طور تے، فرض کرو کہ اسی شراب  یا سگریٹ پینا چھڈنا چاہںے آں۔ تے جد وی اسی اجیہے لوکاں نال ہوواں گےجو شراب نوشی یا سگریٹ نوشی کر رہے ہون، تے اسی ایس الجھن وچ گرفتار ہونے آں کہ اسی وی پیئیے یا نہ کر دئیے۔ اسی بھاویں ایس نوں چھڈن دی بھر پور کوشش کر رہے ہوئیے، پر ہر وار جد اسی ایس صورت حال نال دوچار ہوواں گے تے سانوں فیصلہ کرنا ہووے گا جو کہ جے تناؤ بردار نئیں پر کافی مشکل ہو سکدا اے۔

جے اسی کوئی عہد بنھ لئیے، تے گل ختم۔ اساں وچن دتا اے، "میں شراب  نئیں پیواں گا۔ میں تمباکو نئیں پیواں گا،" یا جو کجھ وی ہووے۔ فیر ایس توں کجھ فرق نئیں پیندا جے ساڈے آلے دوالے سب لوکی شراب پی رہے ہون، کیونکہ اساں اپنا پکا فیصلہ کر لیا اے۔ ایس قسم دے عہد بنھنا کسے پابندی یا سزا دی بجاۓ سانوں بوہت شکتی دے سکدا اے اتے تذبذب توں نجات دلا سکدا اے، خاص طور تے اوہناں معاملیاں وچ جو ساڈے حتمی مکش پان وچ ہانی کارک ہو سکدے نیں۔

بدھ مت وچ عہد بنھن اوپر قطعاً کوئی پابندی نئیں اے۔ سانوں ایہ گل  ضرور سمجھنی چاہیدی اے۔ کوئی تہانوں ایہ نہیں کہہ سکدا کہ تہانوں ایہ یا اوہ عہد قائم کرنا اے، نہ ہی کوئی ایہ کہہ رہیا اے کہ تسی بھکشو یا بھکشونی بن کے کسے آشرم وچ رہو۔ بہر حال، جے تسی سمسار توں مکش پان دے معاملہ وچ سنجیدہ او اتے غصہ، موہ، حرص وغیرہ توں ہمیش لئی نجات چاہندے او تے تھوڑے جیہے وچن بنھن نال ایہ کم یقیناً سوکھا ہو جاۓ گا۔ ہو سکدا اے کہ اسی حالی ایس لئی تیار نئیں آں، اتے ایس وچ قطعی طور تے کوئی حرج نئیں۔ سانوں اپنے آپ نوں اتے اپنے حالات نوں ایمانداری نال پرکھنا چاہیدا اے۔

ایہ وچکارلے درجہ دا سلسلہ اے۔ بھاویں سمادھ اتے خالی پن ایس دا انگ اے، پر حالی تک ایس نوں پوری طراں زیر بحث نئیں لیایا گیا۔ ایہناں وشے دا  ترقی یافتہ ودیا دی پدھر اوپر جائزہ لیا جاۓ گا۔

ترقی یافتہ پدھر اوپر، اسی ایہ تصور کرنے آں کہ دنیا وچ اسی اکلے ہی نئیں آں۔ ایتھے ہور لوکی وی نیں، اتے ہر پرش دے حالات انج ہی نیں جویں کہ ساڈے نیں۔ ہر کوئی دکھ جھل رہیا اے اتے وار وار وسوں باہر پنر جنم دا شکار اے۔ اسی پائدار خوشی دی آشا رکھنے آں اتے دکھ توں بچنے آں، اتے باقی سب لوکی وی ایہی چاہندے نیں۔ ایس معاملہ وچ اسی سب بالکل برابر آں۔ ایہ کیول میں اتے کجھ ہور گنے چنے لوکی ہی نئیں آں، بلکہ ہر جن ایس وچ شامل اے۔ اسی سب اک دوجے نال جڑے ہوۓ اتے اک دوجے دے محتاج آں۔ ساڈا وجود ازاد اتے خود مختار نئیں ہے۔ در حقیقت، ایس طراں اسی زندہ ہی نئیں رہ سکدے۔

