แรงจูงใจระดับต้น

สำหรับแรงจูงใจระดับต้น อย่างแรกที่เราต้องตระหนักให้ได้คือ การเห็นคุณค่าสิ่งที่เราเรียกว่า “ชีวิตมนุษย์อันล้ำค่า” ที่เรามี  แม้แต่ในระดับพระธรรมขนาดย่อม การตระหนักเช่นนี้มีประโยชน์อย่างยิ่งสำหรับการเอาชนะความรู้สึกแบบ “ฉันผู้น่าสงสาร” และความรู้สึกหดหู่ทั้งหลายที่มาจากตรงนี้  เราพึงสะท้อนสถานการณ์เลวร้ายต่าง ๆ ที่อาจเกิดขึ้นกับเรา และพยายามเห็นคุณค่าของการที่เราไม่ได้อยู่ในสถานการณ์เหล่านั้น ซึ่งเป็นเรื่องที่ยอดเยี่ยมเหลือเกิน

ในการนำเสนอฉบับมาตรฐานมีรายการที่ระบุถึงสถานการณ์อันเลวร้ายเอาไว้ยาวเหยียด แต่เราไม่จำเป็นต้องพูดถึงตรงนั้น เพราะเราสามารถคิดในลักษณะกว้าง ๆ ได้  ยกตัวอย่างเช่น เราคิดถึงว่าเราโชคดีเพียงใดที่ไม่ได้ใช้ชีวิตอยู่ในเขตสงคราม หรือไม่ได้อยู่ท่ามกลางภาวะอดอยากแร้นแค้น ขาดอาหารจนเสียชีวิตและไม่สามารถหาอาหารให้ลูก ๆ ได้  เราคิดถึงว่าเป็นโชคดีของเราที่เราไม่ได้อาศัยอยู่ภายใต้ระบอบเผด็จการในสังคมที่ถูกจำกัด  ในโรมาเนีย คนที่มีอายุอาจสามารถเข้าใจข้อนี้ได้ง่ายกว่า  เราโชคดีเพียงใดที่ไม่ได้เกิดมาพิการอย่างรุนแรง ทั้งทางจิตใจ ร่างกาย หรืออารมณ์  แน่นอนว่าจากมุมมองทางพระพุทธศาสนาแล้ว เราพึงระลึกว่าตนเองนั้นโชคดีเพียงใดที่ไม่ได้เกิดมาเป็นแมลงสาปที่ใครเห็นเป็นต้องอยากเหยียบให้ตาย

มีการต่อยอดความคิดประเภทนี้ไปอีกมากมาย และเมื่อเรามองตัวเองอย่างเป็นกลางแล้ว เราช่างโชคดีเหลือเกินที่มีอิสรภาพเหล่านี้  ไม่ใช่เพียงมีอิสรภาพจากสิ่งเหล่านี้ เราจำเป็นต้องเข้าใจด้วยว่าเราสามารถสูญเสียมันไปได้ทุกเมื่อ เช่น ด้วยโรคอัลไซเมอร์  ในปัจจุบันมีวิกฤตทางเศรษฐกิจและอื่น ๆ ที่เลวร้าย ซึ่งอาจจะแย่ลงไปอีก  จริง ๆ แล้วคำที่ใช้เพื่ออธิบายสภาวะที่เราเป็นอยู่นี้คือคำว่า “การหยุดพักชั่วคราว” ซึ่งหมายถึงการพักจากสถานการณ์ต่าง ๆ ที่เลวร้ายเป็นอย่างยิ่ง  การหยุดพักชั่วคราวนี้อาจสิ้นสุดลงได้ทุกเมื่อ

นอกจากอิสรภาพเหล่านี้แล้ว เรายังต้องพิจารณาปัจจัยต่าง ๆ นานาที่เสริมสร้างชีวิตของเรา ด้วย ยกตัวอย่างเช่น พวกเราส่วนใหญ่มีสุขภาพค่อนข้างแข็งแรง  แน่นอนว่าพวกเราหลายคนอาจจะป่วยในภายหน้า แต่ ณ ตอนนี้ พวกเราสามารถเดินเหินได้ปกติ  พระพุทธเจ้าทรงแสดงธรรมเทศนาไว้และคำสอนเหล่านี้ได้รับการส่งทอดต่อมาเรื่อย ๆ และยังคงมาถึงเรา  มีอาจารย์และหนังสือมากมายที่เราสามารถเรียนรู้ได้  จึงเป็นที่ประจักษ์ชัดเจนว่าเรามีโอกาสมากมายอยู่พร้อม  ในสถานการณ์เช่นนี้ เราจำเป็นต้องตระหนักถึงอิสรภาพและสิ่งเสริมสร้างต่าง ๆ ที่เรามี และเห็นคุณค่าอย่างแท้จริงว่าเราโชคดีมากมายเหลือเกิน

ประเด็นต่อมาในขอบเขตเบื้องต้นคือ การทำความเข้าใจอย่างถ่องแท้ว่าชีวิตล้ำค่าที่เรามีนี้ย่อมไม่อยู่ยั้งยืนยง  ตรงนี้ไม่ได้จำกัดเฉพาะความจริงที่ว่าสถานการณ์ต่าง ๆ ในชีวิตเราล้วนเปลี่ยนแปลงไป หากแต่รวมถึงความจริงที่ว่าพวกเราล้วนต้องตาย  ดังนั้น เราจะพบการเจริญสมาธิจำนวนมากที่ระลึกถึงความตาย  ผู้คนจำนวนมากในสังคมหลายแห่งพยายามมองข้ามความตาย ซึ่งมักเป็นหัวข้อต้องห้าม  เราไม่ยอมรับความเป็นจริงเลยว่า ณ ตอนหนึ่ง พวกเราล้วนต้องตาย ซึ่งรวมถึงคนที่เรารัก ทุกคนที่เรารู้จัก และตัวเราเอง  เช่นนี้คือความเป็นจริง

