ابتدائی درجہ دی تحریک

اپنی تحریک دے شروع دے مرحلیاں وچ اساں جو گل سب توں پہلے سمجھنی اے اوہ ایہ کہ اسی اپنی "قیمتی انسانی زندگی" دی اہمیت نوں پچھانئیے۔ حتیٰ کہ دھرم-لائٹ دی پدھر اوپر وی ایہ "میں وچارہ" دے احساس اتے ایس توں پیدا ہون والے نراس دے جذبیاں  اوپر قابو پان وچ نہائت کار آمد اے۔ اسی سب طراں  دے ہون لائق بھیڑے دَشا دا تصور کرنے آں، اتے ایس گل دا شکریہ دا احساس پیدا کرنے آں کہ ساڈے حال اُنج دے نئیں نیں۔

بھیڑیاں ہون جوگی گلاں دی لمی ویروا موجود اے، پر ایہناں ساریاں دا بیان کرنا ضروری نئیں اے، کیونکہ اسی عام دَشا دا  تصور کر سکنے آں۔ مثلاً اسی اپنی خوش قسمتی اوپر شکر دا وکھالا کر سکنے آں کہ اسی کسے جنگ والے علاقے وچ نئیں آں، اتے نہ ہی کسے کال نال واہ پیا اے جس وچ اسی اتے ساڈے نیانے بھُک دا شکار ہون۔ اسی ایس گل اوپر وی شکر گزار ہو سکنے آں کہ اسی کسے جابر حاکم دی سرکار اندر کسے پابندیاں دے شکار سماج وچ نئیں آں۔ اوہ بڈھے لوکی جو ایتھے رومانیہ وچ رہندے نیں اوہ ایہناں گلاں نوں چنگی طراں سمجھ سکدے نیں۔ ایہ ساڈی کنی خوش قسمتی اے کہ اسی ذہنی، جسمانی یا جذباتی طور تے معذور اتے اپاہج نئیں آں۔ بلکہ بودھی اکھ دھرائی نال تے اسی ایس گل اوپر وی شکر ادا کرنے آں کہ اسی اک لال بیگ نئیں آں جس نوں ہر کوئی مارن نوں دوڑدا اے۔

ایس قسم دی سوچ دے کئی پرت نیں، اتے جد اسی اپنی دَشا نوں کھلے دل نال ویکھئیے تے اسی ویکھنے آں کہ اسی کس قدر خوش قسمت آں کیونکہ سانوں ایہ موقعے میسر نیں۔ سانوں نہ صرف ایہناں سمسیاواں  توں مکتی پراپت اے بلکہ سانوں ایہ سمجھنا چاہیدا اے کہ اسی ایہ سویکار کسے ویلے  وی کھو سکنے آں، مثلاً جے اسی الزہائیمر دا شکار ہو جائیے۔ ایس ویلے  اسی شدید معاشی بحران دی دَشا وچ نیں اتے حالات ہور وگڑ سکدے نیں۔ ساڈی ہن دی دشا نوں "وقتی چھٹی" کہیا جا سکدا اے جس دا مطلب ایہ ہے  کہ سانوں ڈاڈھے بھیڑے حال توں وقتی طور تے چھٹی ملی ہوئی اے۔ ایہ چھٹی کسے ویلے  ختم ہو سکدی اے۔

ایہناں ازادیاں دے علاوہ، اساں اوہناں شیواں اوپر نظر پانی اے جو ساڈی زندگی نوں خوشگوار بناوندے نیں۔ مثلاً، ساڈے وچوں زیادہ تر کافی حد تک صحت مند نیں۔ بے شک ساڈے وچوں کئی بمار پے سکدے نیں، پر ایس ویلے اسی کم چلا رہے آں۔ ایہ مہاتما بدھ دی شکشا سی جو کہ پیڑھی در پیڑھی چلی آ رہی اے اتے اج وی میسر اے۔ بوہت سارے استاد اتے کتاباں موجود نیں جنہاں  توں اسی ایہ سکھیا پراپت کر سکنے آں۔ بے شک سانوں بوہت سارے موقع میسر نیں۔ ایس صورت حال وچ، سانوں ایہناں ازادیاں اتے سہولتاں نوں قبول کرنا چاہیدا اے، اتے دلوں شکر ادا کرنا چاہیدا اے کہ اسی کس قدر خوش قسمت آں۔

ابتدائی درجہ وچ ایہ گل سمجھنا بوہت ضروری اے کہ ساڈی ایہ قیمتی زندگی ہمیش رہن والی نئیں اے۔ ایہ کیول ایس گل تک ہی محدود نئیں اے کہ زندگی دے دوران حالات بدلدے رہندے نیں، بلکہ ایہ کہ اساں ساریاں نے  اک دن مرنا اے۔ ایس لئی اسی ویکھنے آں کہ موت اوپر کئی مراقبے موجود نیں۔ بوہت سارے سماجاں وچ بوہت سارے لوکی موت نوں نظر انداز کردے نیں، اوس نوں اک ممنوع وشے متھدے نیں۔ اسی ایس حقیقت نوں سویکار کرن توں کنی کترانے آں کہ اساں ساریاں نے اک دن موت دا سواد لینا اے۔ ایس وچ ساڈے ساک تے متر، ساڈی جان پچھان دے سب لوکی، اتے اسی آپوں شامل آں۔ ایہ حقیقت اے۔

ایس حقیقت دے کئی ثبوت موجود نیں کہ سانوں یقیناً موت آۓ گی۔ ہر اوہ انسان جو جمیا اوہ اخیر مر گیا، تے اسی اوہناں  توں کیوں فرق آں یا ساڈے اندر کیہڑی خاص گل اے؟ موت دی سب توں وڈی وجہ پیدائش اے، ایس لئی جے اسی پیدا ہوۓ آں تے ساڈا مرنا لازم اے۔ ساڈا شریر بوہت کمزور اے اتے بڈھیپے دے نال ایس وچ ٹٹ بھج شروع ہو جاندی اے۔ ایہ اینا مضبوط نئیں اے جنا کہ اسی ایس نوں سمجھنے آں، اتے ایہ اسانی نال پھٹڑ ہو سکدا اے۔ اساں ایس گل نوں دلیل راہیں سمجھنا اے تا کہ اسی ایس دے متعلق جذباتی  نہ ہوئیے۔

