дунд болон гүнзгий түвшний сэдэл

Дунд төрөлхтний түвшинд бид цааш үргэлжлүүлэн шинжилнэ. Хэдий бид, сайн төрөл гэж нэрлэгддэг тэдгээр төрлүүдэд эсвэл бүр эрдэнэт хүний төрөлд төрсөн байсан ч тэдгээр төрлүүдэд үргэлжлүүлэн төрсөөр байх нь ердөө хангалттай биш. Амьдрал үргэлжлэх боловч түүний мөн чанар нь дараагийн агшинд бидний сэтгэл ямар байх нь тодорхойгүй, амьдрал үргэлж өгсөж, уруудах явдал байна. Бид одоо баяртай байж болох ч дараагийн минутад гэнэт итгэл буурах, гунигт автах эсвэл бүр сэтгэл хямарч болно. Хамгийн жижиг зүйлүүд хүртэл бидний сэтгэлийг үймүүлэх ба мэдээж төрөл бүрд бид өөрийн биеийн үйл ажиллагааг хянах боломжгүйгээр төрөх, нялх нярай үеийг туулах ёстой болох энэхүү дахин дахин гарах асуудлууд бидэнд байсаар байна. Явж, ярьж сурах ёстой болох ба үүнийг дахин дахин туулсаар байх нь үнэхээр уйтгартай. Сургуульд явах ёстой болно, хэн үүнийг дахин хийхийг хүсэх билээ?! Хань ижил, ажил төрөлтэй болох хэрэгтэй, мөн дахин өвчин, өтөл нас, үхэлтэй бид өөрсдөө төдийгүй бидний хайртай тэдгээр хүмүүс бас нүүр тулна.

Бүр энэхүү эрдэнэт хүний төрөлд ч үнэхээр олон зовлонтой зүйлс байх бөгөөд бидний бүхий л сэтгэл хөдлөлийн асуудлууд тэнд бас байсаар байна. Бид уурлана, хямарна, бид шунана. Бид хүмүүст болон эд зүйлд маш их шунан тачаана. Шалтгаан ба үр дагавар, бодит байдлыг мэдэхгүй учраас бидний үйлдэл хийж, ярьж байгаа байдал нь бусдад нөлөө үзүүлэхгүй гэж бодох гэх мэтээр гэнэн бодлогогүй үйлдлүүд хийнэ. Бид ихэвчлэн бусад хүмүүсийг бараг оршдоггүй мэт, тэднийг сэтгэлгүй мэт санаж үйлдлүүдийг хийнэ. Энэ бол үнэхээр мэдлэг туршлагагүй, гэнэн бодлогогүй хэрэг, тийм биз дээ?

Энэ бүх асуудлууд үргэлжлэн гарах ба бид эдгээр өгсөж, уруудах асуудлыг ямар ч сайн төрөлд туулна. Мөн бид завшаантайгаас завшаангүй, сайнаас муу төрөл болон нөхцөлд төрөх цаг бас ирнэ. Энэ бол “хяналтгүй дахин дахин гарах оршихуй, төрөл” буюу “самсара” (орчлон, сансар) гэдэг санскрит үгийн илэрхийлэх тэр зүйл юм.

Дунд төрөлхтний хувьд бидний хүрэх зорилго бол энэ бүхнээс гэтэлж амгаланд хүрэх. Бидний сэтгэлийн үргэлжлэлд эхлэл бас төгсгөл байхгүй бөгөөд бид энэхүү хэзээ ч дуусашгүй мэт дахин дахин гарах төрлийг үргэлжилж байхыг хүсэхгүй. “Хэзээ ч дуусашгүй мэт” гэж хэлэх үед энэ нь хэрэв бид ямар нэг зүйл хийхгүй бол энэ нь мөнхөд үргэлжилнэ гэсэн утга илэрхийлнэ. Бид үүнд төгсгөл тавьж, орчлонг хорихуйн үнэнд хүрэх ёстой. Яагаад? Учир нь бид зовлонг эцэслэхийг хүснэ. Бидэнд тулгарч байгаа асуудлууд нь үнэхээр айхавтар биш хэдий ч илүү нарийн асуудлуудыг зогсоохыг хүсдэг. Энэ бол амгаланд хүрэхийг зорих түүний шалтгаан юм.

Санскрит хэлэнд амгаланг “нирвана” (нирваан) гэх ба үүнд биднийг хөтлөх сэтгэл хөдлөлийг “орчлонгоос уйсахуй” (англ. renunciation) гэнэ. Энэ тийм сайн орчуулга биш (англи орчуулгыг хэлж байна), гэвч энэ нь хүлээснээс гэтлэх гэсэн маш хүчтэй сэтгэлийг илэрхийлнэ. Орчлонгоос уйсах сэтгэлийн хувьд бид энэ зовлонгоор хангалттай зовлоо хэмээн шийдсэн сэтгэл байна. Бид үүнээс залхах ба илүү гүнзгий түвшинд үнэндээ бид энэ бүхнээс маш их уйдсан байна. Хангалттай: бид үүнээс гэтлэхийг хүсэж байна гэнэ.