اپنے دلاں نوں کھول کے سب نال برابر دا سلوک کرن دے کافی ترقی یافتہ طریقے موجود نیں۔ اساں پہلے ایس دا تھوڑا جنا ذکر کیتا اے جد اسی ایہ گل کر رہے ساں کہ سب لوکاں بارے ایہ تصور کرئیے کہ اوہ پشلی زندگیاں دے دوران ساڈی ماواں رہ چکے نیں اتے ایہ کہ اوہناں نے ساڈے اوپر ات حدل کرم فرمائی کیتی اے۔ دھرم- لائٹ دے اک روپ وچ اسی ویکھنے آں کہ کس طراں دوجے لوکی ماں سمان ساڈا خیال رکھن دی یوگتا رکھدے نیں۔ پر ایس وچ کجھ کمزوریاں وی نیں کیونکہ ایس دا پریوگ ساڈے دوست مچھر اوپر کرنا اوکھا اے۔

اپنے دلاں وچ وسعت پیدا کرن دی خاطر، اسی "پیار" پیدا کرنا شروع کرنے آں۔ ایہ سلسلہ شانتی نال شروع ہوندا اے جس وچ اسی کجھ لوکاں نوں پسند نئیں کردے  آں، کجھ ہوراں توں دور نسنے آں، اتے باقی لوکاں نال لا تعلقی دا اظہار کرنے آں۔ اسی ہر کسے لئی اپنے دل وچ جگہ پیدا کرنے آں اتے ایس بنیاد اوپر اسی گل نوں سمجھنے آں کہ اسی سب لوکاں نال آپس دا سمبندھ  رکھنے آں۔ ایس امر نوں ایس دلیل اوپر پنگریا جا سکدا اے کہ ہر کوئی پشلی زندگیاں دے دوران ساڈی ماں دا کردار ادا کر چکیا اے اتے ساڈے اوپر بے حد مہربان رہیا اے، یا کیول ایہ کہ ہر شے جس دا اسی سواد لینے آں یا جس نوں استعمال وچ لیاونے آں اوہ دوسرے لوکاں دے کم دے سبب بنی اے۔ ذرا اپنے تھلے فرش اوپر نظر پاؤ، ایہ جو عمارت اے جس وچ تسی موجود او، جو پانی تسی پیندے او، کیا اسی کدی سوچنے آں کہ ایہ سب کتھوں آیا؟ ساڈی خوراک اتے پانی کس طراں ایتھے پوہنچے؟ ایہ سب دوجے لوکاں دی محنت دا نتیجہ اے، ساڈے دوالے سب لوکاں دی کوشش نال۔ اسی سب برابر آں ایس لئی ایہ غیر معقول گل اے کہ اسی کیول اپنے ہی فیدے لئی کم کرئیے، کیونکہ در حقیقت اپنے آپ نوں فیدہ پوہنچانے دی خاطر اساں سب دا بھلا کرنا اے۔

ایس بنیاد اوپر، اسی سب لئی اپنے دل وچ برابر دا پیار پیدا کر سکنے آں۔ ایس پیار توں مراد ہر کسے لئی خوشی دی آشا اتے خوشی دے سبب پیدا کرنا اے۔ ایس دا رومانوی محبت نال کوئی تعلق نئیں، جس وچ عموماً بوہت زیادہ لگاوٹ دا پرتندھ شامل ہوندا اے۔ جد اسی ایہ کہنے آں، "میں تیرے  نال پیار کرنا واں،" تے ایس دا مطلب عموماً ایہ ہوندا اے، "مینوں تیری لوڑ  اے۔ مینوں کدی چھڈ نہ جائیں ۔ میں تیرے بغیر زندہ نئیں رہ سکدا۔" جد سانوں دوجے انسان کولوں مطلوبہ توجہ نئیں ملدی، یا اوہ کوئی بھیڑی گل کہہ دیوے، تے ایہ شتابی ہی انج بدل جاندا اے "میں ہن تیرے نال پیار نئیں کردا۔"