ایس حقیقت دے علاوہ کہ ساڈی موت یقینی اے، دوسری گل ایہ ہے کہ ایس دے آنے دا وقت سانوں معلوم نئیں۔ ساڈی موت دا تعلق عمر یا بماری نال نئیں اے؛ بوہت سارے جوان اتے صحت مند لوکی بڈھے اتے بمار لوکاں توں کنی پہلے گزر جاوندے نیں۔ حال ہی وچ اک وڈی جہاز دی در گھٹنا ہوئی، پر جد لوکی جہاز وچ چڑھے سان تے کسے نوں ایس گل دا گمان نئیں سی کہ ایہ حادثے دا شکار ہووے گا۔ اسی کسے سمے  وی بس دے تھلے آ سکنے آں۔ میرا عزیز ترین دوست جس دی عمر ۵۴ ورے سی اتے اوہ بالکل چنگا بھلا سی دو ہفتے پہلاں دل دا دورہ پین نال فوت ہو گیا۔

موت دے ناگہاں ہون دے کئی ثبوت موجود نیں۔ موت ایس گل دا انتظار نئیں کرے گی کہ اسی پہلے اپنا کم مکمل کر لئیے، یا سانوں کھانا ختم کرن دی مہلت ملے یا جو وی اسی کر رہے ہوئیے۔ اسی موت نوں ایہ نئیں کہ سکدے، "ذرا ایک منٹ ٹھہرو، مینوں ایہ ختم کر لین دیو۔" جد موت آوندی اے تے بس آ جاوندی اے، اتے ساڈی زندگی پوری ہو جاندی اے۔ جد ساڈا وقت پورا ہو جاۓ تے اسی اوسں نوں ودھان لئی کجھ نئیں کر سکدے۔ تسی موت نوں رشوت نئیں دے سکدے۔ اسی کسے ساہ دوان والے آلہ دی مدد نال اپنے جسم نوں زندہ تے رکھ سکنے آں، پر اجیہی بے حس حالت کس کم دی کیونکہ فیر وی کسے نہ کسس وقت دم تے  نکلنا ہی اے۔

موت دے متعلق تیجی گل جس دا اساں جائزہ لینا اے اوہ ایہ ہے کہ بسترِ مرگ اوپر کیہڑی شے ساڈے لئی کار آمد ہووے گی۔ اسی اپنے نال روپیہ پیسہ، یار دوست، یا گھر والے، کجھ وی نئیں لے جا سکدے۔ جے اسی کوئی حرم تعمیر کرئیے اتے اپنی موت دے وقت ایہناں ساریاں  نوں ایس وچ بند کر دئیے، تے اوہ حقیقت وچ ساڈے نال تے ننئیں جا رہے۔ بدھ مت دے نظریہ دے مطابق، مرگ ویلے، جو شے ساڈے کم آۓ گی اوہ من دے چلار اوپر قائم اوہ مثبت عادتاں تے پرم پرا نیں جنہاں نوں اساں پنگریا ۔ 

ایہ ہو سکدا اے کہ اساں بوہت سارے مثبت کم کیتے  ہون  اتے لوکاں دی مدد کیتی ہووے، یا شائد اساں  روحانی راہ اوپر غصہ، خود غرضی، وغیرہ اوپر قابو پا کے بوہت ترقی کیتی ہووے۔ ایس توں ساڈے من دے چلار اوپر ڈونگا اثر ہووے گا۔ دھرم- لائٹ اکھ دھرائی توں سکون دی موت مر سکنے آں، ایس احساس دے نال کہ اساں اک آدر لائق، مثبت زندگی گزاری اے، خاص طور تے جے اساں اپنے ساک اتے متراں دی سنبھال کیتی ہووے، اتے ایس توں ودھ کے ایہ کہ جے اساں سماج  لئی کوئی بھلائی دا کم کیتا تے  سانوں من دے آنند دا احساس ہووے گا ایس وچار دے نال کہ "میں اک چنگی، آدر لائق زندگی گزاری۔"

جے اسی حقیقی شے دھرم دی اکھ دھرائی نال سوچئیے تے اسی ایس یقین دے نال سِدھار سکنے آں کہ ساڈی ایہ مثبت عادتاں اتے فطری رحجان ساڈَ من دے چلار اوپر ساڈی آئیندہ زندگیاں وچ وی قائم رہن گے۔ اسی ایس احساس دے نال رخصت ہوواں گے، "آئندہ جنم وچ وی ساڈا جنم انسان دے روپ وچ ہووے  گا۔ میں اک انسان دا بچہ ہوواں گا جس دی فطری صفتاں نہائت مثبت ہون گیاں۔" اسی ایہ گل خود اپنے بچیاں وچ ویکھ سکنے آں۔ بعض نیانے نکے ہوندے توں ہی رونی صورت اتے غصہ نال بھرے ہوندے نیں، جد کہ بعض دوجے نیانے ہمیش شانت اتے دوجیاں اوپر مہربان ہوندے نیں۔ ایہ ایہناں مثبت عادتاں  دا نتیجہ اے جو اوہناں نے پشلی زندگیاں دے دوران پکیاں کیتیاں۔ جے موت ویلے ساڈا من شانت ہووے  گا تے ایس توں بوہت مدد ملے گی۔ موت دے وقت ساڈا بینک وچ رکھیا ہویا پیسہ کسے تسلی  دا سبب نئیں ہووے گا، کیونکہ اوس ویلے ایہ کمپیوٹر دی سکرین اوپر کیول کجھ ہندسے ہون گے۔