Гэтлэхийн тулд бид өөрийн бүх асуудал, зовлонгийн шалтгааныг арилгах хэрэгтэй. Бид зөвхөн зовлонг арилгахыг хүсэхгүй харин түүний шалтгааныг бас арилгахыг туйлаас хүснэ. Бид мөхөөлдөс эсвэл шоколад гэх мэтээс татгалзах тухай яриагүй. Энэ бол магад гарахуйг ойлгох маш хялбар ойлголт. Бидний хийхийг зорих зүйл бол тэр бүхэнд төрүүлэх уур, шунал, хүслийн сэтгэлийг арилгах явдал. Шоколадны хувьд, түүний сайн чанарыг хэтрүүлэх явдал дээр суурилсан түүнд шунах сэтгэлийг арилгах. Жишээ нь бид “Энэ бол дэлхий дээрх хамгийн гайхалтай, амттай зүйл бөгөөд намайг баяр жаргалтай, туйлаас баяр жаргалтай болгоно!” гэж бодно. Хэрэв шоколад үнэндээ ийм чадамжтай бол түүнээс хэдий их иднэ бид төдий чинээ баяр жаргалтай болох ёстой. Гэвч бид хэдий шоколад их иддэг хүн байсан ч тун удалгүй тэр нь ихдэж бие эвгүйрхсэнээр түүнийг дахин харахыг хүсэхгүй болно.

Шунал, уур гэх мэт сэтгэлүүдийг арилгахыг хүсэх хүсэлдээ чин сэтгэлээсээ хандах нь үнэхээр гүнзгий, маш хэцүү. Энэ нь толгойгоороо хана мөргөх нэг хүн ийнхүү мөргөхөө зогсоовол тэр нь улам илүү өвдөх үгүйг мэдэхгүй учраас зогсоож чадахгүй айх ийм нэг хошин яриатай адил юм. Энэ бол бидний сурч дадсан зүйл бөгөөд бид толгойгоороо ханыг мөргөсөөр байдаг. Энэ мэдээж нэг хэтрүүлсэн жишээ. Илүү нийтлэг байж болох нэг жишээ бол хоорондын харилцаа нь эрүүл биш байх боловч ганцаар хоцорно гэдгээс эмээн тухайн хүнтэй тогтоосон харилцаагаа тасалж чадахгүй байх явдал. Ингэснээр тэрхүү эрүүл бус харилцааг үргэлжлүүлж эцэст нь бид маш хөөрхийлөлтэй байдалд үлддэг.

Ийм зүйл нэлээд нийтлэг тохиолддог, тийм биз дээ? Биднийг орхиж магадгүй хэмээн бид тодорхой хүмүүст тодорхой зарим зүйлийг хэлэхийг хүсдэггүй. Бид энд ямар нэг сонин тохиолдлын тухай бус, харин ердөө бидний цаг үргэлж туулж байдаг зүйлийн тухай ярьж байна.

Амгаланд хүрч улмаар гэгээрэлд хүрэх энэ зорилгын хувьд бид юуны түрүүнд энэ нь боломжтой зүйл бөгөөд түүнд хэрхэн хүрэхийг мэдэх хэрэгтэй. Эдгээр нь маш нарийн төвөгтэй сэдэв бөгөөд тэдгээр зорилго нь бид бүгдийн хүрч чадах, хүрэх боломжтой зорилго гэдгийг харуулахад хэцүү байдаг учраас олон хүмүүс энэ сэдвийг алгасдаг. Энэ бол том алдаа, учир нь хэрэв бидэнд эдгээр зорилгод хүрч болно гэсэн итгэл үнэмшил үнэндээ байхгүй бол ямар шалтгаанаар бид тэдгээрт хүрэх гэж өөрт төвөг удна гэж? Бид ердөө тоглоом тоглож, эцэст нь энэ үнэхээр утгагүй юм гэж хэлээд орхих тийм нэг цэгт хүрэх явдал уу.

Бид Бурханы-чанар (амгалан, гэгээрэлд хүргэх хүчин зүйл), сэтгэлийн ариун чанар гэх мэт сэдвийг гүнзгий шинжилж үзэх ёстой. Сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулдаг сэтгэл хөдлөл, төөрөгдөл нь бидний сэтгэлийн үндсэн хэсэг мөн үү? Хэрэв тийм бол энэ нь агшин, хором бүрд сэтгэлд байна гэсэн утгатай болно. Хэрэв тийм биш бол тэдгээр нь түр нэг хугацаанд төрдөг үү, тэднийг дахин төрөхгүй байхаар арилгаж болох уу?

Энэ талаар асууж тодруулж, маргаж мэтгэлцэх зайлшгүй шаардлагатай. Энэ бол шууд мухар сүсгээр хүлээн зөвшөөрөх ёстой зүйл мэдээж биш. Үнэндээ бид хэдий их эргэлзэнэ, төдий чинээ сайн. Учир нь бид хийж байгаа зүйлийнхээ талаарх бүх эргэлзээгээ арилгаж, түүндээ хүчтэй итгэл үнэмшилтэй байх хэрэгтэй. 100% итгэл үнэмшилтэй болох хүртлээ бид хүлээх ёстой юу? Энэ бол тийм амархан хариулчих асуулт биш. Хэзээ бүрэн итгэлтэй болохыг хэрхэн мэдэх вэ? Энэ маш урт хугацаа шаардана.

Хэрэв бид үүнийг хэрэггүй зүйл гэж бодох юм бол тэр үед бид түүгээр оролдохгүй нь ойлгомжтой. Гэвч магадгүй энэ боломжтой байж болох юм гэж үзэх зүг уруу хандаж байвал тэр үед бид үргэлжлүүлж болно. Гэвч үүнийг үнэн гэж бодох нь мухар сүсгээр итгэх эсвэл “манай багш тийн хэлсэн” учир хэмээсний үндсэн дээр бус тодорхой учир шалтгааны үндэслэл дээр суурилах хэрэгтэй. Бурхан багш өөрөө, надад сүсэглэсний үндсэн дээр миний хэлсэн зүйлд итгэх бус харин алт худалдаж авахдаа шалгадгийн адилаар тэдгээрийг шалгаж үз хэмээсэн байдаг. Тэдгээрийг үнэхээр үнэн эсэхийг бид шалгах хэрэгтэй.