بدھ مت وچ اسی جس پیار دی گل کرنے آں اوس دا ایس گل نال قطعی طور تے کوئی تعلق نئیں کہ لوکاں دا رویہ کیہو جیا اے اتے اوہ ساڈے نال کس طراں پیش آوندے نیں۔ ایہ کیول ایس چیز دی آشا اے: خدا کرے کہ تسی خوش رہو۔ ایہ انج ہی اے جویں کہ سب لوکی ساڈے شریر دا انگ نیں: اسی چاہواں گے کہ ساڈی ساری انگلیاں تندرست ہون، صرف کجھ ہی نئیں۔ ایس توں کجھ فرق نئیں پیندا کہ ساڈی انگلیاں ساڈے کس کم آوندیاں نیں۔

پیار دے نال فیر اسی "درد مندی" پیدا کرنے آں۔ ایہ ایس چیز دی آشا اے کہ لوکی دکھ اتے دکھ دے سبباں توں محفوظ رہن۔ ایہ نہ صرف اوپری پدھر تے دکھ درد، یعنی زندگی دی اونچ نیچ دا معاملہ اے، بلکہ ڈونگی پدھر تے دکھ درد جویں وار وار وسوں باہر پنر جنم دی وی گل اے۔ درد مندی دا ایہ مطلب نئیں کہ اسی دوسریاں نوں نیواں جانئیے  اتے اوہناں  اوپر ترس کھائیے، جویں کہ، "اوہ، توں وچارہ۔" بودھی درد مندی دی بنیاد عزت اتے ایس گل دی سمجھ بجھ اوپر اے کہ دوجے سب لوکاں لئی دکھ اتے دکھ دے سبباں توں مکتی ممکن اے۔  ایہ کیول اک نیک تمنا یا سندر شبداں اوپر نربر نئیں اے۔ درد مندی وچ، اسی دوسریاں لئی دکھ توں نرول حالت پنگرنے دی ذمہ واری قبول کرنے آں۔ ایس لئی بڑے حوصلہ دی ضرورت اے۔

جد اسی "زبردست درد مندی" پیدا کر لئیے، تے ساڈی درد مندی سب لئی برابر اے اتے سب نال انج  دا ہی ورتاؤ کردی اے جویں کہ کوئی محبت دی ماری ماں اپنے اکلوتے نیانے نال کردی اے۔ ساڈے زبردست درد مندی دے احساس وچ ایہ وی شامل اے کہ ہر ذی حس نوں ہور دکھ سہن توں کس طراں  بچایا جاۓ۔

اگلا قدم من دی اک اجیہی حالت پنگرنا اے جس نوں "غیر معمولی پکا ارادہ" کہنے آں۔ ایہ ایس گل دا مضبوط ارادہ اے کہ اسی ایس گل دی ذمہ واری لینے آں  کہ اسی کیول اوپری پدھر اوپر یا ڈونگی پدھر اوپر ہی لوکاں دی مدد نئیں کراں گے۔ اسی ایس گل دی ذمہ واری لینے آں کہ اسی دوسریاں دی اک مکمل روشن ضمیر مہاتما بدھ بنن وچ مدد کراں گے۔ اسی انج کرن دی نری آشا ہی نئیں رکھدے، اساں انج  کرن دا پکا ارادہ کر لیا اے: اسی ہر حال وچ ایہ کم کراں گے۔

ایس سلسلہ دی اخیرلی کڑی "بودھیچت"پنگرنا  اے، جس دی بنیاد پیار، درد مندی اتے پکا ارادہ اے۔ اسی محسوس کرنے آں کہ دوجیاں دی مدد دا سب توں ودیہ طریقہ ایہ ہے کہ پہلے اسی آپوں مہاتما بدھ سمان حالت نوں پوہنچئیے۔ پر ایس آشا نوں حقیقت وچ بدلن لئی سانوں ایہ جاننا ضروری اے کہ اک بدھا کیہ ہوندا اے، کوئی مہاتما بدھ کناں طریقیاں نال دوسریاں دی مدد کر سکدا اے، یا نئیں کر سکدا اے۔ یاد رکھو کہ مہاتما بدھ کسے قادرِ مطلق سمان نئیں جس دے اک چٹکی وجان نال سب دے دکھ درد دور ہو جاندے نیں۔ مہاتما بدھ یقیناّ دوسریاں نوں راہ وکھا سکدا اے اتے اوہناں نوں اکساوٹ دے سکدا اے، پر سارا کم اساں آپوں ہی کرنا اے۔ ساڈی حقیقت دی سرت تک کسے ہور دی پوہنچ نئیں ہو سکدی؛ اساں حقیقت دی سرت آپوں لینی اے۔

