ધર્મનું પાલન કરવું અને વેદનાને ટાળવું

આપણે જે વેદનાઓ અનુભવીએ છીએ તે બે પ્રકારના હોય છે: જે આપણને મનુષ્ય તરીકે તરત જ દેખાય છે અને જે આપણે અતિરિક્ત સંવેદનાત્મક શક્તિઓ વિના જોઈ શકતા નથી. પહેલાનામાં જન્મ પ્રક્રિયામાં સંકળાયેલી પીડા, ક્યારેક-ક્યારેક માંદા પડવાની અપ્રિયતા, વધતી જતી વૃદ્ધાવસ્થા અને વૃદ્ધત્વ સાથે અનુભવાતી પીડા અને મૃત્યુનો આતંકનો સમાવેશ થાય છે.

મૃત્યુ પછી જે વેદનાઓ આવે છે તે સામાન્ય માણસને દેખાતા નથી. આપણે વિચારી શકીએ છીએ કે આપણે મૃત્યુ પામ્યા પછી, આપણે કદાચ મનુષ્ય તરીકે પુનર્જન્મ પામીશું. જો કે, એવું જરૂરી નથી. આવી ઉત્ક્રાંતિ થશે એવું માની લેવાનું કોઈ તાર્કિક કારણ નથી. તેમ જ એવું નથી કે આપણે મૃત્યુ પામ્યા પછી આપણે પુનર્જન્મ જરાયે નહીં લઈએ.

આપણે કયા પ્રકારનો પુનર્જન્મ લઈશું, તે જાણવું ખૂબ જ મુશ્કેલ છે, તે હાલમાં આપણા જ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં નથી. જો આપણે આ જીવન દરમિયાન સકારાત્મક કર્મ ઉત્પન્ન કરીએ, તો તે કુદરતી રીતે અનુસરશે કે આપણે ભવિષ્યમાં પુનર્જન્મના ખુશી સ્વરૂપો લઈશું. તેનાથી વિપરિત, જો આપણે મોટાભાગે નકારાત્મક કર્મ બનાવીશું, તો આપણે ખુશી પુનર્જન્મ લઈશું નહીં, પરંતુ અસ્તિત્વના નીચલા અવસ્થામાં ઘણી મુશ્કેલીઓનો અનુભવ કરીશું. આ નિશ્ચિત છે. પુનર્જન્મ તે રીતે કામ કરે છે. જો આપણે ઘઉંનું બીજ રોપીએ તો જે ઉગે છે તે ઘઉંનો છોડ છે. જો આપણે ચોખાનું બીજ વાવીએ તો ચોખાનો છોડ ઉત્પન્ન થાય છે. તેવી જ રીતે, નકારાત્મક કર્મનું સર્જન કરીને આપણે નરક પ્રાણી, ભૂખ્યા ભૂત અથવા પ્રાણી તરીકે ત્રણ નીચલા અવસ્થાઓમાંના એકમાં પુનર્જન્મના બીજ રોપીએ છીએ.

નરકના ચાર જુદા જુદા રાજ્યો અથવા ક્ષેત્રો છે (આનંદ વિનાના ક્ષેત્રો): ગરમ, ઠંડા, પડોશી અને પ્રસંગોપાત નરક. આને વધુ પેટાવિભાજિત કરવા માટે, આઠ અલગ અલગ ગરમ નરકો છે. આમાંથી પ્રથમ પુનર્જીવિત નરક તરીકે ઓળખાય છે. પ્રમાણમાં કહીએ તો, સૌથી ઓછી પીડા માનું એક છે. અહીં અનુભવાયેલ પીડાની હદ સમજવા માટે, એક મહાન અગ્નિમાં ફસાયેલી વ્યક્તિની પીડા પ્રથમ ગરમ નરકમાં જીવોની સરખામણીમાં ખૂબ જ ઓછી હશે. પુનર્જીવિત નરકની નીચે દરેક નરકમાં પીડાની તીવ્ર પ્રમાણ વધતી જાય છે.