اوپر بیان کیتی گئی گلاں نوں موہرے رکھدے ہوئے، اسی موت اوپر مراقبہ کرنے آں جس وچ اسی ایہ تصور کرںے آں کہ اج ساڈی زندگی دا اخیرلا  دن اے۔ اسی اپنے آپ توں سوال کرنے آں، کیا میں کسے وقت وی مرن نوں تیار آں؟ جے میں اج مر جاواں تے کیا مینوں ایس گل اوپر پچھتاوا ہووے گا کہ میں اپنی زندگی کویں گزاری؟ بے شک ایس کم دا مقصد دکھی  ہونا نئیں اے، بلکہ اپنی ایس قیمتی انسانی زندگی اتے ایس نال جڑے ہوۓ سارے ودیہ موقعیاں توں فیدہ چکنا اے۔ ایہی ایس مراقبے دا اصل مقصد اے۔ ایہ نری ایس حقیقت دی پچھان ہی نئیں کہ اسی دن بہ دن عمر رسیدہ ہوندے جا رہے آں، بلکہ ایہ کہ میں لگا تار اپنی موت دے نیڑے ہوندا جا رہیا واں۔ جویں ہی اک دن مک جاندا اے، ایس توں ساڈی زندگی دا اک دن گھٹ ہو جاندا اے۔ وقت تیزی نال نس رہیا اے اتے سانوں کجھ اندازہ نئیں کہ ساڈا کنا وقت باقی اے۔ لہٰذا اسی اپنی زندگی توں پورا پورا فیدہ چکنا چاہنے آں اتے اپنا سمے خراب نئیں کرنا چاہندے۔ اجیہی حالت وچ مرنا جس وچ سانوں ڈاڈھا ایس گل دا احساس ہووے کہ اساں  اپنی زندگی بیکار وچ گنوائی اتے ایہ کہ اسی بوہت کجھ کر سکدے ساں، ایہ من دی ڈاڈھی افسوسناک حالت ہووے  گی۔

اساں ایس گل دا وچن کرنا اے اتے "میں ودیہ  موقعے ضائع نئیں کراں گا" جیہی من دی سنتولن حالت پیدا کرنی اے۔ اساں سر پھرے، ڈر دے مارے پرش بنن توں پرہیز کرنا اے، جو کم کرن یا مراقبہ کرن توں خوف زدہ ہون۔ سانوں شانت ہونا چاہیدا اے اتے جے ضرورت ہووے  تے کجھ ارام کرنا چاہیدا اے، تا کہ اسی شکتی بحال کر سکئیے جو بعد وچ ساڈے کم آۓ۔ میرا پسندیدہ زین مقولہ ایہ ہے: "موت کدی وی آ سکدی اے۔ تسلی رکھو۔" جے تسی ایس اوپر ذرا غور کرو تے ایہ بوہت عقل دی گل اے۔ کیونکہ اسی کسے وقت وی موت دے منہ وچ جا سکنے آں، پر ایس بارے چنتا کرنا اتے سر پھریاں والی سوچ رکھنا بیکار اے۔

اصل مقصد ایس ڈاڈھی قیمتی انسانی زندگی توں سنتولن ڈھنگ نال فیدہ چکنا اے جو سانوں عطا ہوئی اے۔ جد ضرورت پوے تے  سانوں  ارام کرنا چاہیدا اے، اتے جد اسی تھکے نہ ہوئیے تے سانوں ایمانداری کولوں کم لینا چاہیدا اے، اسی کیول سستی دا مظاہرہ کر رہے آں۔ سانوں اپنی لگن نوں من وچ رکھن دی کوشش کرنی چاہیدی اے۔

بے شک موت اوپر مراقبہ دا دھرم- لائٹ اتے حقیقی شے دھرم دونواں وچ ہی پریوگ ہو سکدا اے۔ مثال دے طور تے، جد اسی اوہناں کماں بارے سوچئیے  جو اساں ادھورے چھڈ دتے، جویں کسے نوں ایہ کہنا کہ اسی اوہناں نوں کس قدر پیار کرنے آں اتے ایس دی قدر کرنے آں جو اوہناں نے ساڈے لئی کیتا، یا کسے توں معافی منگ کے اوہناں نال صلح کر لینا، تے اجیہی صورت وچ بالکل ہور انتظار نئیں کرنا چاہیدا۔ کیونکہ ہو سکدا اے کہ کل نوں اوہ پرش نہ رہے یا اسی ہی نہ رہئیے۔ موت توں آگہی توں اسی ایہ سبق دھرم- لائٹ لئی سکھ سکنے آں۔ ایہ ہر پدھر اوپر نہائت مفید اتے سہائت اے؛ موت توں انکار مت کرو پر ایس دے لئی تیار رہو۔ اسی اپنی موت اتے جنازہ چکن دا تصور کر سکنے آں، جس توں ایہ ساڈے لئی ہور حقیقت دا روپ دھار لوے گا۔ بس ایس گل دا خیال رکھو کہ ایس اوپر ہی بھروسہ نہ کر بیٹھو اتے انج نراس اتے روگی ہو جاؤ۔

ہن اسی ایس گل دا جائزہ لواں گے کہ ساڈے مرن دے بعد کیہ ہوندا اے۔ ایتھے ایس چیز دا بیان کیتا جا رہیا اے کہ اوہ کیہڑے بد ترین پنر جنم دے روپ  نیں جنہاں نال ساڈا  واہ پے سکدا اے، اتے ایس گل نوں کویں سنجیدگی نال لینا چاہیدا اے۔ ایہ کوئی سَوکھی گل نئیں اے کیونکہ بدھ مت وچ ایس وچ کیول جانوراں دے روپ وچ ہی پنر جنم ممکن نئیں اے جو کہ ساڈی موجودہ حالت توں بد تر اے بلکہ اجیہے روپ وی شامل نیں جو ساڈے تصوّر وچ نئیں ہین۔