Хойд төрөлд итгэх итгэл төрөх бодит үйл явц маш урт хугацааны үйл явц байж болно. Би үүнтэй маш олон жилийн турш ажилласан учраас өөрийнхөө туршлагаас хуваалцаж болно гэж бодож байна. Би Бурханы шашныг 45 жилийн турш судалж байгаа бөгөөд энэ хооронд би мэдээж яагаад хойд төрөл байх боломжтой талаар учир шалтгаан дээр суурилсан мэдлэгийн түвшний ойлголтонд хүрсэн. Гэвч тэрхүү шугамаас давуулан түүнийг сэтгэлийн зөн мэдрэмжийн түвшинд үнэхээр хүргэсэн зүйл бол миний багшийн хоёр насны амьдрал дамжсан бидний харилцаа байсан юм. Түүнийг Сэркон Ринбүүчи гэх бөгөөд Дээрхийн гэгээн Далай ламын багш нарын нэг байсан; түүний нэг ойрын шавь байсан нь үнэхээр миний аз завшаан байсан. Би түүний дэргэд есөн жил байж энэ хугацаанд түүний орчуулагч, бас нарийн бичгийн үүргийг гүйцэтгэж байлаа. Би түүний гадаад дахь бүх аяллыг зохион байгуулж, дагалдан явж, түүнтэй маш ойр ажилладаг байв. Тэрбээр 1983 онд жанч халж, дахин төрсөн ба түүний хойд дүрийг Төвөдийн хойд дүрийн лам тодруулах аргаар тодруулсан юм.

Тэрбээр одоо 25 настай, би түүнтэй одоо хэр нь маш ойр харилцаатай, өмнөх дүртэй нь ямар харилцаатай байсан түүнтэй адил. Мэдээж одоо насны ялгааны хувьд эсрэг болсон байна!

Хойд дүрийн Сэркон Ринбүүчитэй анх намайг уулзахад тэр ердөө дөрвөн настай байсан бөгөөд түүний өрөөнд намайг анх ороход туслах нь түүнээс “Энэ хэн гэдгийг мэдэж байна уу?” гэхэд “Тэнэг юм уу, мэдээж мэднэ шүү дээ” гэж хариулсан. Бүр эхнээсээ, дөрвөн настай хүүхэд гэхэд тэрбээр надад бусад хүмүүсээс илүү маш дотно, сайн хандаж байсан. Тэр өсөж том болсон ч энэ нь яг хэвээр байгаа.

Бид хэд хэдэн удаа түүнтэй хамт түүний өмнөх наснаас үлдсэн бичлэгүүдийг үзсэн, тэрбээр – тэр надтай хэрэггүй зүйл ярьдаггүй – “Аан, би ингэж хэлж байснаа санаж байна” гэж хэлж байсан. Тэр бүх логик, учир шалтааны ойлголтоос гадна энэ нь “за яахав, магадгүй, байж болох юм ...” гэх сэтгэлээс цааш гарахад үнэхээр надад тусалсан үйл явдал байсан. Энэ надад бүрэн итгэл төрүүлсэн.

Эдгээр зүйлүүд хялбар биш. Амгаланд хүрэх үнэхээр боломжтой юу? Сэтгэлийн мөн чанар үнэхээр цэвэр ариун уу? Хэдий бид үүнийг учир шалтгааны хувьд ойлгосон ч түүнийг сэтгэлийн түвшинд ойлгохын тулд бид илүү гүнзгий судлах ёстой. Гэвч, удаан алгуур, бид түүнд хүрнэ.

Лам-римын дунд түвшний сэдлийн хүрээнд бид 12 шүтэн барилдлагаар дахин төрлийн механизмыг тайлбарлах маш нарийн тайлбарыг авч үздэг. Энэ бол үйлийн үр, үйлийн үр нөлөө гэх мэт бүхэл бүтэн асуудлыг авч үзэх маш нарийн төвөгтэй механизмын ердөө нэр юм. Бид уур, шунал гэх мэт сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулдаг сэтгэл хөдлөлийн төрлүүд болон тэдгээр нь хэрхэн төрдөг, тэдгээрийн цаад шалтгаан юу болох талаар гүнзгий ойлгох хэрэгтэй. Үүний цаана байх тэрхүү хүчин зүйлийг өөрийн зан байдлын бусдад болон өөрт үзүүлэх нөлөөг буруу ойлгосон “төөрөгдөл” гэж би маш энгийнээр тайлбарладаг. Цааш гүнзгийрүүлэн авч үзвэл, бид үнэндээ хэрхэн оршдог, бусад хэрхэн оршдог, юмс хэрхэн оршдог талаар төөрөлдсөн байдаг.

Ер нь бид эдгээр зүйлүүдийг бие даан, бүрэн өөрийн хүчээр, бусад бүх зүйлээс тусдаа, гадуураа хуванцраар хүрээлэгдсэн мэт оршдог гэж боддог. Бүр хэдий бид бүх зүйл хоорондоо харилцан холбоотой оршдог гэж бодож байж болох ч юмсыг хуванцраар хүрээлэгдэх бөгөөд бусад юмстай саваа мэтээр холбогдон оршдог гэж бодсоор байна. Байх боломжгүй оршихтой холбоотой бидний ойлгох хэрэгтэй нарийн ойлголтын олон түвшин байна. Бид юу боломжгүй болох, бидний төөрөгдөл бусад хүн болон юмсын чухам юуг буруу тусган хардаг гэдгийг тодорхой ойлгох хэрэгтэй.