નરકના જીવો અને ભૂખ્યા ભૂતોની વેદના ભલે આપણને દેખાતી ન હોય, પણ પ્રાણીઓની પીડા આપણી આંખોથી જોઈ શકાય છે. જો આપણે વિચારીએ કે જો આપણે પોતે જ પ્રાણીઓ તરીકે પુનર્જન્મ પામીશું તો શું થશે, તો આપણે અહીં ભારતમાં આપણી આસપાસના શેરી પ્રાણીઓ અને બોજ ઉપાડતા જાનવરોને જોઈ શકીએ છીએ અને વિચારી શકીએ છીએ કે તેમની સ્થિતિ કેવી હશે. ધર્મ એ છે જે આપણને પાછળ રાખે છે અને આ નીચલા પુનર્જન્મની વેદના અનુભવવાથી રક્ષણ આપે છે.

પુનર્જન્મનું આખું ચક્ર, અનિયંત્રિતપણે પુનરાવર્તિત અસ્તિત્વ (સંસાર) ની પ્રકૃતિ વેદના છે. ધર્મ તે છે જે આપણને તમામ સંસારી વેદનાઓથી રક્ષણ કરે છે. તદુપરાંત, મહાયાન ધર્મ, મહાન વાહનની ઉપદેશો, ફક્ત આપણા માટે જ નહીં, પરંતુ તમામ મર્યાદિત જીવો (સંવેદનશીલ માણસો) માટે રક્ષણ લાવે છે.

બૌદ્ધ ધર્મમાં, આપણે આશ્રયના ત્રણ રત્નો - બુદ્ધ, ધર્મ અને સંઘ વિશે ઘણું સાંભળીએ છીએ. આમાંના પ્રથમમાં ધર્મ શીખવનારા તમામ સંપૂર્ણ પ્રબુદ્ધ જીવોનો સમાવેશ થાય છે. બુદ્ધ શાક્યમુનિ, જેમણે સૌપ્રથમ વારાણસીમાં ચાર ઉમદા સત્યો શીખવીને ધર્મનું ચક્ર ફેરવ્યું, તે આપણા માટે સૌથી મહત્વપૂર્ણ છે. આ ચાર સત્યોમાંથી છેલ્લું – સાચો માર્ગ – મુક્તિ પ્રાપ્ત કરવા માટે આચરવામાં આવતો ધર્મ છે. આ સુરક્ષિત દિશાનું આશ્રય સ્થાન છે જેને ધર્મ રત્ન કહેવાય છે.

ધર્મ અભ્યાસમાં બે બાબતોનો સમાવેશ થાય છે: સંસારિક વેદનાના મૂળને ઓળખવું અને આ મૂળને નાબૂદ કરવું. પુનરાવર્તિત અસ્તિત્વનું મૂળ શું છે? તે ખરેખર અસ્તિત્વમાં રહેલું સ્વ અને અસાધારણ ઘટનાના સાચા અસ્તિત્વ માટે ની પકડ છે. આ પકડ માટે આપણે એક પ્રતિકૂળતા કેળવવાની જરૂર છે જે આપણને આપણાં બધાં વેદનાઓ લાવે છે. સાચા અસ્તિત્વને સમજવા માટે આપણે આ પકડની મારણની સમજ વિકસાવવી જોઈએ. આ મારણ એ નિઃસ્વાર્થતા અને ઓળખહીનતા ની વિદ્વતા (ભેદભાવપૂર્ણ જાગૃતિ) છે. નિઃસ્વાર્થતાની આ સમજ જ છે જે આપણને વેદનામાંથી મુક્તિ લાવશે.