جد اسی جانور دی شکل وچ پنر جنم دا تصور کرنے آں تے سانوں یاد رکھنا چاہیدا اے کہ ایس وچ ہر قسم دے کیڑے مکوڑے، مچھیاں اتے اوہناں دی ساریاں نسلاں شامل نیں۔ ایہ گل کہ جانوراں دی دنیا وچ جنم لینا کس قدر خوفناک ہو سکدا اے، کیونکہ اوہ بے حد ڈر اتے دکھ بھری زندگی بتاندے نیں، ایس دی کئی مثالاں موجود نیں۔ جد اسی جانور دی شکل وچ پنر جنم دا سوچنے آں تے اسی کسے اجیہے پوڈل دا تصور نئیں کردے جس نُوں نوں پالش لگی ہووے اتے اوہ کسے عالیشان حویلی وچ رہندا ہووے۔ بلکہ اسی لال بیگ اتے چوہیاں دا تصور کرنے آں جنہاں نوں زیادہ تر لوکی حقارت نال ویکھدے نیں، اتے اجیہے کیڑے مکوڑے تے مچھیاں جنہاں نوں وڈے جانور زندہ ہی نگل جاندے نیں، اتے فیر اوہ جانور وی جنہاں نوں انسان کاروباری مقصد لئی پالدے اتے ذبح کرد ے نیں۔

اجیہی مستقبل وچ پیش آن والی ہون لائق دشا بارے جو جذبہ جنم لیندا اے اوس دا ترجمہ اکثر "خوف" کیتا جاندا اے، پر میں ایس شبد دے استعمال توں شانت  نئیں آں، کیونکہ ایس توں نراس دا شک ہوندا اے، جویں کہ اسی ایس دا کوئی حل نئیں کڈ سکدے۔ حالانکہ، اسی ایس توں بچن لئی کجھ کر سکنے آں، لہٰذا میں شبد "دبکنا" نوں ترجیح دینا واں، جس دا مطلب ایس دے واقع ہون توں ڈاڈھا گریز اے۔

مثال دے طور تے، فرض کرو کہ اساں کسے ڈاڈھی اکا دین والی میٹنگ وچ شامل ہونا اے۔ اسی ایس وچ جان توں دبکنے آں۔ ایہ نا خوشگوار اتے بیزار کرن والی ہووے گی، پر اسی جان توں ڈردے نئیں آں۔ سانوں اجیہا جذبہ پیدا کرنا چاہیدا اے۔ ساڈے کول ایہ قیمتی زندگی اے جس نوں اسی کسے ویلے وی گنوا سکںے آں، لہٰذا اسی ایس دا فیدہ چکنا چاہنے آں ایس گل دی یقین دہانی لئی کہ اسی آئیندہ زندگی وچ لال بیگ نہ بن جائیے۔ اک لال بیگ ہونا ڈاڈھا بھیڑا ہووے گا اتے اسی انج  بالکل نئیں چاہواں گے، لہٰذا اساں ایس توں بچن لئی ضرور کجھ کرنا اے۔

حقیقی شے دھرم وچ اسی نہ صرف جانوراں اتے کیڑے مکوڑیاں دی شکل وچ پنر جنم دی گل کرنے آں، بلکہ بھوت دی شکل وچ یا نرگ وچ پنر جنم دی گل وی کرنے آں۔ سانوں اوہناں نوں ایس فہرست وچ رلان وچ کوئی شرمندگی محسوس نئیں کرنی چاہیدی؛ ایہناں گلاں نوں چھپانا بدھ مت دے نال نا انصافی ہووے گی۔ ایس دی تھاں اسی ایمانداری توں کم لئیے اتے آکھئیے، "مینوں ایس دی چنگی طراں سمجھ نئیں اے۔"

اسی ایس نوں من دی کاروائی دے طور تے سمجھ سکنے آں ، یا دوجے شبداں وچ، ہر پل کسے گل نوں محسوس کردے ہوۓ۔ ہر پل ساڈے من وچ اک سہ ابعادی تصویر ابھردی اے جس توں مراد کسی چیز نوں ویکھنا، جاننا یا اوس دے متعلق سوچنا اے، وغیرہ  وغیرہ۔ ایس تجربہ دے ہر پل دے نال خوشی اتے دکھ دا احساس اے۔ در اصل ایہی اوہ چیز اے جو ساڈے اتے کمپیوٹر دے وچکار انتر کردی اے۔ کمپیوٹر دے اندر جانکاری موجود اے، جس توں اوہ کم لیندا اے اتے اک طراں جاندا اے۔ پر کمپیوٹر خوش یا دکھی نئیں ہوندا، اتے نہ ہی ایہ جانکاری نوں محسوس کردا اے۔ ساڈی خوشی اتے دکھ ساڈے تجربہ نوں بیان کردے نیں، اتے ایہ کہ خوشی اتے دکھ دا طیف بوہت کھلا اے۔ ایس طیف دے احساس دی مقدار ساڈے رختِ ثابت اوپر نربر اے، دوجے لفظاں وچ، ساڈا شریر کس قسم دا اے۔

ایس نوں کیول خوشی اتے دکھ دے حوالے نال ہی سمجھنا ضروری نئیں اے، بلکہ ساڈے ہر اک احساس دے حوالے نال وی ایس نوں سمجھیا جا سکدا اے۔ بعض لوکی دوجے لوکاں دی نسبت زیادہ دور تک ویکھ سکدے نیں، بعض دوجیاں توں بہتر سن سکدے نیں، اتے بعض لوکی گرمی سردی دوجیاں دی نسبت بہتر برداشت کرن دی یوگتا رکھدے نیں۔ جتھوں  تک جانوراں دا تعلق اے، کتا انسان دی نسبت کافی ہولی اواز سن سکدا اے کیونکہ اوس دے شریر دی بناوٹ مختلف اے ایس لئی اوس دا رختِ ثابت وی فرق اے۔ اک باز اپنی اکھ نال انسانی اکھ دی نسبت کنیں زیادہ دور تک ویکھ سکدا اے۔ جے ایہ سب مختلف گلاں بارے سچ اے تے ایہ خوشی اتے دکھ دے طیف بارے سچ کیوں نئیں ہو سکدا؟