มีเหตุผลหลายประการที่สนับสนุนข้อเท็จจริงที่ว่าพวกเราล้วนต้องตาย  ทุกคนที่เคยมีชีวิตย่อมต้องตาย ไฉนเลยเราจะมีความพิเศษ หรือผิดแผกไปจากพวกเขา  สาเหตุสูงสุดของความตายคือการเกิด  ฉะนั้นหากเราได้เกิดขึ้นมาแล้ว เราก็ต้องตาย  ร่างกายเริ่มอ่อนแอและเสื่อมสภาพไปเรื่อยตามวัย  ร่างกายไม่แข็งแรงอย่างที่เราคิดไว้ ทั้งยังสามารถได้รับบาดเจ็บและโดนอันตรายต่าง ๆ ได้ง่ายมากด้วย  เราต้องโน้มน้าวให้ตัวเองเชื่อมั่นเรื่องนี้ในเชิงเหตุผลให้ได้ เพื่อให้มันค่อย ๆ แทรกซึมลงไปในระดับอารมณ์

นอกจากข้อเท็จจริงที่ว่าพวกเราล้วนต้องตายนั้น ประเด็นที่สองคือ เราไม่อาจรู้ได้เลยว่าเมื่อไหร่  เราไม่จำเป็นต้องชราหรือป่วยถึงจะตายได้  คนหนุ่มสาวสุขภาพแข็งแรงหลายคนตายก่อนคนแก่และคนป่วยไปนานล่วงหน้า  เมื่อไม่นานมานี้มีอุบัติเหตุทางเครื่องบินครั้งใหญ่ ซึ่งตอนที่พวกเขาขึ้นเครื่องบินลำนั้น ไม่มีใครคาดคิดเลยว่ามันจะตก  เราอาจโดนรถบัสชนเมื่อใดก็ได้  เพื่อนสนิทที่สุดของผม เขาอายุ 54 ปี และมีสุขภาพสมบูรณ์แข็งแรง เสียชีวิตกะทันหันด้วยอาการหัวใจวายเมื่อสองสัปดาห์ที่แล้วนี่เอง

มีเหตุผลมากมายสนับสนุนว่าความตายมาเยือนได้ทุกเมื่อ  ความตายไม่คอยท่าให้เราทำงานให้เสร็จ หรือทานมื้อนี้ให้เสร็จ หรือทำอะไรก็ตามก่อน  เราไม่อาจบอกความตายว่า “รอสักครู่เดียวนะ ให้ฉันทำสิ่งนี้ให้เสร็จก่อน”  เมื่อความตายมาถึง มันย่อมมา และชีวิตของเราก็สิ้นสุดลง  เมื่อเวลาของเราหมดแล้ว เราก็ไม่สามารถทำอะไรได้มากมายเพื่อยืดเวลาออกไป  คุณไม่สามารถติดศีลบนความตาย  เราอาจยื้อร่างกายเราไว้ด้วยเครื่องช่วยชีวิต แต่การคงอยู่ในสภาพเหมือนผักนั้นจะมีประโยชน์อย่างไรเล่า เพราะแม้เป็นเช่นนั้น ชีวิตของเราก็ต้องจบลง ณ เวลาหนึ่งอยู่ดี

ประเด็นที่สามเกี่ยวกับความตายคือ ให้พิจารณาว่าสิ่งใดเป็นประโยชน์ต่อเรา เมื่อเราเผชิญกับช่วงเวลาแห่งความตาย  เราไม่อาจนำเงินทอง เพื่อนฝูง หรือครอบครัวไปกับเรา  แม้หากเราสร้างพีรามิดและโยนพวกเขาทั้งหมดเข้าไปกับเราเมื่อเราตาย พวกเขาย่อมไปกับเราจริง ๆ ไม่ได้อยู่ดี  จากมุมมองทางพระพุทธศาสนา เราบอกว่าสิ่งที่เป็นประโยชน์จริง ๆ กับเราในยามตายคือ นิสัยเชิงบวกที่เราได้สะสมภายในความต่อเนื่องทางจิตของเรา

บางทีเราอาจได้ปฏิบัติคุณงามความดีและช่วยเหลือผู้อื่นไว้มาก หรือบางทีเราอาจมีพัฒนาการไปไกลมากบนหนทางของจิตวิญญาณในเรื่องของการลดความโกรธ ความเห็นแก่ตัว และอื่น ๆ  ตรงนี้จะสร้างรอยประทับอันล้ำลึกไว้บนความต่อเนื่องทางจิตของเรา  จากมุมมองของพระธรรมขนาดย่อม เราจึงสามารถตายโดยไม่นึกเสียใจและรู้สึกว่าเราได้ใช้ชีวิตในเชิงบวกอย่างคุ้มค่าแล้ว โดยเฉพาะหากเราได้ดูแลเอาใจใส่คนที่เรารัก หรือในระดับที่กว้างขึ้นคือ ได้สร้างคุณูปการให้กับสังคมแล้ว  เราจะมีสันติในใจ โดยรู้สึกและคิดว่า “ฉันได้ใช้ชีวิตที่ดีและคุ้มค่าแล้ว”

สำหรับพระธรรมของจริงนั้น เราจึงสามารถตายโดยมั่นใจได้ว่า นิสัย แนวโน้ม และสัญชาติญาณเชิงบวกทั้งหลายในความต่อเนื่องทางจิตของเราจะดำเนินต่อไปในชีวิตชาติต่อ ๆ ไป  เราจะตายโดยรู้สึกว่า “ในชาติต่อ ๆ ไป ฉันจะมีการเกิดใหม่เป็นมนุษย์อันล้ำค่าต่อไป  ฉันจะเกิดใหม่เป็นเด็กที่มีสัญชาตญาณเชิงบวกอย่างยิ่ง”  เราเห็นจุดนี้ได้กับเด็ก ๆ  เด็กบางคนเอาแต่ร้องไห้และอารมณ์เสียในช่วงที่อายุน้อย ในขณะที่บางคนสงบและมีน้ำใจต่อผู้อื่น  นี่คือผลลัพธ์ของนิสัยเชิงบวกที่เราได้สะสมมาในอดีตชาติ   เมื่อเรามีสภาวะทางจิตที่เป็นสันติในยามที่เราตาย ย่อมเป็นประโยชน์อย่างมาก  จำนวนเงินที่เรามีในธนาคารย่อมไม่อาจให้ความสบายใด ๆ แก่เราได้ เพราะเมื่อความตายมาแล้ว มันเป็นเพียงแค่ตัวเลขบนหน้าจอคอมพิวเตอร์เท่านั้น