સંસારમાં આપણે જે વેદના અનુભવીએ છીએ તે કારણ વગર થતી નથી. તેઓ ખલેલ પોંહચાડતી લાગણીઓ અને વલણ (ભ્રમણા) અને તેમના દ્વારા બનાવેલ કર્મને કારણે થાય છે. બધી ખલેલ પોંહચાડતી લાગણીઓ અને વલણો અને કર્મનું મૂળ સ્વનું પકડ છે. જ્યારે આપણે આ સમજીએ છીએ, ત્યારે આપણે સ્વ માટે આ પકડનું મારણ મેળવવાની ઇચ્છા રાખીએ છીએ. શા માટે આપણે હજી સુધી આપણા માનસિક સાતત્યમાં મારણ વિકસાવ્યું નથી? આપણે નિઃસ્વાર્થતા કેમ નથી સમજતા? એક કારણ એ છે કે આપણે મૃત્યુ અને નશ્વરતા વિશે પૂરતા પ્રમાણમાં જાગૃત નથી.

જન્મનું એકમાત્ર સંભવિત પરિણામ મૃત્યુ છે. આપણે અનિવાર્યપણે મૃત્યુ પામવાના છીએ. એવું કોઈ જીવ નથી કે જેનું જીવન મૃત્યુ સાથે સમાપ્ત ન થયું હોય. લોકો મૃત્યુની ઘટનાને રોકવા માટે ઘણી પદ્ધતિઓ અજમાવે છે, પરંતુ તે અશક્ય છે. કોઈ દવા આપણને મૃત્યુથી મટાડી શકે નહીં.

ફક્ત વિચારવું, "હું મરી જઈશ," ખરેખર મૃત્યુનો વિચાર કરવાનો સાચો માર્ગ નથી. અલબત્ત, દરેકનું મૃત્યુ થવાનું છે, પરંતુ ફક્ત આ હકીકત વિશે વિચારવું ખૂબ શક્તિશાળી નથી. તે યોગ્ય પદ્ધતિ નથી. એવી જ રીતે, આપણે વિખંડન અને અધોગતિ થવાનું છે, આપણા શરીરનું વિઘટન થઈ રહ્યું છે, એ વિચારવું જ પૂરતું નથી. આપણે એ વિચારવાનું છે કે આપણે આપણા પતનને કેવી રીતે અટકાવી શકાય.

જો આપણે મૃત્યુ સમયે આવતા ડર વિશે અને તે ડરને કેવી રીતે દૂર કરવો તે વિશે વિચારીએ, તો મૃત્યુ પરનું આપણું ધ્યાન અસરકારક રહેશે. જે લોકો તેમના જીવન દરમિયાન મોટા પ્રમાણમાં નકારાત્મક કર્મ એકઠા કરે છે તેઓ મૃત્યુ સમયે ખૂબ જ ડરી જાય છે. તેઓ રડે છે, આંસુ તેમના ગાલ નીચે વહી જાય છે, તેમના મોંથી લાર પડે છે, તેઓ તેમના કપડાંમાં વિસર્જન કરે છે, અને સંપૂર્ણપણે ભરાઈ જાય છે. આ વેદનાના સ્પષ્ટ સંકેતો છે જે જીવન દરમિયાન કરવામાં આવતી નકારાત્મક ક્રિયાઓને કારણે થતા ભયને કારણે મૃત્યુ સમયે થાય છે.