تے، پیار اتے درد مندی نال لیس، بودھیچت دا منورتھ بھوشٹ سمے  وچ ساڈی اپنی روشن ضمیری تک پوہنچ اے۔ ایہ ساڈے اپنے ضمیر دا روشن ہونا اے، نہ کہ مہاتما بدھ شکیا مونی دا یا روشن ضمیری عام ارتھ وچ۔ ساڈی روشن ضمیری حالی واقع نئیں ہوئی اے، پر ایہ ہو سکدی اے اتے ہووے گی اتے ایس دی بنیاد ساڈے من دے چلار اوپر موجود بدھ فطرت پرتندھ نیں۔ ایہناں پرتندھاں وچ ایس دی نرول فطرت، اتے ایس دے سارے امکان اتے یوگتا شامل نیں۔ اسی ایس التوا پذیر روشن ضمیری نوں پان دے ہدف نال ایس اوپر اپنی توجہ قائم کرنے آں تا کہ اسی ہوراں دا زیادہ توں زیادہ بھلا کر سکئیے۔  روشن ضمیری دی راہ اوپر ٹردے ہوۓ، اسی ایہ وی چاہنے آں کہ ہوراں نوں زیادہ توں زیادہ بھلائی دے سکئیے۔

ایہ ہے بودھیچت۔ ایہ من دی ات حدل پسار دَشا اے، اتے سانوں ایس نوں کیول پیار اتے درد مندی اوپر مراقبہ دے نال گڈ مڈ نئیں کرنا چاہیدا اے۔  ایہ کیول اینا کجھ ہی نئیں اے۔ پیار اتے درد مندی تے بنیادی شیواں نیں، بودھیچت ایس توں کدرے زیادہ اے۔

اساں ویکھیا کہ ترقی یافتہ پدھر اوپر منورتھ مہاتما بدھ سمان دشا نوں پراپت کرنا اے، تا کہ اسی ہوراں دی ودھ توں ودھ مدد کر سکئیے۔ ساڈیاں اکساوٹاں  پیار، درد مندی اتے پکا ارادہ نیں۔ پر ایس روشن ضمیری نوں پان دا طریقہ کیہ اے؟ ایتھے اسی اوہ گل پیش کرنے آں جس نوں " چھ کمال،" سنسکرت وچ " چھ پرمت،" کہنے آں جس دا ترجمہ میں" چھ دور رس طور طریقے" کرنا واں۔ میں ایس شبد نوں ایس لئی پسند کرنا واں کیونکہ ایہناں دے نتیجے بوہت دور رس نیں، اتے ایہ سانوں اک مہاتما بدھ دی روشن ضمیر حالت تک لے جاندے نیں۔ بعض لوکاں دے انوسار "کمال" شبد دے استعمال توں ایہ گمان ہوندا اے کہ اوہناں نوں کامل ہونا چاہیدا اے جد کہ اوہ انج نئیں ہین، تے اوہ اپنے آپ نوں انجوگ محسوس کردے نیں۔ ایس شبد توں اجیہا احساس نئیں پیدا ہونا چاہیدا اے۔