Бидний ойлгох ёстой зүйлийг “хоосон чанар” гэж нэрлэдэг. Хоосон гэдэг нь огт байхгүй гэсэн үг; ердөө байхгүй зүйл. Юу байхгүй вэ гэвэл байх боломжгүй эдгээр төсөөлсөн зүйлүүдтэй бодит холбогдолтой зүйл. Тэдгээр төсөөллүүд бодитой ямар нэг зүйлтэй тохирдоггүй.

Бид Санта-Клаусын жишээг хэрэглэж болно. Бид урт цагаан сахалтай, улаан хувцастай, бидний “Санта-Клаус” гэж нэрлэдэг зүйлтэй адилхан харагдах хэн нэгэнтэй уулзаж байна гэж бодъё. Бид түүнийг Санта-Клаус гэж бодно, гэвч яагаад? Санта-Клаус шиг харагдаж байгаа учраас тэр юм. Гэвч Санта-Клаусын харагдах байдал бодит ямар нэг зүйлтэй холбоогүй, учир нь жинхэнэ Санта-Клаус гэж байхгүй. Энэ бол хоосон чанарын авч үздэг зүйл, тэр хүний харагдах байдалтай холбоотой жинхэнэ Санта-Клаус байхгүй байх явдал. Энэ нь Санта-Клаус шиг харагдах нэг эрэгтэй хүн байна гэдгийг ямар ч байдлаар үгүйсгэхгүй. Бид ердөө тэрхүү эрэгтэйн бидэнд харагдах байдал нь хуурмаг гэдгийг тодруулж байгаа юм. Тэр Санта-Клаус шиг харагдах боловч тэр бол үнэхээр Санта-Клаус биш, учир нь тийм зүйл байхгүй.

Бидний сэтгэл оюун үргэлж ийм байдлаар ажиллаж байдаг. Бид энэ хүн бол хамгийн сайхан хүн, эсвэл тэр хүн бол хамгийн муухай хүн, эсвэл бид бол дэлхийд өгөгдсөн Эзэн тэнгэрийн бэлэг, эсвэл эсрэгээрээ бид бол ямар ч хэрэггүй хүн гэх мэтээр ердөө утгагүй элдэв зүйлийг төсөөлж байдаг. Бид эсвэл тэд бусад бүхий л зүйлсээс бүрэн хамааралгүй бие даан орших бөгөөд энэ нь хувиршгүй, үнэн мэтээр эдгээр зүйлсийг төсөөлдөг.

Бодит байдалд хэн ч ийм байдлаар оршдоггүй. Үнэндээ энэ бол боломжгүй, учир нь бүх зүйл бусад зүйлтэй холбоотой харьцангуй оршиж байдаг. Дээрхийн гэгээн Далай лам бидний хуруунуудаар үргэлж жишээ авдаг. Бидний ядам хуруу урт уу эсвэл богино уу? Чигчий хуруутай харьцуулбал урт, харин дунд хуруутай харьцуулбал богино. Тэгвэл өөрийн талаас, өөрийн хүчээр, тэр урт уу эсвэл богино уу? Үүнд хариулт байхгүй, учир нь тэр бусад зүйлүүдтэй холбоотойгоор урт эсвэл богино болно. Тэр бол бусад зүйлээс бүрэн хамааралтай бөгөөд юу урт, юу богино болох тухай бидний өөрийн ойлголтоос бас шалтгаална. Та бүхэнд нэг ойлголт төрсөн гэж би бодож байна.

Энэхүү дунд түвшинд бид хоосон чанарыг ойлгох ойлголтоор тэрхүү суурь буруу ойлголтыг арилгахыг хичээнэ. Энэ бол бидний дахин дахин хяналтгүй төрөл авахын шалтгаан болдог тэрхүү төөрөгдөл юм. Учир нь энэ нь 12 шүтэн барилдлагын тэрхүү нарийн механизмд тайлбарласанчлан үйлийн үр, үйлийн үр нөлөөг идэвхжүүлдэг.

Хоосон чанарыг ойлгоход бидэнд төвлөрөл хэрэгтэй. Төвлөрлийг төлөвшүүлэхэд бидэнд ёс зүйн сахилга бат хэрэгтэй. Энэ тухайд авдаг жишээ нь модыг цавчиж унах тухай нэгэн жишээ байдаг. Ойлголт нь хурц сүх адил, харин модыг үнэхээр цавчиж унагахын тулд бид нэг газраа олон цохих хэрэгтэй болно. Нэг газраа үргэлжлүүлэн цохих нь төвлөрөлтэй адил. Сүхийг өргөн авч, түүнийг далайж, нэг газраа дахин дахин цохиход бидэнд хүч хэрэгтэй. Энэ хүч нь сөрөг байдлаар үйлдэл хийхээс зайлсхийх явдал болох ёс зүйн хувийн сахилга батаас гарна.