વૈકલ્પિક રીતે, જો આપણા જીવનકાળ દરમિયાન આપણે નકારાત્મક કાર્યો કરવાનું ટાળીએ, તો મૃત્યુના સમયનો સામનો કરવો આપણા માટે ખૂબ જ સરળ રહેશે. અનુભવ એ આનંદનો છે, જેમ કે બાળક તેના માતાપિતાને ઘરે જાય એવો. જો આપણે આપણી જાતને શુદ્ધ કરી લીધી હોય, તો આપણે આનંદથી મરી શકીએ છીએ. દસ નકારાત્મક માર્ગોથી દૂર રહેવાથી અને તેમના વિરોધી, દસ રચનાત્મક કાર્યો કેળવવાથી, આપણું મૃત્યુ સરળ બનશે અને પરિણામે આપણે વેદનાની સ્થિતિમાં પુનર્જન્મનો અનુભવ કરવો પડશે નહીં. આપણે વધુ ભાગ્યશાળી સ્થિતિઓમાં પુનર્જન્મની ખાતરી થાય છે. ઔષધીય છોડના બીજ રોપવાથી આપણે ઔષધીય શક્તિવાળા વૃક્ષો મેળવીએ છીએ, ઝેરીલા વૃક્ષોના બીજ રોપવાથી હાનિકારક ફળ જ મળે છે. જો આપણે આપણી ચૈતન્ય પર રચનાત્મક ક્રિયાઓના બીજ રોપીએ, તો આપણે ભવિષ્યના પુનર્જન્મમાં આનંદનો અનુભવ કરીશું. આપણી પાસે માનસિક અને શારીરિક બંને રીતે ભાગ્યશાળી પરિસ્થિતિઓ હશે. ધર્મની આ મૂળભૂત ઉપદેશ - વિનાશક કાર્યો ટાળો અને રચનાત્મક કાર્યો કેળવો - માત્ર બૌદ્ધ ધર્મમાં જ નહીં, પણ ખ્રિસ્તી ધર્મ સહિત અન્ય ઘણા ધર્મોમાં પણ આપવામાં આવે છે.

આપણે મૃત્યુ અને નશ્વરતા વિશે કેવી રીતે વિચાર કરીએ? અગાઉ જણાવ્યા મુજબ, "હું મરી જઈશ," એવું વિચારવું બહુ ફાયદાકારક નથી. આપણે વિચારવાની જરૂર છે, "જો મેં દસ વિનાશક ક્રિયાઓમાંથી કોઈ પણ કર્યું હોય, તો મૃત્યુ સમયે મને ખૂબ જ ભય અને વેદનાનો સામનો કરવો પડશે, અને પરિણામે હું તીવ્ર દુર્ભાગ્યના પુનર્જન્મમાં પરિવર્તિત થઈશ. બીજી બાજુ, જો મારા જીવન દરમિયાન મેં સકારાત્મક શક્તિ (યોગ્યતા) બનાવી હશે, તો મૃત્યુ સમયે હું ભય કે વેદના અનુભવીશ નહીં અને વધુ નસીબદાર સ્થિતિમાં પુનર્જન્મ પામીશ. મૃત્યુનું ચિંતન કરવાની આ જ સાચી રીત છે.

આ ધ્યાન માત્ર અંધકારમય, નિરાશાવાદી વિચાર હોવું જરૂર નથી, "હું મરી જવાનો છું અને તેના વિશે હું કંઈ કરી શકતો નથી." તેના બદલે, આપણે જ્યારે મૃત્યુ પામીશું ત્યારે શું થશે તે સંદર્ભમાં વિચારવાની જરૂર છે. “મરણ પછી હું ક્યાં જઈશ? મેં કયા પ્રકારનાં કારણો બનાવ્યાં છે? શું હું મારા મૃત્યુને સુખી બનાવી શકું? કેવી રીતે? શું હું મારા ભાવિ પુનર્જન્મને ખુશહાલ બનાવી શકું? કેવી રીતે?”

ભાવિ પુનર્જન્મનો વિચાર કરતી વખતે, આપણે યાદ રાખવાની જરૂર છે કે સંસારમાં એવું કોઈ સ્થાન નથી જે વિશ્વસનીય હોય. ભલે આપણે ગમે તે શરીર લઈએ, તે આખરે પસાર થઇ જશે. આપણે એવા લોકોના અંગે ઇતિહાસમાં વાંચીએ છીએ જેઓ સો કે હજાર વર્ષ જીવ્યા હોય. તેમ છતાં, આ કિસ્સાઓ ગમે તેટલા અદ્ભુત હોય, એવી કોઈ વ્યક્તિનો કોઈ કિસ્સો નથી કે જેને આખરે મરવું ન પડ્યું હોય. કોઈપણ પ્રકારનું સંસારિક શરીર જે આપણે મેળવીએ છીએ તે મૃત્યુને આધીન છે.