اسی ایس بحث وچ دکھ اتے سکھ نوں شامل کر سکنے آں، بھاویں اوہ پوری طراں ایس نال نئیں رلدیاں۔ خوشی اتے دکھ دا تعلق من نال اے، جد کہ دکھ اتے سکھ ، جویں کہ اسی ایہناں شبداں توں انگریزی زبان وچ واقف آں، زیادہ تر شریر دے معاملے نیں۔ ساڈے انسانی رختِ ثابت دے سلسلہ وچ، جد جسمانی دکھ حد توں گزر جاۓ تے اسی بیہوش ہو جانے آں۔ جذباتی دکھ توں، سانوں صدمہ پوہنچدا اے اتے ساڈا شریر بے جان  ہو سکدا اے۔

دوجے پاسے،  شادمانی دلچسپ شے اے۔ جے تسی کھرک نوں پرکھو،  تے ایہ در اصل ڈاڈھا خوشی دا احساس اے۔ ایہ اکا ہی تکلیف دہ نئیں اے، بلکہ در اصل بے حد خوشی دا سبب اے اتے اسی فطرتاً کھرک کے ایس نوں تباہ کر دینے آں۔ شدید کھرک جِلد دی پرانی بماریاں دے علاج دا اک طریقہ اے، یعنی کھرک  نوں خوشی دا سبب جاننا۔ ایس توں سواد لین دی کوشش کرنا بوہت ترقی یافتہ اتے ڈاڈھا اوکھا کم اے، خصوصاً جے کھرک کرن توں نقصان ہون دا خطرہ اے۔ بھاویں انج ہونا ممکن اے۔ بہر حال، جے اسی جنسی لذّت دے بارے سوچئیے، تے ایہ جس قدر شدت اختیار کردی اے، اسی اونی ہی جلدی شہوت دے طوفان توں گزر کے ایس نوں تباہ کر دینے آں۔

تے اسی ویکھ سکنے آں کہ ساڈی ایہ انسانی رختِ ثابت خوشی اتے دکھ ، اتے دکھ تے سکھ دے طیف دے کجھ حصہ نوں محسوس کر سکدی اے۔ اسی پہلے ہی ایہ ویکھ چکے آں کہ جانور بعض احساس جویں ویکھن اتے سنن نوں زیادہ شدت نال محسوس کر سکدے نیں۔ لہٰذا سرت دے حساب نال ایہ ممکن اے کہ ہور وی کئی قسم دے رختِ ثابت موجود ہون جو دکھ اتے سکھ، خوشی اتے غم دے طیف اوپر زیادہ شدت نال محسوس کرن دی یوگتا رکھدے ہون۔ کیوں نئیں؟

جد اسی اک زندگی توں دوسری زندگی دے چلار دی گل کرنے آں تے در اصل اسی من دی ایس کاروائی دا حوالہ دینے آں۔ تے  ایس دی کوئی وجہ نظر نئیں آوندی کہ ایہ شدید دکھ پیڑ اتے ڈاڈھی خوشی تے شادمانی دے مکمل طیف نوں محسوس نہ کرے۔ ایس دا دھرواس ساڈے  ہر زندگی وچ میسر رختِ ثابت اوپر اے۔ بدھ مت وچ پائے جان والے ایہ دوجے نامیاتی شریر، جو ساڈی اکھ توں اوہلے نیں، اوہناں نوں پسار دی اکھ نال پچھانن دا ایہ اک سرت اوپر قائم اک طریقہ اے۔ اسی امیبا نوں ویکھ تے نئیں سکدے، پر بہر حال، خوردبین وچ سائینسی ترقی دے راہیں، اسی اوہناں نوں بطور نامیاتی شریر قبول کر سکنے آں۔ ایسے طراں، سانوں بھوت نظر نئیں آوندے، پر من نوں پنگرن نال، شائد ایہ ممکن ہووے۔

دھرم-لائٹ روپ باقی دے سارے جگاں نوں مختلف قسماں دے انسانی تجربیاں دی شکل وچ پیش کردا اے۔ مثال دے طور تے، کوئی پرش ایس قدر ذہنی پریشانی دا شکار ہو سکدا اے کہ اوس نوں محسوس ہووے کہ اوہ نرگ وچ رہ رہیا اے۔ ایس اوپر اسی ایس لئی ہمدردی دا وکھالا کر سکںے آں، اتے ایس گل دی آشا کر سکنے آں کہ آئندہ کدی اوہناں نوں ایس نال واہ نہ پوے۔ ایہ دھرم-لائٹ دی پدھر اوپر اک مناسب کاروائی اے۔ البتہ، حقیقی شے دھرم انسانی تجربہ دی گل نئیں کر رہیا، بلکہ اوہناں  تجربیاں دی گل کر رہیا اے جو من دے چلار اوپر سانوں اتے باقی سب لوکاں نوں موہرے آ سکدے نیں۔ ایس من دی کاروائی دے نال خوشی اتے ناخوشی، دکھ اتے سکھ دے طیف اوپر پاۓ جان والے احساس وی ہو سکدے نیں۔ اسی یقیناً کوئی اجیہی بنیاد قائم نئیں کرنا چاہندے جو محدود ہووے اتے جس دا بھوشٹ سمے وچ کیول خوفناک معاملیاں نال ہی واسطہ ہووے۔ ایہ صاف ظاہر اے۔