اپکار

سب توں پہلا طور طریقہ جو اساں اپنانا اے اوہ ہے اپکار، جس دا مطلب دوجیاں نوں کیول مادی شیواں ہی دینا نئیں بلکہ ایس وچ اوہناں نوں اپدیش اتے ودیا دینا اتے خوف توں مکتی دلانا وی شامل اے۔ ساڈے کول دین نوں کوئی مادی شے نہ وی ہووے فیر وی اسی اجیہی شے جس دی ضرورت ہووے مہیا کرن دی آشا والا رویہ اختیار کرنے آں۔ اک ہور تحفہ جو اسی لوکاں نوں دے سکنے آں اوہ ہے چنگا ورتاو۔ کیوں جے اساں شانتی پنگری ہوئی اے  ایس لئی دوجے لوکاں نوں ساڈے توں کسے قسم دا کوئی ڈر نئیں اے۔ اسی کسے اوپر ناراض نئیں ہوواں گے، نہ ہی کسے نال چمبڑ جاواں گے، یا اوہناں کولوں  کجھ لین دی آشا کراں گے۔ جے دوجے لوکی ساڈے نال کوئی بھیڑی حرکت کرن تے اسی اوہناں نوں نظر انداز یا رد نئیں کراں گے۔ ایس توں علاوہ، اسی پورے خلوص نال اوہناں  دی مدد کرن دی کوشش کراں گے۔ ایہ در اصل اک ات حدل قیمتی تحفہ اے جو اسی کسے نوں دے سکنے آں، اک اجیہا قیمتی تحفہ جو اسی اپکار نال پیدا کرنے آں۔

اچار ونت

اگلا دور رس طور طریقہ جس نوں اسی پنگرنے آں اوہ ہے اچار ونت، جس دے ہیٹھ اسی نہ صرف ہانی کارک رویہ توں گریز کرنے آں بلکہ جس قدر ممکن ہووے اسی تعمیری رویہ اختیار کرنے آں۔ ساڈے اندر ہوراں دی مدد دی خاطر ودیا لین اتے مراقبہ کرن دی عادت موجود اے۔ اسی کسے دی مدد کرن وچ تھکدے نئیں، اتے کسے نوں کیول ایس بنا اوپر نظر انداز نئیں کر دیندے کیونکہ ساڈا من مدد کرن اوپر راضی  نئیں ہو رہیا۔

صبر  

صبر توں مراد بغیر ناراضگی یا پریشانی دے دکھ اتے مصیبتاں جھلن دی یوگتا اے۔ اپنے آپ نوں بہتر بنانا اتے دوسریاں دی مدد کرنا کوئی سَوکھا کم نئیں اے، اتے بوہت سارے لوکاں دی مدد کرنا بڑا اوکھا کم اے۔ اوہ سانوں تنگ کردے نیں اتے سانوں غصہ توں بچن لئی صبر دی لوڑ اے۔ دوجے دور رس طور طریقے سمان صبر پیدا کرن دے وی کئی طریقے نیں۔

امرتا

 اگلا رویہ امرتا دا اے جس وچ اسی ہار نئیں مندے، بھاویں حال کنے ہی  مندے کیوں نہ ہون۔ ایس طراں ایہ دور رس رویہ دلیرانہ حوصلہ مندی سمان اے۔ نہ صرف اسی ہار نئیں مندے بلکہ ہوراں دی مدد کرن وچ خوشی محسوس کرنے آں، اتے مدد کرن دے ایس موقع دے ہتھ لگن اوپر بوہت خوش ہونے آں۔ ایس رویہ نوں پنگرن دی کئی ہدائتاں  موجود نیں، جنہاں وچ ایہ جانکاری شامل اے کہ کدوں ارام کرنا اتے کم توں وقفہ لینا اے۔ جے اسی اپنے اوپر کم دا بوہتا بھار پائیے، تے اسی کسے دی وی مدد نئیں کر سکاں گے۔ ایس دے علاوہ، ساڈے اپنے آپ نوں بہتر بنان اتے ہوراں دی مدد کرن دے سلسلہ وچ جو مختلف قسم دی آلکس موہرے آ سکدی اے ایس اوپر قابو پان دے کئی طریقے نیں۔