તેમ જ મૃત્યુથી બચવા માટે આપણે જઈ શકીએ એવી કોઈ જગ્યા નથી. આપણે ગમે ત્યાં હોઈએ, સમય આવે ત્યારે આપણે મરવું પડશે. પછી કોઈ પણ દવા, મંત્ર અથવા અભ્યાસ મદદ કરશે નહીં. સર્જિકલ ઓપરેશન આપણા શરીરમાં અમુક પ્રકારના રોગોનો ઈલાજ કરી શકે છે, પરંતુ મૃત્યુને અટકાવી શકે તેવું કંઈ નથી.

ભલે આપણે કોઈ પણ પ્રકારનો પુનર્જન્મ મેળવીએ, તે મૃત્યુને આધીન રહેશે. પ્રક્રિયા ચાલુ જ રહે છે. આપણી ક્રિયાઓની લાંબા ગાળાની અસરો અને જન્મ, જીવન, મૃત્યુ અને પુનર્જન્મની પ્રક્રિયા કેવી રીતે સતત ચાલે છે તેના પર વિચાર કરવાથી આપણને ઘણું સકારાત્મક કર્મ ઉત્પન્ન કરવામાં મદદ મળશે.

જો કે આપણે કેટલીકવાર ધર્મનું અભ્યાસ કરવાની યોજના બનાવીએ છીએ, આપણે સામાન્ય રીતે આવતીકાલે અથવા બીજા દિવસે તેમ કરવાની યોજના બનાવીએ છીએ. જો કે, આપણું મૃત્યુ ક્યારે થશે તે આપણામાંથી કોઈ કહી શકતું નથી. જો આપણને ખાતરી હોય કે આપણી પાસે ચોક્કસપણે એકસો વર્ષ જીવવા માટે બાકી છે, તો આપણી પાસે આપનો અભ્યાસ ગોઠવવા માટે ખાલી જગ્યા હશે. પરંતુ આપણે ક્યારે મરીશું તેની સહેજ પણ ખાતરી નથી. આપણી અભ્યાસ વિલંબ કરવી એ બહુ મૂર્ખતા છે. કેટલાક લોકો જન્મ લેતા પહેલા જ ગર્ભાશયમાં મૃત્યુ પામે છે, અન્ય લોકો ચાલતા શીખે તે પહેલા જ નાના બાળકો તરીકે મૃત્યુ પામે છે. તે અનુસરતું નથી કે આપણે લાંબુ જીવન જીવવાના છીએ.

આપણું શરીર ખૂબ નાજુક છે. જો તેઓ પથ્થર અથવા લોખંડના બનેલા હોત, તો કદાચ તેઓ સ્થિરતાની થોડી લાગણી આપી શકત. પરંતુ જો આપણે તપાસ કરીશું તો આપણે જોશું કે માનવ શરીર ખૂબ જ નબળું છે. તેની સાથે કંઈક ખોટું થવું તે ખૂબ જ સરળ છે. તે અસંખ્ય નાના નાજુક ભાગોમાંથી બનાવેલ નાજુક કાંડા ઘડિયાળ જેવું છે. તે વિશ્વાસ કરવા જેવી બાબત નથી. એવા ઘણા સંજોગો છે જે આપણા મૃત્યુનું કારણ બની શકે છે: ફૂડ પોઈઝનીંગ, નાના જંતુનો ડંખ અથવા ઝેરી કાંટાનો ચૂંટો. આવી નાની પરિસ્થિતિઓ આપણને મારી શકે છે. ખોરાક અને પ્રવાહી કે જેનો આપણે આયુષ્ય વધારવા માટે ઉપયોગ કરીએ છીએ તે સંજોગો બની શકે છે જે તેની સમાપ્તિના. આપણું મૃત્યુ ક્યારે થશે, કે કયા સંજોગોમાં આપણું મૃત્યુ થશે તેની કોઈ ચોક્કસ ખાતરી નથી.