کیا ایس توں بچن دا کوئی طریقہ ہے؟ ایہ اک پربھاؤ سوال اے! سب توں پہلے سانوں اپنی زندگی نوں اک مثبت راہ اوپر پانا اے، جس دے کارن اسی ایہناں بھیڑے پنر جنماں توں جان چھڈا سکئیے۔ در حقیقت ایس توں کیول ایہ ہی نئیں ہووے گا، بلکہ ایس توں سانوں مکش اتے روشن ضمیری وی ملے گی۔

میں ایس شبد "پناہ" نوں خاص پسند نئیں کردا جو کہ کجھ مجہول لگن دے سبب پلیکھے وچ پاندی اے، جویں کہ اسی مہاتما بدھ دے کول پناہ منگن جانے آں، "او مہاتما بدھ، مینوں بچا لو!" اتے نہ ہی ایہ کوئی اجیہی گل اے کہ اسی جانور آں جس نوں کسے جنگلی جانوراں دی پناہ گاہ وچ لیجایا جا رہیا اے۔ اسی کسے ڈاڈھی فعال، نہ کہ مجہول  چیز دی گل کر رہے آں۔ میں ایس نوں ساڈی زندگیاں وچ "سرکھشت دِشا" پانا کہنا پسند کرنا واں؛ جے اسی ایس ڈگر اوپر چلئیے، تے اسی بد ترین پنر جنماں توں اپنے آپ نوں بچا سکنے آں، وسوں باہر، وار وار پنر جنم توں مکمل طور تے، اتے ہوراں دی موثر طور نال مدد کرن دی ان یوگ  توں وی نجات پا سکنے آں۔

لفظ "دھرم" جس دا ترجمہ عام طور تے مہاتما بدھ دی ودیا کیتا جاندا اے، در اصل اک حفاظتی قدم ول حوالہ اے۔ ایہ کوئی اجیہی جنس اے جس نوں اسی اپنے اندر جذب کر لینے آں تا کہ مستقبل وچ موہرے آون والے مسلے اتے مصیبتاں  نوں روکئیے یا اوہناں توں بچئیے۔ اسی ایہناں تدبیراں نوں اپنی زندگی وچ شامل کر لینے آں تا کہ تن مسلے یعنی بد ترین پنر جنم، پنر جنم توں مکمل چھٹکارا، اتے دوسریاں دی رج کے مدد کرن دی ان یوگتا توں مکتی پراپت کر لئیے۔

ایہ کیہڑی دِشا اے جس دا مہاتما بدھ نے ذکر کیتا اے؟ ایہ اوہ ہدائت اے جو مہاتما بدھ نے آپوں پائی، اتے جو تمام رکاوٹاں، کمزوریاں، الجھناں اتے پریشان کرن والے جذبیاں دی بندش اے۔ اتے ایس دے نال ہی مہاتما بدھ نے من دی ساری مثبت یوگتاواں نوں پا لیا اے۔ ایہ ہے اوہ دِشا جس دی اسی گل کر رہے آں۔ در حقیقت جد اسی مہاتما بدھ، دھرم اتے سنگھا دے ات حدل قیمتی، نایاب جوہر دی محفوظ لانبھ دی گل کرنے آں تے ایس توں ساڈی مراد ایہی اے۔ در اصل دھرم ہی اوہ شے اے جس نوں مہاتما بدھ نے پایا اتے اوس دی اوہ شکشا کہ اسی اوس نوں کویں پا سکنے آں۔ مہاتما بدھ کسے ایسی ہستی دا وکھالا اے جس نے اوس نوں مکمل طور اوپر پراپت کیتا اے۔ سنگھا توں مراد کیول اوہ لوکی ہی نئیں جو پاٹ شالا یا بدھ مرکز وچ نیں بلکہ پوری بھکشو برادری۔ در حقیقت، ایہ وی ساڈی محفوظ سمت نئیں اے۔ سنگھا، تن جوہر دے اک انگ دے طور تے، اوہ پوہنچیاں ہوئیاں ہستیاں نیں، جنہاں نے ایس دا کجھ حصہ پا لیا اے جس نوں اک مہاتما بدھ نے مکمل طور اوپر پایا اے۔

تے، اساں پہلے ایہ کم کرنا اے۔ اساں اپنی زندگی نوں پورے خلوص نال محفوظ لانبھ اوپر پانا اے؛ یعنی اسی کیہ پان دی کوشش کر رہے آں۔ اسی اوہ پان دی کوشش کر رہے آں جس نوں اک مہاتما بدھ نے پا لیا اے، جس طراں اک مہاتما بدھ نے مکمل طور اوپر کیتا اے، اتے اوہ طریقہ جس توں سنگھا نے ایس دا کجھ حصہ پایا اے۔ ایس ہدائت نوں اپنی زندگی وچ شامل کرن نال ہر پدھر اوپر بوہت وڈا فرق پیندا اے، کیونکہ ہن ساڈی زندگی دا کوئی مقصد اے اتے ایس دی کوئی راہ متھی ہوئی اے۔ اسی اپنی کمزوریاں اوپر قابو پان اتے اپنی یوگتاواں توں پورا فیدہ چکن دی خاطر اپنے آپ نوں بہتر بنان اوپر کم کر رہے آں۔ جے اسی انج کرئیے، تے اسی عام طور تے جذباتی طور اوپر خوش ہوواں  گے، کیونکہ اسی انج نئیں سوچاں گے، "میں نئیں جاندا کہ جیون دا مقصد کیہ اے۔ میں ایتھے کیہ کر رہیا واں؛ میری زندگی بے معنی اے۔" ایہ من دی اک بد ترین حالت اے، اتے جد لوکی ایس نال نبڑدے نیں، تے عام طور تے ایس دا مطلب ایہ ہے کہ اوہناں دی زندگی دا محور پیسہ اے۔ بھاویں ایہ اک رٹیا پِٹیا فقرہ اے، پر ایہ حقیقت اے کہ "دولت توں خوشی نئیں خریدی جا سکدی۔"