เนื่องจากเหตุผลด้านบน เราจึงมีการเจริญสมาธิโดยระลึกถึงความตาย  ซึ่งเราจินตนาการว่าวันนี้เป็นวันสุดท้ายของเรา  เราถามตัวเองว่าเราพร้อมที่จะตายทุกเมื่อหรือยัง  ฉันมีความเสียใจใด ๆ เกี่ยวกับการใช้ชีวิตของตนเองหรือไม่ หากต้องตายวันนี้  ประเด็นของการทำเช่นนี้ไม่ใช่เพื่อให้รู้สึกหดหู่อย่างแน่นอน หากแต่เป็นการสนับสนุนให้เราใช้ประโยชน์จากชีวิตมนุษย์อันเลอค่าและโอกาสทั้งหมดที่เรามีในตอนนี้  เช่นนี้คือเป้าหมายอย่างสมบูรณ์ของการเจริญสมาธิในลักษณะนี้  ไม่ใช่แค่ว่าฉันแก่ขึ้นทุกวัน แต่ฉันยังเข้าใกล้ความตายขึ้นทุกเมื่อด้วย  เมื่อแต่ละวันจบลง เราย่อมมีชีวิตเหลือน้อยลงไปอีกวัน  เวลาเหลือน้อยลงทุกทีและเราไม่รู้เลยว่าเราเหลือเวลามากเท่าไหร่  ดังนั้น เราต้องการใช้ชีวิตที่มีอยู่นี้ให้ดีที่สุดและไม่ใช้ชีวิตอย่างสูญเปล่า  การตายด้วยสภาวะทางจิตที่เราตระหนักได้ว่าเราได้ใช้ชีวิตไปอย่างสูญเปล่าและเราสามารถทำอะไรได้มากกว่านี้อีกตั้งมากมาย เป็นสภาวะทางจิตที่เลวร้ายเหลือเกินในยามตาย

เราต้องกำหนดสภาวะทางจิตของ “ฉันจะไม่ทำให้โอกาสของฉันสูญเปล่า” ในแบบสมดุล  เราต้องหลีกเลี่ยงการเป็นคนจำพวกบ้าคลั่ง ที่ใช้ชีวิตอยู่ในสภาวะแห่งความกลัว หวาดกลัวที่จะหยุดทำงาน หรือหยุดฝึกเจริญสมาธิอยู่เสมอ  เราต้องผ่อนคลายและพักบ้างในยามจำเป็น เพื่อที่เราจะได้มีพลังในการกลับมาปฏิบัติต่อไป  ปริศนาธรรมแบบเซ็นสุดโปรดของผมคือ “ความตายย่อมมาได้ทุกเมื่อ ทำตัวให้สบายเถิด”  หากคุณคิดดูแล้ว ตรงนี้สมเหตุสมผลมาก  ใช่แล้ว เราสามารถตายได้ทุกเมื่อ แต่การทำตัวตึงเครียดและบ้าคลั่งกับตรงนี้เป็นการทำร้ายตัวเอง

ใจความสำคัญ คือ การใช้ประโยชน์จากชีวิตมนุษย์อันล้ำค่าอย่างน่าอัศจรรย์ที่เรามีนี้ แต่จงกระทำในลักษณะสมดุล  เราสามารถผ่อนคลายในยามจำเป็น และต้องมีความสัตย์จริงกับตัวเองในยามที่เราไม่ได้เหนื่อยจริง ๆ  เราเพียงแต่ขี้เกียจเท่านั้น  เราพึงระลึกถึงแรงจูงใจของตนเองไว้เสมอ

แน่นอนว่าการเจริญสมาธิด้วยความตระหนักรู้เรื่องความตายสามารถนำไปใช้ได้กับทั้งพระธรรมขนาดย่อมและพระธรรมของจริง  ยกตัวอย่างเช่น เมื่อเรามีสิ่งที่ยังไม่ได้ทำ อย่างการบอกรักคนที่เรารักและเห็นคุณค่าในสิ่งที่เขาทำ หรือขอโทษและคืนดีกับใครสักคน จงอย่าได้รีรอ  คนผู้นั้นอาจไม่อยู่แล้วในวันพรุ่งนี้ และเราเองก็อาจไม่อยู่แล้วในวันพรุ่งนี้เช่นกัน  นี่เป็นบทเรียนจากความตระหนักรู้เรื่องความตายที่เราได้เรียนรู้ในแบบพระธรรมขนาดย่อม  ซึ่งเป็นประโยชน์และช่วยเหลือเราได้มากในทุกระดับ กล่าวคือ จงอย่าปฏิเสธความตาย แต่จงเตรียมตัวให้พร้อมสำหรับมัน  นอกจากนี้เราสามารถสร้างจินตทัศน์เกี่ยวกับความตายและงานศพของเราเอง ซึ่งอาจช่วยให้ดูสมจริงมากขึ้นได้  แต่จงทำให้แน่ใจว่าเราไม่จมปลักอยู่กับตรงนี้จนรู้สึกป่วยและหดหู่!