Дунд төрөлхтний түвшинд, бидний авч болох олон төрлийн сахилыг бас тайлбарлан үзүүлдэг. Үүнд эрэгтэй, эмэгтэй хуврагийн бүрэн эсвэл эхний бүлэг сахил, эрэгтэй, эмэгтэй гэргийтэн хүмүүсийн сахил багтана. Гэргийтэн гэдэг нь сүм хийдэд шавилан суугаагүй, хуврагийн сахилгүй хүнийг хэлэх бөгөөд энэ нь заавал гэр бүлтэй байх гэсэн утгатай биш; энэ нь гэр бүлгүй ганц бие хүмүүсийг бас илэрхийлнэ. Эртний Энэтхэгт ийм тохиолдол үнэндээ ховор байсан бөгөөд гэргийтэн нь бараг ихэнх тохиолдолд гэр бүлтэй байдаг байв. Эдгээр хуврагийн болон гэргийтний сахилуудыг нийтэд нь “ангид тонилогчийн санваар” гэж нэрлэх ба үүний учир нь тэдгээр нь зөвхөн өөрийн амгалан, гэтлэхүйд зориулагдсан байдаг. Эдгээр сахил нь бидний бясалгал бүтээл гэх мэт эерэг зүйлүүдэд саад болох сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулдаг сэтгэл хөдлөлөөр өдөөгддөг олон янзын зан байдлаас зайлсхийхэд бидэнд тусалдаг. Сахил авах нь үнэндээ маш чухал. Яагаад? Нэг зүйлийг дахин хэзээ ч хийхгүй гэсэн сахил авах үед тэр нь биднийг шийдвэргүй байдлаас чөлөөлдөг. Жишээ нь, бид архи эсвэл тамхи хэрэглэхгүй байхыг хичээж байгаа гэж бодъё. Ингээд бид архи эсвэл тамхи хэрэглэж байгаа хүмүүстэй хамт байх үед адилхан хэрэглэх эсвэл үгүй гэж хэлэх эсэх дээр шийдвэр гаргаж чаддаггүй. Бид бүр үнэхээр хичээж байсан ч ийм нөхцөл байдал гарах үед бид шийдвэр гаргах ёстой болдог ба хэрэв энэ нь дарамттай биш бол нэлээн чадал сорьж болно.

Хэрэв бид сахил авбал, тэр үед энэ нь дуусгавар болно. Бид “Би согтууруулах зүйл хэрэглэхгүй. Би тамхи татахгүй” – өөр юу ч байж болно, гэсэн шийдвэрийг гаргадаг. Ийм үед нэгэнт бид шийдвэрээ гаргасан учраас бидний эргэн тойрны бүх хүмүүс согтууруулах зүйл ууж байсан ч энэ нь үнэндээ хамаагүй болно. Ямар нэг хязгаарлалт эсвэл шийтгэл болох бус харин эдгээр сахилуудыг сахих нь бидэнд маш их хүч өгч, ялангуяа гэтлэхүйн эцэст хүрэхэд бидэнд гэм хор болох тэдгээр зүйлүүдтэй холбоотой шийдвэр гаргаж чадахгүй байхаас биднийг чөлөөлдөг.

Бурханы шашинд сахил авахыг ердөө албаддаггүй. Бид үүнийг ойлгох ёстой. Хэн ч танд та энэ эсвэл тэр сахилыг авах ёстой гэж хэлэхгүй. Хэн ч таныг лам хувраг болж хийдэд амьдрах ёстой гэж хэлэхгүй. Гэвч, хэрэв та уур, шунал зэргийг бүрмөсөн арилгаж, орчлонгоос гэтлэхийг үнэхээр чин сэтгэлээсээ хүсэж байвал эдгээр сахилыг авах нь тэдгээрийг хялбар болгох нь гарцаагүй. Бид яг одоо түүнд бэлэн биш байж болох бөгөөд үүнд буруу зүйл ердөө үгүй. Бид өөрийг болон өөрийн нөхцөл байдлыг үнэнчээр дүгнэх хэрэгтэй.

Энэ бол дунд төрөлхтөн. Хэдийгээр төвлөрөл, хоосон чанар нь үүний нэг хэсэг боловч тэдгээрийг энд хараахан бүрэн авч үздэггүй. Эдгээр сэдвүүдийг их төрөлхтний бүлэгт бүрэн авч үздэг.

Их төрөлхтний түвшинд бид дэлхий ертөнц дээр байх ердөө нэг зүйлийн үүднээс боддоггүй. Биднээс бусад хүмүүс гэж байна, хүн бүр бидний адил нөхцөлд байна. Хүн бүр зовж байдаг, хяналтгүй гарах төрлүүдийг бас туулж байдаг. Бид ашдын амгалан хүсэж, зовлонгоос зайлсхийдэг, бусад хүмүүс мөн адил. Бид бүгд үүгээрээ адилхан. Энэ бол би болон цөөн хэдэн сонгогдсон бусад бус харин бүхий л хамаг амьтан. Бид бүгд хоорондоо холбоотой, бие биеэсээ шалтгаалж байдаг. Бид ердөө ганцаар бие даан оршдоггүй. Үнэндээ ийм байдлаар бид эсэн мэнд үлдэхгүй.

Өөрийн сэтгэлд бусад хүн бүрийг тэгш багтаан тэлэх үнэхээр нарийн гайхалтай аргууд байдаг. Хамаг амьтныг урд төрлүүддээ бидний эх байж, бидэнд үнэхээр их ач тус хүргэсэн хэмээн таних тухай өмнө ярих үед бид энэ талаар бага зэрэг дурдсан. Бусад хүмүүс бидний эх адилаар биднийг асарч халамжлах ямар их чадамжтай байдгийг бид харж болох Номын хялбарчилсан утгын хувилбар бий. Гэвч үүнд хязгаарлагдмал тал байх ба учир нь үүнийг бид бидний нэг найз болох шумуулын хувьд авч хэрэглэхэд хэцүү.