અગર આપણને ખાતરી પણ હોય કે આપણે સો વર્ષ જીવીશું, તે સમયગાળાના ઘણા વર્ષો પહેલાથી જ પસાર થઈ ગયા છે અને આપણે ઘણું પરિપૂર્ણ કર્યું નથી. આપણે રેલ્વેની ગાડીમાં સૂતા માણસની જેમ મૃત્યુની નજીક જઈએ છીએ, સતત ગંતવ્યની નજીક જઈએ છીએ, છતાં પ્રક્રિયાથી અજાણ છીએ. આ પ્રક્રિયાને રોકવા માટે આપણે બહુ ઓછું કરી શકીએ છીએ. આપણે ફક્ત સતત મૃત્યુની નજીક આવીએ છીએ.

આપણે આપણા જીવન દરમિયાન ગમે તેટલા પૈસા, ઘરેણાં, ઘર કે કપડાં એકઠા કર્યા હોય, પણ આપણા મૃત્યુ સમયે તેનાથી કોઈ ફરક પડતો નથી. આપણે મરીશું ત્યારે ખાલી હાથે જવું પડશે. સૌથી નાનકડી ભૌતિક વસ્તુ પણ આપણી સાથે લઈ શકાતી નથી. શરીરને પણ પાછળ છોડવું પડશે. શરીર અને મન અલગ થઈ જાય છે અને મન-પ્રવાહ પોતાની મેળે જ ચાલુ રહે છે. આપણી સાથે વસ્તુઓ લઇ જવું તો  અશક્ય છે જ છે, પણ આપણે આપણા શરીરને પણ લઈ જઈ શકતા નથી.

મૃત્યુ પછી ચૈતન્ય સાથે શું આવે છે? જો આપણે આપણું શરીર, આપણા મિત્રો અને આપણી બધી સંપત્તિ છોડી દેવી પડે, તો શું કોઈ મદદગાર છે કે જે આપણી ચૈતન્યને ભાવિ જીવનમાં સાથ આપે છે?

ત્યાં કંઈક છે જે મૃત્યુ પછી ચૈતન્ય પાછળ આવે છે: કર્મ વારસો (બીજ) જે આપણે આ જીવનકાળ દરમિયાન બાંધ્યા છે. જો આપણે દસ નકારાત્મક કર્મ ક્રિયાઓમાંથી કોઈ એક પ્રતિબદ્ધ કર્યું હોય, તો નકારાત્મક કર્મ વારસો અથવા કર્મનું દેવું આપણા ભવિષ્યના પુનર્જન્મમાં આગળ વધતા આપણા માનસિક સાતત્ય સાથે આવશે. અન્ય જીવોની હત્યા કરીને, અન્યની સંપત્તિની ચોરી કરીને, અથવા જાતીય દુરાચારમાં સામેલ થવાથી, શરીરની આ વિનાશક ક્રિયાઓમાંથી નકારાત્મક કર્મ વારસો મન-પ્રવાહ પર મૂકવામાં આવે છે. જૂઠું બોલીને, બીજાની નિંદા કરીને અને લોકોમાં મતભેદ ઉભો કરીને, શબ્દોથી બીજાને નુકસાન પહોંચાડવાથી અથવા અર્થહીન બોલવાથી, વાણીની આ નકારાત્મક ક્રિયાઓના નકારાત્મક કર્મના દેવા મૃત્યુ સમયે આપણી સાથે પ્રવાસ કરશે. જો આપણે ઘણા લોભી વિચારો ધરાવીએ છીએ, ઘણી વાર અન્યની સંપત્તિ મેળવવાની ઇચ્છા રાખીએ છીએ; જો આપણે અન્ય લોકો પ્રત્યે દુર્ભાવના ધરાવતા હોઈએ, ઈચ્છતા હોઈએ કે તેઓને નુકસાન થાય અથવા તેમની સાથે કંઈક ખરાબ થાય; અથવા જો આપણે વિકૃત વિરોધી રીતે વિચાર્યું હોય, જેમ કે "ભૂતકાળ અથવા ભવિષ્યના જીવન નથી," "કારણ અને અસર જેવી કોઈ વસ્તુ નથી," "આશ્રયની સુરક્ષિત દિશા જેવી કોઈ વસ્તુ નથી," આ મનની વિનાશક ક્રિયાઓ નકારાત્મક કર્મ વારસો પેદા કરશે જે સાથે પ્રવાસ કરશે અને આપણા મનને ભવિષ્યના પુનર્જન્મ તરફ દોરશે.