จากนั้นเราจึงพิจารณาต่อไปถึงสิ่งที่เกิดขึ้นหลังจากที่เราตายไป  สำหรับตรงนี้ มีการนำเสนอถึงสภาวะการเกิดใหม่ที่แย่ที่สุดที่เราประสบได้ และกล่าวว่าเราต้องให้ความสำคัญกับเรื่องนี้อย่างจริงจังเพียงใด  ตรงนี้ก็ไม่ง่ายเลยแม้แต่น้อย เพราะการนำเสนอในพระพุทธศาสนาครอบคลุมตั้งแต่การเกิดเป็นสัตว์เดรัจฉาน ซึ่งแย่กว่าภพภูมิในปัจจุบันของเรา ไปจนถึงถึงรูปแบบที่เรามองไม่เห็นด้วย

เมื่อเราพิจารณาการเกิดในฐานะสัตว์เดรัจฉาน เราพึงระลึกไว้เสมอว่าภูมินี้รวมถึงแมลงและปลา พร้อมทั้งสัตว์สายพันธุ์และประเภทต่าง ๆ ทั้งหมดทั้งมวลด้วย  มีตัวอย่างมากมายที่แสดงให้เห็นว่าการเกิดใหม่ในภพภูมิของสัตว์นั้นเลวร้ายเพียงใด เพราะพวกมันต้องอดทนต่อความกลัวและความทุกข์ทรมานทั้งหลาย  เมื่อเรานึกถึงการเกิดใหม่เป็นสัตว์เดรัจฉาน เราไม่ได้จินตนาการถึงชีวิตของสุนัขพุดเดิ้ลที่ผ่านการทำเล็บสวยงามในคฤหาสน์ แต่เรานึกถึงแมลงสาปและหนู ซึ่งเป็นที่น่าขยะแขยงของคนส่วนใหญ่ และแมลงกับปลาเล็กที่ถูกกินโดยสัตว์ที่มีขนาดใหญ่กว่า และแน่นอนว่ารวมถึงสัตว์ทั้งหลายที่ถูกเลี้ยงในเชิงอุตสาหกรรมและถูกเชือดโดยมนุษย์ด้วย

อารมณ์ที่สร้างขึ้นตรงนี้เกี่ยวกับชีวิตในภายภาคหน้านั้นมักได้รับการแปลว่า “ความกลัว” แต่ผมไม่แน่ใจว่านี่เป็นคำที่ดีที่สุดหรือเปล่า เพราะมันมีความหมายเชิงนัยยะถึงความสิ้นหวัง ราวกับว่าเราไม่สามารถทำอะไรได้เลย  อย่างไรก็ตาม เราสามารถปฏิบัติเพื่อหลีกเลี่ยงจุดนี้ได้ ผมจึงขอใช้คำว่า “ความครั่นคร้าม” ดีกว่า ซึ่งหมายความว่าเราไม่อยากให้มันเกิดขึ้นสุด ๆ เลยจริง ๆ

ยกตัวอย่างเช่น สมมุติว่าเราต้องไปเข้าร่วมประชุมธุรกิจที่น่าเบื่อ  เราครั่นคร้ามที่จะไป  มันจะต้องน่าเบื่อและเลวร้ายแน่ ๆ แต่เราไม่ได้กลัวที่จะไป  เช่นนี้คืออารมณ์ที่เราควรสร้างขึ้น  เรามีชีวิตอันเลอค่านี้ที่สามารถสูญสิ้นไปได้ทุกเมื่อ เราจึงต้องการใช้ประโยชน์จากมัน เพื่อทำให้มั่นใจว่าเราจะไม่เกิดเป็นแมลงสาปในชีวิตชาติต่อไป  การเกิดเป็นแมลงสาปจะเป็นเรื่องที่แย่มากเหลือเกินและเราก็ไม่อยากให้เกิดขึ้นเลย  ดังนั้นเราจึงต้องปฏิบัติเพื่อหลีกเลี่ยงเช่นนั้น

ในพระธรรมของจริง เราไม่เพียงกล่าวถึงการเกิดใหม่เป็นสัตว์และแมลง แต่กล่าวถึงการเกิดใหม่ในภพภูมิของภูตผีและนรกด้วย  เราไม่ควรรู้สึกอายที่จะรวมตรงนี้เข้าไปด้วย เพราะการเก็บซ่อนคำอธิบายเรื่องนี้ไว้เป็นสิ่งไม่ยุติธรรมสำหรับพระพุทธศาสนา  แทนที่จะทำเช่นนั้น เราสามารถเปิดใจให้กว้างและพูดว่า “ฉันไม่ค่อยเข้าใจเรื่องนี้เลย”

เราสามารถทำความเข้าใจเรื่องนี้ได้ในลักษณะของกระบวนการทางจิต หรือหากกล่าวอีกอย่างก็คือ ทุก ๆ ช่วงเวลาของการประสบสิ่งหนึ่ง  ในแต่ละช่วงเวลาเกิดการอุบัติขึ้นของโฮโลแกรม ซึ่งเป็นสิ่งที่ทำให้เรามองเห็น รู้ หรือคิดถึงสิ่งหนึ่ง และอื่น ๆ  สิ่งที่มาพร้อมกับแต่ละช่วงเวลาของประสบการณ์ คือ ความรู้สึกประเภทสุขหรือทุกข์  จริง ๆ แล้วตรงนี้ดูจะเป็นสิ่งที่สร้างความแตกต่างระหว่างเรากับคอมพิวเตอร์  ในคอมพิวเตอร์มีข้อมูลที่มันจัดการได้และรู้ในลักษณะหนึ่ง  แต่คอมพิวเตอร์ไม่รู้สึกสุข หรือทุกข์ และมันไม่ได้รับประสบการณ์ใด ๆ จากข้อมูล  การที่เรามีความรู้สึกสุขและทุกข์เป็นสิ่งที่นิยามการสัมผัสประสบการณ์ และขอบเขตของความทุกข์และสุขนั้นก็กว้างใหญ่ไพศาลมาก  ปริมาณขอบเขตที่เราสามารถสัมผัสได้นั้นขึ้นอยู่กับฮาร์ดแวร์ของเรา  กล่าวอีกอย่างก็คือ ประเภทของร่างกายที่เรามีนั่นเอง

ตรงนี้สามารถเข้าใจได้ไม่เพียงแต่ในลักษณะของความสุขและความทุกข์เท่านั้น แต่รวมถึงประสาทสัมผัสต่าง ๆ ของเราด้วย  บางคนมองเห็นได้ไกลกว่าผู้อื่น ในขณะที่บางคนสามารถได้ยินชัดเจนกว่าผู้อื่น และบางคนก็สามารถทนความร้อนและความเย็นได้ดีกว่าผู้อื่น  หากดูในกลุ่มสัตว์แล้ว สุนัขได้ยินคลื่นความถี่ได้สูงกว่ามนุษย์มาก เพราะมันมีประเภทร่างกายที่ต่างออกไป จึงเปรียบเหมือนมีฮาร์ดแวร์ที่ต่างกัน  เหยี่ยวสามารถมองเห็นได้ไกลกว่ามนุษย์ด้วยลักษณะตาของเหยี่ยว  ในเมื่อประสาทสัมผัสเป็นอย่างนี้ได้ ไหนเลยจะไม่เป็นจริงกับขอบเขตของความรู้สึกสุขและทุกข์ด้วยเช่นกัน