Өөрийн зүрх сэтгэлийг тэлж эхлэхийн тулд бид “асрал хайр” гэж нэрлэх тэр зүйлийг төлөвшүүлж эхэлдэг. Энэхүү үйл явц нь үнэндээ зарим хүмүүст шунаж, зарим хүмүүсийг өөрөөсөө түлхэж, үлдсэн бусдыг хайхрахгүй байдаггүй тийм тэгш сэтгэлээр эхэлнэ. Бид хүн бүхэнд нээлттэй болохыг оролдсоны үндсэн дээр бусадтай холбогдох өөрсдийн холбоог таньж мэднэ. Энэ ойлголт нь хүн бүр бидний эх байж, бидний өмнөх төрлүүдэд бидэнд маш их ач тус хүргэж байсан гэсэн логик дүгнэлт эсвэл бидний эдлэн хэрэглэж, таашаан баясаж байгаа бүх зүйл бусдын хөдөлмөрөөр хэрхэн бий болсныг таньснаар төрж болно. Ердөө таны хөл доор байгаа шал, таны оршин суугаа байшин барилга, ууж байгаа зүйлийг авч үзье, бид энэ бүхнийг хаанаас гарч ирдэг талаар ер нь боддог билүү? Бидний уух ус, идэх хоол хэрхэн энд хүрч ирдэг вэ? Энэ бүхэн бүгд бусдын хөдөлмөрөөр, бидний эргэн тойрон байгаа бүх хүний хүчин чармайлтаар бий болдог. Бид бүгдээрээ адил тэгш учраас зөвхөн өөрийн тусад хөдөлмөрлөх нь ердөө учир шалтгааны үндэслэлгүй, учир нь үнэндээ өөрт тус хүргэхийн тулд бид бусад хүн бүрд тус хүргэх ёстой болдог.

Үүний үндсэн дээр бид хүн бүрийг тэгш асарч хайрлах сэтгэлийг төрүүлж чадна. Ийм асрал хайрыг хүн бүрийг жаргалтай байж, тэднийг жаргалын шалтгаан бүхий байхыг хүсэх сэтгэл гэж тодорхойлдог. Энэ нь, гол төлөв маш их дур хүсэлтэй холилдсон байдаг романтик хайр сэтгэлтэй ямар ч холбоогүй. Бид “Би чамд хайртай” гэж хэлэх үед энэ нь ихэвчлэн “Чи надад хэрэгтэй. Намайг бүү орхи. Би чамгүйгээр амьдарч чадахгүй” гэсэн утгатай байна. Нөгөө хүнээс хүссэн анхаарлаа авч чадахгүй эсвэл тэд ямар нэг таагүй зүйл хэлбэл энэ нь удалгүй “Би чамд хайргүй болсон” гэж өөрчлөгдөж болдог.

Бурханы шашин дахь бидний ярьж байгаа тэр асрал хайр нь бусад хэрхэн үйлдэл хийх эсвэл тэд бидэнд юу хийхтэй ямар ч холбоогүй байна. Энэ бол ердөө хүсэл: чи жаргалтай байх болтугай. Энэ нь бусад хүн бүр миний бие эрхтэн мэт байна: бид хөлийнхөө ердөө зарим хурууг бус бүх хурууг жаргалтай байхыг хүснэ. Бидний хуруунууд бидэнд юу хийх нь хамаагүй.

Асрал хайрын сэтгэлээр бид дараа нь “энэрэн нигүүлсэх сэтгэл”-ийг төлөвшүүлнэ. Энэ бол бусдыг зовлон болон зовлонгийн шалтгаангүй байхыг хүсэх хүсэл юм. Энэ нь амьдралын сайн, муу зүйлүүд болох зовлонгийн ердөө ил түвшин төдийгүй хяналтгүй дахин дахин гарах төрөл гэх мэт гүнзгий түвшний зовлонг авч үзнэ. Энэрэн нигүүлсэх сэтгэлтэй байх гэдэг нь бусдаас өөрийг дээгүүр тавьж, тэднийг өрөвдөн “Хөөрхий амьтан” гэх утга санааг илэрхийлэхгүй. Бурханы шашны энэрэн нигүүлсэх сэтгэл нь хамаг амьтан зовлон хийгээд зовлонгийн шалтгаанаас ангид байх боломжтой гэдгийг ойлгосон ойлголт, хүндлэл дээр суурилна. Энэ бол ердөө нэг сайхан хүсэл эсвэл гоё үг биш. Энэрэн нигүүлсэх сэтгэлээр үнэндээ бид зовлонгүй нэг төлөвийг бий болгох үүргийг авдаг. Үүнд маш их зориг байна.

Бид “их нигүүлсэхүй” гэдэг тэр зүйлийг төлөвшүүлэх үед бидний энэрэн нигүүлсэх сэтгэл нь бүх хамаг амьтанд тэгш чиглэсэн, ганц хүүтэй эхийн хүүгээ хайрлаж, анхаарах сэтгэлийн адилаар тэднийг авч үзэх сэтгэл байна. Бидний их нигүүлсэхүй сэтгэл нь амьтан тус бүрийг илүү их зовохгүй байх, түүнээс сэргийлэх хүслийг бас багтаана.

Бидний дараагийн хийх алхам бол “үлэмжийн санаа” гэж нэрлэгддэг тэр сэтгэлийг төлөвшүүлэх явдал. Энэ бол бусдад зөвхөн ил төдийгүй бүр гүнзгий түвшинд туслах үүргийг өөртөө авъя гэсэн хүчтэй шийдвэр юм. Бид бусдад Бурханы бүрэн гэгээрсэн төлөвт хүрэхэд нь туслах үүргийг өөртөө авдаг. Ердөө түүнийг хийхийг бодох бус харин хийнэ гэсэн бүрэн дүүрэн шийдвэр гаргасан байдаг: би үүнийг лавтай хийнэ.