من دی امرتا

 ایس توں بعد ساڈے کول من دی امرتا پیدا کرن دے مراقبے نیں۔ ایس وچ خالی ارتکاز دی ہی لوڑ نئیں بلکہ ایس وچ جذباتی مضبوطی  وی شامل اے۔ اسی من دی اک اجیہی مضبوط دشا پنگرنا چاہنے آں جو من دی اوارگی دا شکار نہ ہووے، یا اوہناں شیواں دے پچھے نسے جو سانوں عزیز نیں، یا جو سست اتے کاہل نیں۔ ایہ اجیہا من اے جو ساڈی مطلوبہ شے اوپر توجہ رکھدا اے۔ مثال دے طور تے، جد کوئی ساڈے نال مخاطب ہووے تے ساڈا من دوجی غیر متعلقہ گلاں دا پچھا نئیں کردا۔ اسی ایس لئی وی مضبوط آں کیونکہ ساڈے انج دے پریشان کرن والے جذبے نئیں ہین جو ساڈی امرتا اوپر اثر پا سکن؛ اسی متلوّن مزاج نہیں ہوندے۔ ایس دا مطلب ایہ ہے کہ اسی نہ تے بوہت حساس آں اتے نہ ہی بے حس، بلکہ دھڑا قائم رکھنے آں اتے پکے آں۔

نکھیڑلی پچھان

ایس دا ترجمہ اکثر "سرتائی" کیتا جاندا اے اتے سنسکرت وچ ایس نوں 'پراجن پرمت' کہندے نیں۔ ایس اخیرلے رویہ توں مراد شیواں دی حقیقت اتے انہونیاں دے وچکار نکھیڑ کرنا اے۔ ایہ اک خاص قسم دی سرت اے ایس لئی شبد "سرتائی" کجھ پلیکھے والا  اے۔ اسی اچیچ  ایس سرت دی گل کر رہے آں جو سانوں ایہ دسے کہ کیہ انہونی اے، جس دا مطلب کھوکھلا پن (خالی پن) دی جانکاری اے۔ اسی ایس گل دی پچھان کرنے آں کہ بعض گلاں مضحکہ خیز نیں، انہونیاں نیں اتے حقیقت توں عاری نیں۔

اسی چھ دور رس طور طریقے پنگرن دی خاطر ایہناں  مشقاں اتے طریقیاں اوپر کم کرنے آں، ساڈا مقصد، ساڈا پکا ارادہ اتے بودھیچت۔ ایہ سب ترقی یافتہ پدھر دی اکساوٹ اوپر نربر اے۔

 شروع دی پدھر توں ترقی کر کے مدھیا درجہ اوپر پوہنچ کے اسی محسوس کرنے آں کہ بھاویں ساڈے پنر جنم بہتر روپ وچ ہو رہے نیں پر فیر وی اسی دکھ اٹھا رہے آں۔ سانوں مشکلاں نال واہ پے  گا، اسی بماری اتے موت نال نبڑاں گے، اتے فیر ایس سب توں گزرنا ہووے گا۔ اتے کئی وار انج ہووے گا۔ ایس توں اک کے، اسی ایہ جان لینے آں کہ ایہناں وار وار وسوں باہر پنر جنماں وچ کوئی خاص گل نئیں اے، لہٰذا اسی مکش پان دا ہدف قائم کرنے آں۔

جد اسی ترقی یافتہ پدھر ول ودھنے آں، اسی اپنے آپ نوں اکلا پربھاؤ انسان سمجھنا چھڈ دینے آں – دنیا دا محور۔ اسی محسوس کرنے آں کہ خوشی دی تلاش اتے دکھ توں نجات دے معاملہ وچ اسی سب اکو جیہے آں۔ نہ صرف ایہ بلکہ، اسی ویکھنے آں کہ ساریاں ہستیاں، پشلی زندگیاں دے دوران اتے ایس زندگی وچ وی، نہ منن دی حد تک ساڈے اوپر مہربان رہیاں  نیں۔ اوہناں دے بغیر، نہ تے اسی کھا پی سکنے آں، لکھ پڑھ سکنے آں، نہ دکاناں تے جا سکنے آں، فلماں ویکھ سکنے آں، یا کوئی وی کم کر سکنے آں۔ ایہ جاندے ہوۓ  کہ ساڈے لئی اوہناں دی مہربانیاں نوں نظر انداز کرنا شرم دا سبب ہووے گا، اسی اوہناں  لئی پیار اتے درد مندی محسوس کرنے آں، بودھیچت پیدا کردے ہوۓ، اسی اپنے لئی روشن ضمیری پراپت کرن دا ہدف قائم کرنے آں تا کہ اخیر ہوراں دا بھلا کر سکئیے۔