เราสามารถรวมความรู้สึกอภิรมย์และความเจ็บปวดเข้าไปในเรื่องนี้ได้ด้วย ถึงแม้ว่ามันจะไม่เหมือนกันเสียทีเดียว  เราสัมผัสกับความสุขและความทุกข์ทางจิตใจ ในขณะที่สัมผัสกับความอภิรมย์และความเจ็บปวดส่วนใหญ่ทางกาย อย่างน้อยเมื่อดูตามความหมายของคำเหล่านี้ในภาษาอังกฤษ  หากเกิดความเจ็บปวดทางอารมณ์ขึ้น เราสัมผัสได้ถึงอาการช็อคและร่างกายเราอาจหยุดทำงานได้เลย

ในอีกด้านหนึ่ง ความอภิรมย์นั้นน่าสนใจ  หากคุณวิเคราะห์อาการคัน จริง ๆ แล้วมันเป็นความอภิรมย์ขั้นรุนแรง  มันไม่ได้เจ็บปวดเลย แต่จริง ๆ แล้วมันน่าอภิรมย์มากเกินไป จนเราต้องทำลายมันเสียตามสัญชาตญาณด้วยการเกา  นั่นคือวิธีการรับมือกับกลุ่มอาการโรคเรื้อรังทางผิวหนังที่มีอาการคันรุนแรง ซึ่งให้คิดว่าอาการคันนี่เป็นเรื่องน่าอภิรมย์  การพยายามผ่อนคลายและเพลิดเพลินกับตรงนี้เป็นเรื่องที่ยากมากและซับซ้อนมาก โดยเฉพาะหากการเกานั้นจะทำให้เกิดความเสียหาย  แต่มันก็เป็นไปได้  ในกรณีใดก็ตาม หากเราคิดในเชิงความอภิรมย์ทางเพศ ยิ่งรุนแรงแค่ไหน เราก็ยิ่งอยากไปให้ถึงจุดสุดยอดเพื่อทำลายมันลงมากขึ้นเท่านั้น

เราจึงจะเห็นได้ว่าฮาร์ดแวร์ของมนุษย์ที่เรามีนี้สามารถสัมผัสกับขอบเขตบางส่วนของความสุขและความทุกข์ รวมถึงความอภิรมย์และความเจ็บปวดได้เท่านั้น  นอกจากนี้เรายังได้ระบุแล้วว่า สัตว์ต่าง ๆ สามารถสัมผัสกับขอบเขตประสาทสัมผัสต่าง ๆ ได้มากกว่า เช่น การมองเห็นและเสียง  ดังนั้นตามเหตุผลแล้ว จึงเป็นไปได้ที่อาจมีฮาร์ดแวร์ประเภทอื่นที่สามารถสัมผัสกับขอบเขตของความเจ็บปวด ความอภิรมย์ ความสุข และความทุกข์ได้มากขึ้น  ทำไมจะไม่ได้ล่ะ

มันคือกระบวนการทางจิตที่เราพูดถึงในลักษณะของความต่อเนื่องจากชีวิตสู่ชีวิต  ไม่มีเหตุผลใดเลยที่มันจะไม่สามารถสัมผัสกับขอบเขตทั้งหมดของความทุกข์และความเจ็บปวดขั้นรุนแรง ไปจนถึงความอภิรมย์และความสุขขั้นสุดยอดได้  ตรงนี้เป็นเรื่องของประเภทฮาร์ดแวร์ที่เรามีในแต่ละชาติเท่านั้น  การมองอย่างนี้เป็นวิธีเชิงเหตุผลในการพยายามและอย่างน้อยก็เปิดใจให้กว้างพอสำหรับเข้าใจสิ่งมีชีวิตประเภทอื่น ๆ เหล่านี้ที่ระบุไว้ในพระพุทธศาสนา ซึ่งเราไม่อาจมองเห็นได้  เรามองไม่เห็นอะมีบา แต่ด้วยกล้องจุลทัศน์ทางวิทยาศาสตร์ เราก็สามารถมองเห็นและยอมรับว่ามันเป็นสิ่งมีชีวิตประเภทหนึ่ง  เฉกเช่นเดียวกัน เราอาจจะมองไม่เห็นผี แต่ด้วยการพัฒนาทางจิตแล้ว ก็เป็นเรื่องที่อาจเป็นไปได้

พระธรรมขนาดย่อมลดเรื่องภพภูมิอื่น ๆ ทั้งหมดเหลือเพียงแค่ประเภทของประสบการณ์มนุษย์  เป็นต้นว่า คนผู้หนึ่งอาจถูกรบกวนทางจิตมากเสียจนเหมือนตนเองใช้ชีวิตอยู่ในนรกก็ไม่ปาน  ตรงนี้ช่วยให้เราสร้างความเห็นอกเห็นใจต่อคนเหล่านี้ และความปรารถนาไม่ให้ตนเองเป็นเช่นนั้นในอนาคต  ตรงนี้เป็นเรื่องที่รับได้ในระดับของพระธรรมขนาดย่อม  อย่างไรก็ตาม พระธรรมของจริงไม่ได้พูดถึงเพียงแค่ประสบการณ์ของมนุษย์ หากแต่ประสบการณ์ต่าง ๆ ที่เราและทุกคนสามารถมี โดยตั้งอยู่บนรากฐานของความต่อเนื่องทางจิต กระบวนการทางจิตสามารถดำเนินไปพร้อมกับสิ่งใดก็ได้ภายในขอบเขตของความสุขไปสู่ทุกข์ ความอภิรมย์ไปถึงความเจ็บปวด  เราไม่อยากได้รากฐานบางประเภทที่จำกัดและสามารถรองรับได้แต่ประสบการณ์เจ็บปวดอันเลวร้ายในอนาคตอย่างแน่นอน  จุดนี้ชัดเจน