વિપરીત પણ સાચું છે. જો આપણે સકારાત્મક ક્રિયાઓ કરી છે અને નકારાત્મકતા સર્જવાથી દૂર રહીશું, તો આવી સકારાત્મક ઉર્જાનો કર્મ વારસો આપણા મન-પ્રવાહમાં પ્રવાસ કરશે અને આપણા ભાવિ જીવનમાં વધુ સારા સંજોગો પેદા કરશે.

જ્યારે આપણે ખરેખર જે પરિસ્થિતિમાં છીએ તેના વિશે વિચારીએ છીએ, ત્યારે આપણે સકારાત્મક કર્મ ઉત્પન્ન કરવા અને તેના વિરોધીને દૂર કરવા માટે દરેક રીતે પ્રયાસ કરવાનો સંકલ્પ કરીશું. આપણે શક્ય તેટલી નકારાત્મકતાથી આપણી જાતને શુદ્ધ કરવાનો પ્રયાસ કરવાની જરૂર છે, જેથી આપણા ભાવિ જીવનમાં ચુકવવા માટે નાનામાં નાના કર્મનું ઋણ પણ ન છોડીએ.

આપણે એ જોવાની જરૂર છે કે કારણ અને અસરના કાયદામાં કયા પ્રકારની પ્રતિક્રિયાઓ થઈ શકે છે. એક વ્યક્તિનો કિસ્સો છે જે ઘણા સારા ગુણો ધરાવતો હતા, પરંતુ તેમની વાણી કઠોર હતી. તેમણે બીજાને ગાળો આપતા કહ્યું, "તું કૂતરાની જેમ વાત કરે છે." પરિણામે, તે પોતે પાંચસો વખત કૂતરા તરીકે પુનર્જન્મ પામ્યા હતા. દેખાતી નાની ક્રિયા ખૂબ મોટું પરિણામ લાવી શકે છે.

તેવી જ રીતે, ખૂબ જ નાની હકારાત્મક ક્રિયા એક મહાન પરિણામ લાવી શકે છે. એક નાના બાળકનું કિસ્સો છે જેણે બુદ્ધને એક નમ્ર અર્પણ કર્યું હતું અને પરિણામે, તે મહાન રાજા અશોક તરીકે પુનર્જન્મ થયા, જેમણે હજારો બૌદ્ધ સ્મારકોનું નિર્માણ કર્યું અને અસંખ્ય ઉત્કૃષ્ટ પ્રવૃત્તિઓ કરી.

આપણે કરેલી વિવિધ પ્રકારની વિનાશક ક્રિયાઓ અને તેના પરિણામો વિશે વિચારવું એ આપણા કલ્યાણ અને ખુશીને સુનિશ્ચિત કરવાનો ખૂબ જ અસરકારક માર્ગ છે. જો આપણે આપણી નકારાત્મકતાના પરિણામે આપણે પોતે જે વેદનાઓ અનુભવવા પડશે તેનો વિચાર કરીએ અને આ રીતે આ પ્રકારના પીડાનો અનુભવ ન કરવો પડે તેવી ખૂબ જ પ્રબળ ઈચ્છાને જન્મ આપીએ, તો આપણે તેનો વિકાસ કર્યો છે જેને "ત્યાગ" કહેવાય છે.