ہن اساں ایہ محفوظ راہ اپنی زندگی وچ پھڑ لئی اے۔ ایس دی بنیاد اوپر، بد ترین پنر جنماں توں بچن دا طریقہ کیہ اے؟ ایس دا طریقہ ایہ ہے کہ اسی جسمانی، زبانی یا من دے استعمال توں ہون والے تباہ کرن والے طور طریقیاں نوں چھڈ دئیے۔ ایس دا مطلب ایہ ہے کہ اسی ایہناں تناں توں ایس قسم دے جذبے مثلاً غصہ، لالچ، لگاوٹ، بھولپن، حسد، تکبر اتے بے شمار انج دے ہی دوسرے جذبیاں دے اثر ہیٹھ آون توں پرہیز کرئیے۔ ایس ڈاڈھی قیمتی انسانی زندگی توں ایس ویلے فیدہ چکن دا ودیہ طریقہ، ابتدائی پدھر اوپر، ہانی کارک عمل، گفتار، اتے وچار توں پرہیز اے۔

فیر وی اساں ایس نوں بدھ مت دے دائرہ عمل دے ہیٹھ کرنا اے۔ عام طور تے، سارے دھرماں وچ ہانی کارک رویہ مثلاً خون کرنا اتے چوری چکاری توں پرہیز دا اپدیش دتا جاوندا اے، پر بدھ مت دی نکھیڑلی اکھ دھرائی ایہ ہے کہ ایہ کوئی قنون نئیں اے۔ اجیہا کوئی قنون کسے خدا نے یا کسے مقنّنہ نے یا سرکار نے نئیں بنایا اے۔ بدھ مت دے سنسکار دی بنیاد کسے قنون دی پابندی نئیں اے جویں کہ، " قنون دی گل منو، نئیں تے تسی سزا دے حق دار ہووو گے۔" دیوانی قنون دے سلسلہ وچ، اسی رشوت دے کے کوئی تگڑا وکیل کر کے سزا توں بچ سکنے آں۔ اتے انج وی نئیں اے کہ جے اسی قنون دی پابندی کرئیے تے اسی بھلے انسان سمجھے جاواں گے، اتے جے قنون دی نا فرمانی کرئیے تے بھیڑے انسان یا اپرادھی قرار پاواں گے۔ بودھی سنسکار دی بنیاد اطاعت نئیں اے۔

ایہ گل جاننا ضروری اے کہ بدھ مت وچ تعمیری رویہ توں کیہ مراد اے۔ اسی منفی رویہ نوں ویکھ کے اوس توں جان سکنے آں۔ مثال دے طور تے، جان توں مارن یا جان لین دا اک طریقہ شکار اے۔ پر جے اساں کدی شکار نئیں کیتا اتے نہ ہی ایس وچ کوئی دلچسپی رکھنے آں، تے ساڈا شکار نہ کرنا کوئی تعمیری رویہ نئیں منیا جاۓ گا، بھاویں ایہ اک بھلا کرم اے۔

تعمیری رویہ ایہ ہے کہ جے اسی کسے مچھر نوں مارنا چاہنے آں، پر ایس اوپر عمل نہ کرئیے۔ اسی ایہ گل سمجھنے آں کہ جے اسی ایس اوپر عمل کرئیے، تے ایہ غصے دا وکھالا ہووے گا، جس وچ اسی کیول اپنی ہی ذات اوپر توجہ دے رہے آں۔ ایس توں علاوہ، اسی جاننے آں کہ جے اسی مچھر نوں مار دیاں گے تے ایس توں ساڈی ایہ عادت پکی ہووے گی کہ جو شے سانوں پسند نہ ہووے اوس نوں مار دتا جاۓ۔ لہٰذا مچھر نوں مارن دی بجاۓ اسی ایس دا کوئی پر امن حل کڈنے آں، جویں اوس نوں کسے پیالے وچ پھڑ کے باہر لے جا کے چھڈ دئیے۔ کسے نوں مارن توں گریز جد سانوں ایس دی اچھیا ہووے تعمیری رویہ اخواندا اے۔ اسی ایس توں ایس لئی گریز کرنے آں کیونکہ اسی علت و معلول دے قنون توں واقف آں۔ ایس طراں  دے تعمیری کرم توں ساڈے اندر شکتی مان مثبت یوگتاواں پیدا ہوندیاں نیں۔

ایس توں وی ودھ کے تعمیری کرم دے درجے پاۓ جاندے نیں، جس وچ ایہ شامل ہووے گا کہ نہ صرف مچھر نوں مارن توں پرہیز کیتا جاۓ بلکہ اوس نوں خوراک مہیّا کیتی جاۓ۔ اسی ایس نوں تھوڑا جیہا اپنا خون چکھا سکنے آں۔ ساڈے کول ایس دی کافی مقدار موجود اے۔ میں ایہو جئے کجھ لوکاں نوں جاننا واں جنہاں نے انج کیتا اے۔ کیول ایہ گل کہ اسی شکار نئیں کردے ایہ کوئی ایڈا وڈا مثبت فعل نئیں اے جویں کہ اسی سمجھنے آں۔

تے، بدھ مت وچ سنسکار دی بنیاد ایس گل دی سمجھ اوپر قائم اے کہ بعض خاص قسم دے کرم خاص قسم دے نتیجے پیدا کردے نیں، اتے ایس گل دی پچھان اوپر کہ کیہ فیدہ مند اے اتے کیہ نقصان دہ۔ مثال دے طور تے جے اسی نقصان دہ رویہ اختیار کرئیے  تے ایس توں ساڈے من دی حالت نا خوش یا پریشان ہووے گی۔ ساڈے ایس طراں دے رویہ دا سبب ساڈا بنیادی پلیکھا اے۔ پہلی گل ایہ ہے کہ اسی شائد ایس گل توں واقف ہی نئیں کہ ہانی کارک طور طریقہ سانوں آپ نوں ہی نقصان پوہنچاندا اے جویں جد اسی کسے نشہ دی دوا یا شراب دے عادی ہو جانے آں۔ ہور ایہ کہ اسی اک پُٹھے ول نال ایہ سوچ سکنے آں کہ جے اسی ہر ویلے مست یا مدہوش رہئیے  تے ایس توں اسی سمسیاواں توں بچ جاواں گے۔