มีทางใดในการหลีกเลี่ยงสถานการณ์เช่นนี้หรือไม่  นี่คือคำถามที่สำคัญ!  ก่อนอื่น เราต้องตั้งมั่นทิศทางเชิงบวกบางประเภทในชีวิตของเราก่อน ซึ่งจะช่วยให้เราหลีกเลี่ยงการเกิดใหม่ที่แย่ลงกว่าเดิม  อันที่จริงแล้ว การทำเช่นนี้ไม่เพียงแต่เลี่ยงสถานการณ์ดังกล่าว แต่ยังนำเราไปสู่การหลุดพ้นและการตรัสรู้อีกด้วย

ผมไม่ค่อยสันทัดกับคำว่า “ที่พึ่งพิง” ซึ่งดูชักชวนให้เข้าใจผิดอยู่เล็กน้อย โดยให้ความรู้สึกที่เป็นเชิงรับมากเกินไป ราวกับว่าเรามีพระพุทธเจ้าเป็นผู้ช่วยชีวิตในเชิง “โอ้ พระพุทธองค์ โปรดช่วยข้าพเจ้าด้วย!” แล้วมันก็ไม่เหมือนกับการที่เราเป็นสัตว์ที่ถูกนำไปปล่อยยังศูนย์พึ่งพิงสัตว์ป่าด้วย  เรากำลังพูดถึงสิ่งที่เป็นเชิงรุกมาก ไม่ใช่เชิงรับเลยสักนิด  ผมอธิบายเรื่องนี้เหมือนกับการวาง “ทิศทางที่ปลอดภัย” ให้กับชีวิตเรา  กล่าวคือ หากเราเดินไปในทิศทางนี้แล้ว เราย่อมปกป้องตัวเองจากการประสบกับการเกิดใหม่ที่แย่ลง การเวียนว่ายตายเกิดทั้งหมด รวมถึงการไร้ความสามารถในการช่วยเหลือผู้อื่นได้อย่างเต็มประสิทธิภาพด้วย

คำว่า “พระธรรม” มักได้รับการแปลหมายถึงหลักคำสอนของพระพุทธเจ้า ซึ่งจริง ๆ แล้วหมายถึงมาตรการเชิงป้องกัน  เป็นสิ่งที่เราสามารถนำไปใช้กับตนเอง เพื่อป้องกัน หรือหลีกเลี่ยงปัญหาและความทุกข์ยากในอนาคต  เรานำมาตรการนี้ไปปฏิบัติในชีวิต เพื่อหลีกเลี่ยงปัญหาสามประการของการเกิดใหม่ที่แย่ลง การเวียนว่ายตายเกิด และการไร้ความสามารถในการช่วยเหลือผู้อื่นอย่างเต็มที่

ทิศทางที่พระพุทธเจ้าทรงชี้ให้เห็นแล้วคืออะไร  อันที่จริงแล้ว ทิศทางนี้ก็คือสิ่งที่พระพุทธองค์ได้ทรงบรรลุแล้วด้วยพระองค์เอง อันเป็นการยุติอุปสรรค ข้อบกพร่อง ความสับสน และอารมณ์รบกวนทั้งหมดทั้งสิ้น  ในขณะเดียวกัน พระพุทธองค์ทรงตระหนักถึงศักยภาพเชิงบวกทั้งหมดของจิต  นี่คือทิศทางที่เราพูดถึง  จริง ๆ แล้วนี่คือสิ่งที่เราหมายถึง เมื่อพูดถึงทิศทางปลอดภัยของพระรัตนตรัยอันประเสริฐที่หาได้ยากยิ่งแห่งพระพุทธ พระธรรม และพระสงฆ์  พระธรรมคือสิ่งที่พระพุทธเจ้าทรงปฏิบัติจนลุล่วงและหลักคำสอนของพระองค์ อันเป็นวิธีการที่ทำให้เราสามารถบรรลุสิ่งเดียวกันนี้ พระพุทธเจ้าหมายถึงบุคคลที่ได้บรรลุแล้วในขั้นสมบูรณ์  พระสงฆ์ไม่ได้หมายถึงเพียงผู้คนในอาราม หรือในศูนย์พระพุทธศาสนา หากแต่หมายถึงคณะสงฆ์  อันที่จริง นี่ก็ไม่ได้ถือเป็นทิศทางที่ปลอดภัยจริง ๆ  พระสงฆ์ อันเป็นส่วนหนึ่งของพระรัตนตรัย หมายถึงผู้ที่ได้ตระหนักรู้ขั้นสูงแล้ว ผู้ซึ่งได้บรรลุส่วนหนึ่งของสิ่งที่พระพุทธเจ้าทรงบรรลุอย่างสมบูรณ์

เพื่อการนี้ นี่คือสิ่งที่เราต้องทำเป็นขั้นแรก  เราต้องตั้งมั่นทิศทางที่ปลอดภัยในชีวิตของเราด้วยความจริงจัง กล่าวคือ เป็นสิ่งที่เรามุ่งปฏิบัติเพื่อไปให้ถึง  เราปฏิบัติเพื่อบรรลุสิ่งที่พระพุทธเจ้าทรงได้บรรลุแล้ว วิธีที่พระพุทธเจ้าได้ทรงปฏิบัติอย่างสมบูรณ์ และวิธีที่พระสงฆ์ได้บรรลุแล้วบางส่วน  การวางทิศทางดังกล่าวในชีวิตเราสร้างความแตกต่างอย่างมหาศาลในทุกระดับ เพราะตอนนี้ชีวิตของเราย่อมมีความหมายและมีทิศทางจริง  เรากำลังฝึกฝนตนเองเพื่อกำจัดข้อบกพร่องและตระหนักถึงศักยภาพของตนเอง  หากเราทำเช่นนั้น เราจะรู้สึกเป็นสุขมากขึ้นทางอารมณ์โดยรวม เพราะเราจะไม่คิดว่า “ฉันไม่รู้ว่าชีวิตนี้มีความหมายอย่างไร ฉันไม่รู้ว่าฉันทำอะไรอยู่ตอนนี้ ชีวิตของฉันไร้ความหมาย”  นั่นถือเป็นสภาวะทางจิตที่แย่มากเลย และเมื่อผู้ใดมีสภาวะทางจิตเช่นนี้มักหมายความว่าชีวิตของพวกเขามีแต่เรื่องเงินทองนั่นเอง  แม้จะฟังดูซ้ำซากเพียงไร ความจริงก็คือ “เงินทองซื้อความสุขไม่ได้”