Энэхүү дараалын сүүлийн шат нь асрал хайр, энэрэн нигүүлсэх сэтгэл, үлэмжийн санаан дээр суурилсан “бодь сэтгэл” гэж нэрлэгддэг зүйл байна. Бид бусдад хамгийн сайн тусалж чадах цорын ганц арга бол бид өөрсдөө Бурханы хутагт хүрэх явдал гэдгийг ойлгоно. Гэвч энэ хүсэл эрмэлзэл нь бодит болохын тулд бид Бурхан гэж юу болох, Бурханы бусдад тусалж чадах, чадахгүй аргуудыг ойлгох шаардлагатай болно. Бурхан бол инчдэх төдийгөөр хамаг амьтны зовлонг арилгах бүхнийг чадагч Эзэн тэнгэр биш гэдгийг санаарай. Мэдээж Бурхан бусдад арга замыг үзүүлж, тэдэнд үлгэр дууриал болох ба харин бид бүх зүйлийг өөрсдөө хийх ёстой. Хэн ч бидний өмнөөс бодит байдлыг ойлгож чадахгүй; бид өөрсдөө түүнийг ойлгох ёстой.

Арсал хайр, энэрэн нигүүлсэх сэтгэлээр хөтлөгдсөн тэрхүү бодь сэтгэл нь өөрийн ирээдүйн гэгээрэл дээр анхаарна. Энэ бол Шагжамүни Бурханы гэгээрэл эсвэл ерөнхий гэгээрэл гэдэг зүйл биш, харин бидний өөрийн гэгээрэл. Бид хараахан өөрийн гэгээрэлд хүрээгүй байгаа ч бидний сэтгэлийн үргэлжлэлд байх тэрхүү Бурханы-чанар бүхий хүчин зүйлүүд дээр суурилан бид түүнд хүрч чадна, хүрнэ. Эдгээр хүчин зүйлүүд нь түүний хиргүй мөн чанар болон бусад чадамж, боломжуудыг багтаадаг. Бид энэхүү хараахан хүрээгүй байгаа өөрийн гэгээрлээ түүнд хүрснээр хамаг амьтанд аль болох их тус болж чадна гэсэн сэтгэлээр авч үздэг. Гэгээрэлд хүрэх хүртэлх бүх хугацааны турш бид бусдад аль болох их тус хүргэхийг бас зорино.

Энэ бол бодь сэтгэл. Энэ нь асар уужим төлөв байдал, сэтгэл бөгөөд үүнийг бид асрал хайр, энэрэн нигүүлсэх сэтгэлийн бясалгалтай ердөө андуурч болохгүй. Энэ бол зөвхөн тэр биш. Асрал хайр, энэрэн нигүүлсэх сэтгэл бол суурь, харин бодь сэтгэл бол илүү өргөн агуулгатай.

Бидний үзсэнчлэн их төрөлхтний зорилго нь Бурханы төлөвт хүрснээр бусдад аль болох ихээр тус болох явдал. Бид асрал хайр, энэрэн нигүүлсэх сэтгэл, үлэмжийн санаагаар хөтлөгддөг. Тэгвэл бид тэрхүү гэгээрэлд үнэхээр хэрхэн хүрэх вэ? Энэ нь биднийг “зургаан чанадад хүрэхүй” буюу санскрит хэлэнд “зургаан парамита (барамид)” гэгдэх, харин миний “чанадад хүрэх зургаан хандлага” гэж орчуулдаг тэр зүйлийн тайлбарт хөтөлнө. Би ийнхүү орчуулахыг илүүд үздэг. Учир нь тэдгээр нь биднийг Бурханы гэгээрсэн төлөвт хүргэдэг, бас маш хол үргэлжилдэг. Зарим хүмүүс “зургаан төгөлдөр” (англ. six perfections) гэдэг хэллэгээр хэрэглэдэг нь тэдгээр нь төгс боловч хараахан төгс болоогүй байгаа гэсэн утгатай мэт сонсогддог учраас зохимжгүй санагддаг. Энэ бол тэр хэллэгийн илэрхийлдэг утга санаа биш.

Өглөг

Бидний төлөвшүүлэх хэрэгтэй эхний хандлага бол бусдад зөвхөн материаллаг зүйлс өгөх төдийгүй зөвлөгөө, сургаал, айдасгүй эрх чөлөөг өгөх өглөгийн сэтгэл юм. Бидэнд бусдад өгөх материаллаг зүйл байхгүй хэдий ч тэдэнд хэрэгтэй аливаа зүйлийг өгөхөд бэлэн сэтгэлийн хандлагыг бид төлөвшүүлдэг. Бидний өгч болох өөр нэг бэлэг бол бусдад хэрхэн хандах хандлага. Бид тэгш сэтгэлийг төлөвшүүлсэн байх учраас энэ нь бусад хүмүүст биднээс эмээх сэтгэл төрөхгүй гэсэн үг. Бид бусдад уурлахгүй, тэдэнд хүлэгдэхгүй, эсвэл тэднээс ямар нэг зүйл авахыг хүсэхгүй. Бид бусдыг үл тоох эсвэл тэд бидний дургүй зүйлийг хийх үед тэднээс татгалзахгүй. Түүний дээр бид тэдэнд туслахыг чин, үнэн сэтгэлээс хичээнэ. Энэ бол үнэндээ бидний бусдад өгч болох нэг гайхалтай бэлэг, өглөгөөр төлөвшүүлэх агуу том бэлэг.

Ёс зүйн хувийн сахилга бат

Бидний төлөвшүүлэх дараагийн чанадад хүрэх хандлага бол гэм хортой байдлаар үйлдэл хийхгүй харин аль болох эерэгээр үйлдэл хийх хувийн ёс зүйн сахилга бат. Бид суралцах, бясалгах, бусдад туслахдаа тэдгээр сахилга батыг баримтална. Бид бусдад туслахдаа төвөгшөөж, ердөө туслахыг хүсэхгүй байгаа шалтгаанаар тэднийг хайхрахгүй орхидоггүй.