ایس لئی، سنسکاری رویہ دی بنیاد دی سرت توں لیس ہو کے، اسی ایہ جان لینے آں کہ جد اسی تباہ کرن والا رویہ اختیار کرنے آں، تے ایس دی وجہ ایہ نئیں کہ اسی بد آں، بلکہ ایس دا سبب ساڈا پلیکھا اے۔ جد دوجے لوکی ہانی کارک پرم پرا اپناندے نیں، تے ایس دا مطلب ایہ نئیں کہ اوہ برے انسان نیں اتے سزا دے حق دار نیں، بلکہ ایہ کہ اوہ بوہت زیادہ غلط فہمی دا شکار نیں اتے پریشان نیں۔ اوہ ساڈی درد مندی دے حقدار بن جاندے نیں، جس صورت وچ اسی اوہناں نوں اوہناں دی الجھن توں نجات پان وچ مدد کرنے آں۔ بے شک، اسی اوہناں نوں جیل وچ بند کرنا چاہواں گے جے ایس گل دا امکان ہووے  کہ اوہ لوکاں نوں نقصان پوہنچاندے رہن گے، پر ایس دے پچھے مختلف اکساوٹ ہونی چاہیدی اے۔ اسی اوہناں نوں سزا یا دکھ دینا نئیں چاہندے، بلکہ اک طراں توں اوہناں دی مدد کرنا چاہنے آں۔ اوہناں دے من دا اک چلار اے جو ہمیش قائم رہوے گا، اتے جے اسی ہن اوہناں دی اصلاح دی کوشش نئیں کراں گے، تے اوہ مستقبل وچ انج دے ہی ہانی کارک  ول نال چلدے رہن گے۔

بہر حال، ایس شروع دی پدھر اوپر ساڈی توجہ ساڈے اپنے اوپر قائم اے اتے اسی مستقبل وچ ڈاڈھی بھیڑی دشا توں بچنا چاہنے آں، جو کہ یا تے ایس حیاتی وچ دھرم- لائٹ دے مطابق اے، یا حقیقی شے دھرم دے مطابق آون والی زندگیاں نال سمبندھ رکھدی اے۔ ایس پدھر اوپر، ایس طراں اک محفوظ دِشا لبھ کے اسی اپنی ات حدل قیمتی انسانی زندگی نوں کم وچ  لیاونے آں۔ اسی ایس زندگی دی قدر کرنے آں کیونکہ اسی جاننے آں کہ ایہ عارضی اے، اتے اسی چاہنے آں کہ بیش قیمت انسانی زندگیاں دا ایہ سلسلہ مستقبل وچ قائم رہے۔ سانوں ایہناں  انسانی زندگیاں دی لوڑ اے کیونکہ سانوں مکش اتے روشن ضمیری پان لئی اک لما چِر چاہیدا اے۔ جس طراں دھرم- لائٹ حقیقی شے دھرم ول اک قدم اے، ایسے طراں ایہ شروع دا مرحلہ جس دا اساں جائزہ لیا ایہ وی مڈھلے اتے ترقی یافتہ پدھراں ول اک ودھدا ہویا قدم اے۔

 ابتدائی اکساوٹ دی شروعات ایس گل توں ہوندی اے کہ اسی اپنی ایس ات حدل قیمتی انسانی زندگی دی قدر تے قیمت دی پچھان کرنے آں۔ ساڈے کول ایہ شریر موجود اے، ساڈے کول موقعے موجود نیں، اتے سب توں ودھ کے ساڈے کول انسانی سرت موجود اے؛ اتے جے اسی اپنا من ایس وچ لا دئیے تے کوئی شے نا ممکن نئیں اے۔

ساڈی ایہ موجودہ لا جواب صورت حال ہمیش رہن والی نئیں اے، کیونکہ کوئی شے وی ہمیش لئی نئیں۔ ایس توں کجھ فرق نئیں پیندا کہ اسی کنے مالدار آں، کنے منے پرونے آں، یا ساڈے کنے یار دوست نیں، یا ساڈا شریر کنا مضبوط اے، اخیر اساں مرنا اے۔ نہ صرف ایہ کہ ایس نوں کسے طراں وی روکیا نئیں جا سکدا، بلکہ سانوں ایہ وی پتہ نئیں کہ موت کدوں آۓ گی۔ لوکی کہندے نیں کہ جے سانوں موت دا سچ مچ احساس ہووے، تے فیر اک معمولی زندگی گزارنا نا ممکن ہووے گا۔

جد سانوں ایس زندگی دے کمزور اتے عارضی ہون دا احساس ہووے تے فیر اسی موت توں بعد دے بارے سوچنا شروع کر دیاں گے۔ کیوں جے ایس دے ان گنت ہون لائق روپ نیں جنہاں وچوں کجھ ڈاڈھے خوفناک نیں جنہاں وچ ساڈا پنر جنم ہو سکدا اے، تے اسی اپنی زندگی نوں سرکھشت راہ اوپر پانے آں۔

ایہ محفوظ لانبھ  سانوں ہانی کارک کرماں توں باز رکھدی اے، جو کہ بھوشٹ سمے وچ مصیبتاں دا سبب ہوندے نیں، اتے سانوں تعمیری کماں وچ رجھیا رکھدی اے، جو مستقبل وچ خوشی دا سبب ہوندے نیں۔ ایس طراں اسی اپنے مستقبل وچ ہون والے پنر جنماں دی ودیہ حالت دا یقین کر لینے آں۔