ทีนี้เมื่อเรามีทิศทางที่ปลอดภัยในชีวิตแล้ว  จากพื้นฐานนี้ มีวิธีหลีกเลี่ยงการเกิดใหม่ที่แย่ลงได้อย่างไร  วิธีการ คือ การหลีกเลี่ยงการกระทำในลักษณะเชิงโทษ ทั้งทางกาย ทางวาจา และทางใจ  หมายถึงว่าเราพยายามหลีกเลี่ยงการกระทำทั้งสามอย่างนี้ภายใต้อิทธิพลของอารมณ์รบกวน เช่น ความโกรธ ความโลภ การยึดติด ความไร้เดียงสา ความอิจฉา และอารมณ์อื่น ๆ อีกมากมาย  วิธีที่ดีที่สุดในการใช้ประโยชน์จากชีวิตมนุษย์อันล้ำค่าในระดับต้นคือ การหลีกเลี่ยงการกระทำ การพูด และการคิดในลักษณะเชิงโทษ

อย่างไรก็ตาม เราจำเป็นต้องทำเช่นนี้ภายใต้กรอบของพระพุทธศาสนา  หากกล่าวโดยรวมแล้ว ศาสนาทุกศาสนาสอนให้เราไม่กระทำเชิงโทษ เช่น การเข่นฆ่าและการขโมย แต่พื้นฐานอันเป็นเอกลักษณ์ของพระพุทธศาสนานั้นไม่ใช่กฎหมาย  ไม่มีกฎหมายใด ๆ ที่บัญญัติขึ้นโดยผู้วิเศษ หรือนิติบัญญัติ หรือรัฐบาล  พุทธจริยธรรมไม่ได้อิงกับการเชื่อฟังกฎหมาย เช่นว่า “จงเชื่อฟังกฎหมาย มิฉะนั้นจะโดนลงโทษ”  ในระบบประมวลกฎหมายนั้น เราสามารถติดศีลบน หรืออาจจ้างทนายความเก่ง ๆ เพื่อหลบหนีการลงโทษได้  อีกทั้งมันไม่ใช่ว่าเมื่อเราเชื่อฟังกฎหมายแล้ว เราเป็นคนดี และหากเราไม่เชื่อ เราเป็นคนเลว หรือเป็นอาชญากร  การเชื่อฟังไม่ใช่รากฐานของพุทธจริยธรรม

เป็นสิ่งสำคัญที่ต้องทราบว่า พฤติกรรมเชิงประโยชน์หมายความว่าอย่างไรในพระพุทธศาสนา  เราสามารถทำความเข้าใจได้จากการพิจารณาลักษณะของพฤติกรรมเชิงประโยชน์  ยกตัวอย่างเช่น วิธีหนึ่งสำหรับการเข่นฆ่า หรือการพรากชีวิต คือ การล่าสัตว์  แต่หากเราไม่เคยออกล่าและไม่เคยสนใจในการล่าด้วย ความจริงข้อที่ว่าเราไม่ล่าสัตว์นั้นไม่นับเป็นพฤติกรรมเชิงประโยชน์ ถึงแม้ว่านี่จะเป็นสิ่งที่ดีก็ตาม  พฤติกรรมเชิงประโยชน์ หมายถึง เมื่อเรารู้สึกอยากตบยุงให้ตาย เราไม่กระทำตามที่รู้สึก  เราเข้าใจว่าหากเรากระทำเช่นนั้นแล้ว ย่อมเป็นการกระทำจากความโกรธ คิดถึงเพียงแต่ตัวฉัน ตัวฉัน ตัวฉัน  ยิ่งไปกว่านี้ เรารู้ว่าหากเราฆ่ายุงแล้ว จะก่อให้เกิดนิสัยรุนแรงที่เมื่อเราเจออะไรที่ไม่ชอบ เราจะจัดการกับมันด้วยการฆ่า  ดังนั้นแทนที่จะตบยุง เราพึงหาวิธีการที่มีสันติกว่านี้ในการจัดการกับมัน เช่น การใช้ถ้วยจับมันไว้และนำไปปล่อยด้านนอก  การกระทำเชิงประโยชน์ คือ การละเว้นการฆ่าสิ่งมีชีวิตที่เราอยากจะฆ่าจริง ๆ  เราละเว้นเพราะเราเข้าใจในเหตุและผล  การกระทำเชิงประโยชน์ประเภทนี้สร้างสมศักยภาพเชิงบวกอันแข็งแกร่งในจิตเรามากขึ้นเรื่อย ๆ

นอกจากนี้ยังมีการกระทำเชิงประโยชน์ในระดับที่แข็งแกร่งกว่านี้ด้วย ซึ่งไม่ใช่เพียงแค่ไม่ฆ่ายุง แต่คือการให้อาหารมัน  เราสามารถให้มันได้ชิมเลือดของเราเสียหน่อย  อย่างไรเสียเราก็มีเลือดเยอะ  ผมเคยเจอคนไม่กี่คนที่สามารถทำอย่างนั้นได้จริง  ข้อที่ว่าเราไม่ล่าสัตว์นั้นไม่ได้เป็นการกระทำเชิงบวกที่แข็งแกร่งเท่าที่เราอาจคิด