Тэвчээр

Тэвчээр бол зовлон, бэрхшээлийг уурлаж, бухимдахгүйгээр туулж гарах чадвар юм. Өөртэйгөө ажиллаж бусдад туслахыг хичээх нь амар зүйл биш бөгөөд олон хүмүүс бүр тэдэнд өөрт нь тус хүргэхэд ч хэцүү байдаг. Тэд бидэнд бэрхшээл учруулах тул бид тэвчээртэй байж уурлаж бухимдахгүй байх хэрэгтэй. Чанадад хүрэх бусад хандлагуудаар тэвчээрийг төлөвшүүлэх гэх мэт тэвчээр төлөвшүүлэх олон аргууд байдаг.

Хичээнгүй

Дараагийн нэг хандлага бол хэчнээн хэцүү байсан ч бууж өгөхгүй байх хичээнгүй. Энэ утгаараа энэхүү хандлага нь баатарлаг зоригтой илүү адил. Бид бууж өгөхгүй байх төдийгүй бусдад туслахдаа түүнээс баяр баясгалан авч, туслах боломж гарахад үнэхээр баяртай байдаг. Үүнийг хэрхэн төлөвшүүлэх тухай олон заавар байх бөгөөд түүнд хэзээ амарч, хэзээ завсарлахыг мэдэж байх тухай бас багтаасан байдаг. Хэрэв бид өөрийгөө хэт их шахвал бид бусдад тусалж чадахгүйд хүрнэ. Үүнтэй холбогдуулан хэлэхэд, биднийг өөртэйгөө үргэлжлүүлэн ажиллах, бусдад туслахыг хичээхэд саад болох бүх төрлийн залхуурах хэлбэрүүдийг арилгах олон арга байна.

Даяан (Сэтгэлийн төвлөрөл)

Үүний дараа сэтгэлийн төвлөрлийг төлөвшүүлэх бүтээлүүд байна. Үүнд төвлөрөл төдийгүй сэтгэл хөдлөлийн тогтвортой байдал бас багтана. Бидний бий болгохыг хүсэж буй зүйл бол сэтгэл алгасрах, сэтгэл татах зүйлд анхаарал сарних эсвэл сэтгэл бүүдийн нойронд автах зэргийн нөлөөнд ордоггүй, тогтвортой төлөв байдал бүхий сэтгэл юм. Ийм сэтгэл нь анхаарлыг, тогтоохыг хүссэн ямар ч зүйл дээрээ тогтоож чадна. Жишээ нь, хэн нэг хүн бидэнтэй ярьж байхад бидний анхаарал өөр зүйлийн талаар бодож сарнидаггүй. Мөн бидэнд тэрхүү төлвөрлийг сарниах сэтгэл хөдлөлүүд төрөхгүй; бидний зан ааш хувирдаггүй. Энэ нь бид хэт мэдрэг эсвэл хэт мэдрэг бус биш, харин сэтгэлийн тэнцвэртэй, тогтвортой байна гэсэн үг.

Ялгах ухаан

Үүнийг гол төлөв “билиг ухаан” гэж орчуулах ба санскрит хэлэнд пражнапарамита гэдэг үг байна. Энэхүү сүүлийн хандлага нь юмс хэрхэн оршдог болон юу боломжгүй болохыг хооронд нь ялгах чадварыг илэрхийлнэ. Энэ бол маш тодорхой мэдэхүй бөгөөд “ухаан” (англ. wisdom) гэдэг үг нь түүний утгыг бага зэрэг бүрхэгдүүлдэг. Бид хоосон чанарын ойлголтыг багтаасан юу боломжгүй гэдгийг мэдэх ухааны тухай голлон авч үзнэ. Бид зарим зүйл ердөө үндэслэлгүй, байх боломжгүй, ямар ч зүйлтэй холбогдолгүй байгааг ялгаж таньдаг.

Бид чанадад хүрэх зургаан хандлага, бидний зорилго, сэдэл, шийдвэр болон бодь сэтгэлийг төлөвшүүлэх үүднээс эдгээр бүтээл, аргуудад шамддаг. Эдгээр нь их төрөлхтний сэдлийг бүрдүүлнэ.

Бага төрөлхтний түвшин дээр суурилсан дунд төрөлхтний түвшинд, хэдий бид сайн төрөлд төрсөн ч зовлонтой хэвээр байна гэдгийг ойлгодог. Бид асуудалтай тулгарч, өвдөж, үхэлтэй нүүр тулаад, тэгээд тэдгээрийг дахин эхнээс нь туулна. Дахин давтана. Үүнээс залхаж, энэхүү хяналтгүй дахин дахин гарах төрлүүдэд ямар ч онцгой зүйл байхгүйг ойлгож түүнээс гэтлэхийг зорино.

Ингээд их төрөлхтний түвшинд хүрэхэд бид өөрийг цорын ганц чухал хүн – ертөнцийн төв гэж бодох бодлыг зогсоодог. Бид, хүн бүр жаргал хүсэж, зовлон хүсдэггүйгээрээ бидэнтэй ав адил гэдгийг ойлгодог. Үүгээр зогсохгүй, урьдын бүх төрөл болон энэ насанд бидэнтэй учирч буй хамаг амьтан бидэнд итгэхийн аргагүй их ач тус хүргэсэн гэдгийг ойлгоно. Тэд байхгүйгээр бид идэж эсвэл ууж, бичиж эсвэл уншиж, худалдаа хийж, кино үзэж, өөр бусад алив зүйлийг хийж чадахгүй байх байсан. Тэдний энэ ачийг үл хайхрах нь бидний хувьд ичгэвтэр гэж ойлгон тэднийг энэрэн нигүүлсэх, асарч хайрлах сэтгэлийг төрүүлж улмаар бусдад хамгийн дээд тусыг үнэхээр хүргэх үүднээс өөрийн гэгээрэлд хүрэх хүсэл, бодь сэтгэлийг төрүүлдэг.