ฉะนั้นในพระพุทธศาสนา รากฐานทั้งหมดของจริยธรรมคือ การเข้าใจว่าการกระทำในลักษณะบางประการจะสร้างผลลัพธ์บางประเภทขึ้น และแยกแยะระหว่างสิ่งที่เป็นโทษและสิ่งที่เป็นคุณ  ยกตัวอย่างเช่น หากเรากระทำการในลักษณะเชิงโทษ ตรงนี้ย่อมสร้างสภาวะทางจิตที่เป็นทุกข์ หรือถูกรบกวนสำหรับตนเอง  เรากระทำตัวเช่นนี้เนื่องจากความสับสนพื้นฐานของเรา  อย่างแรกเลย เราอาจไม่รู้ว่าจริง ๆ แล้วการกระทำเชิงโทษนั้นเป็นการทำลายตนเอง เหมือนเวลาเราเสพติดยา หรือแอลกอฮอล์  นอกจากนี้ เราอาจคิดในเชิงกลับกันว่า หากเราเมายาหรือมึนเมาตลอดเวลา เราจะสามารถเลี่ยงปัญหาของเราได้

ดังนั้นจากความเข้าใจเรื่องพื้นฐานของพฤติกรรมเชิงจริยธรรมแล้ว เราตระหนักได้ว่าเมื่อเรากระทำตัวเชิงโทษ มันไม่ใช่ว่าเราเป็นคนเลว แต่เป็นเพราะเราสับสน  เมื่อผู้อื่นกระทำการเชิงโทษ มันไม่ใช่ว่าพวกเขาเป็นคนเลวและสมควรได้รับการลงโทษ แต่เป็นเพราะพวกเขาสับสนและถูกรบกวนมาก  พวกเขาจึงสมควรแก่ความเห็นอกเห็นใจที่เราอยากช่วยเหลือเขากำจัดความสับสนทิ้งไปเสีย  ใช่แล้ว เราอาจจะต้องขังเขาเอาไว้ หากเขามีโอกาสจะทำร้ายผู้อื่นต่อไป แต่ตรงนี้ควรกระทำด้วยจิตใจที่ต่างออกไป  เราไม่จำเป็นต้องลงโทษ หรือทำร้ายเขา แต่เป็นการพยายามช่วยเขา  พวกเขามีความต่อเนื่องทางจิตที่จะดำเนินต่อไปตลอดกาล และหากเราไม่พยายามบำบัดเขาทางใดทางหนึ่งในตอนนี้ พวกเขาย่อมดำเนินการกระทำเชิงโทษรุนแรงนี้ต่อไปในกาลหน้า

อย่างไรก็ตาม สำหรับระดับต้น เรามุ่งเน้นที่ตัวเองและความต้องการที่จะหลีกเลี่ยงสถานการณ์เลวร้ายในอนาคตเป็นหลัก ซึ่งหมายถึงชีวิตในชาตินี้สำหรับพระธรรมขนาดย่อม หรือชีวิตในภายภาคหน้าสำหรับพระธรรมของจริง  ในระดับนี้ นี่คือการใช้ชีวิตมนุษย์อันเลอค่าด้วยการหาทิศทางที่ปลอดภัย  เราให้คุณค่าชีวิตนี้ เพราะเรารู้ว่าเราจะต้องเสียมันไป และเราต้องการสร้างความมั่นใจว่าเราจะสามารถมีชีวิตมนุษย์อันเลอค่านี้ต่อไปในอนาคต  เราต้องการชีวิตในภพภูมิมนุษย์ เพราะการไปให้ถึงเป้าหมายของการหลุดพ้นและการตรัสรู้นั้นต้องใช้เวลานานมาก  เปรียบพระธรรมขนาดย่อมดั่งย่างก้าวไปสู่พระธรรมของจริง ระดับต้นที่เราได้กล่าวถึงนี้ก็คือย่างก้าวไปสู่ระดับกลางและระดับสูงนั่นเอง

แรงจูงใจระดับต้นเริ่มจากการเห็นคุณค่าชีวิตมนุษย์อันล้ำค่าสุดประมาณที่เรามีนี้  เรามีร่างกายนี้ มีโอกาส และที่สำคัญที่สุดคือ เรามีสติปัญญาของมนุษย์  หากเราตั้งใจจริงแล้ว แทบไม่มีสิ่งใดเลยที่เราไม่อาจบรรลุได้

สถานการณ์อันน่ามหัศจรรย์ที่เราเป็นอยู่นี้ย่อมไม่คงอยู่ตลอดไป เพราะไม่มีสิ่งใดเป็นเช่นนั้นได้  ไม่ว่าเราจะร่ำรวยแค่ไหน หรือจะมีชื่อเสียงมากแค่ไหน หรือเราจะมีเพื่อนฝูงมากแค่ไหน หรือร่างกายเราจะแข็งแรงแค่ไหน เราย่อมต้องตาย  ไม่ใช่แค่ว่าไม่มีสิ่งใดที่สามารถหยุดเรื่องนี้ได้ แต่เรายังไม่มีทางรู้อีกว่าเวลาของเราจะหมดลงเมื่อไร  อย่างที่กล่าวไว้ว่า หากเราตระหนักถึงความตายอย่างแท้จริง เราย่อมไม่มีทางใช้ชีวิตอย่างสามัญได้

เมื่อเราเห็นแล้วว่าชีวิตเป็นสิ่งเปราะบางและอาจสิ้นสุดลงได้ทุกเมื่อ เราจะเริ่มคิดเกี่ยวกับสิ่งที่อยู่นอกเหนือจากความตาย  เนื่องจากมีสภาวะที่เป็นไปได้มากมายเหลือเกินสำหรับการเกิดใหม่ของเรา หลายประเภทนั้นเลวร้ายมาก เราจึงตั้งมั่นทิศทางที่ปลอดภัยให้กับชีวิตเรา

ทิศทางที่ปลอดภัยนี้กระตุ้นให้เราละเว้นจากการกระทำเชิงโทษ ซึ่งก่อให้เกิดความทุกข์ในอนาคต และเริ่มปฏิบัติการกระทำเชิงประโยชน์ ซึ่งก่อให้เกิดความสุขในอนาคต  เมื่อเป็นเช่นนี้แล้ว เราย่อมสร้างความมั่นใจในการเกิดในสภาวะที่ดียิ่งขึ้นไปในชาติหน้า