આ પ્રકારની વિચારસરણીથી પોતાને પરિચિત કરવું એ ધ્યાનનું એક સ્વરૂપ છે. પ્રથમ, આપણે આપણી પોતાની વેદના પ્રત્યે સચેતતા વિકસાવવાની જરૂર છે; પછી આપણે આ સચેતતાને તમામ જીવો સુધી વિસ્તારવાની જરૂર છે. ચિંતન કરો કે કેવી રીતે બધા જીવો કોઈ વેદનાની ઈચ્છા રાખતા નથી, છતાં પણ વેદનાની પરિસ્થિતિમાં ફસાયેલા છે. આ પ્રકારની વિચારસરણી આપણને કરુણા તરફ દોરી જાય છે. જો આપણે આપણા પોતાના વેદનાઓમાંથી મુક્ત થવાની ઈચ્છા ન વિકસાવીએ તો બીજા જીવો તેમના વેદનામાંથી મુક્ત થાય એવી ઈચ્છા કેવી રીતે વિકસાવી શકીએ? આપણે આપણા બધા વેદનાઓનો અંત લાવી શકીએ છીએ, તેમ છતાં આ આખરે ફાયદાકારક નથી. આપણે આ ઈચ્છાને તમામ જીવો સુધી વિસ્તારવાની જરૂર છે, જેઓ પણ ખુશીની ઈચ્છા રાખે છે. આપણે આપણા મનને પ્રશિક્ષિત કરી શકીએ છીએ અને દરેક વ્યક્તિની વેદનાઓથી સંપૂર્ણપણે અલગ થવાની ઈચ્છા વિકસાવી શકીએ છીએ. આ વિચારવાની વધુ વ્યાપક અને વધુ ફાયદાકારક રીત છે.

શા માટે આપણે અન્ય જીવોની ચિંતા કરવાની જરૂર છે? કારણ કે આપણે બીજાઓ પાસેથી ઘણું પ્રાપ્ત કરીએ છીએ. દાખલા તરીકે, આપણે જે દૂધ પીએ છીએ તે ગાયો અને ભેંસોની દયાથી આવે છે, ગરમ વસ્ત્રો જે આપણને ઠંડી અને પવનથી રક્ષણ આપે છે તે ઘેટાં અને બકરાના ઊનમાંથી આવે છે, વગેરે. આ ફક્ત થોડા ઉદાહરણો છે કે શા માટે આપણે એક પદ્ધતિ શોધવાનો પ્રયાસ કરવાની જરૂર છે જે તેમના વેદનાને દૂર કરી શકે.

ભલે આપણે ગમે તે પ્રકારનો અભ્યાસ કરીએ - મંત્રનું પઠન અથવા કોઈપણ પ્રકારનું ધ્યાન - આપણે હંમેશા વિચાર જાળવી રાખવાની જરૂર છે, "આનાથી તમામ મર્યાદિત જીવોને લાભ થાય." આનાથી સ્વાભાવિક રીતે આપણને પણ ફાયદો થશે. આપણા જીવનની સામાન્ય પરિસ્થિતિઓ આપણને આની કદર સમજાવી શકે છે. ઉદાહરણ તરીકે, જો કોઈ વ્યક્તિ ખૂબ જ સ્વાર્થી હોય અને હંમેશા પોતાના ફાયદા માટે કામ કરે, તો તે ખરેખર અન્ય લોકો દ્વારા પસંદ થવામાં આવશે નહીં. બીજી બાજુ, જે વ્યક્તિ દયાળુ હોય છે અને હંમેશા અન્યને મદદ કરવાનું વિચારે છે તે સામાન્ય રીતે દરેકને ગમતું હોય છે.

આપણા માનસિક સાતત્યમાં વિકસિત કરવાનું વિચાર છે કે, "દરેક વ્યક્તિ ખુશ રહે અને કોઈને વેદના ન થાય." આપણે તેને વારંવાર યાદ કરીને આપણા પોતાના વિચારોમાં સમાવિષ્ટ કરવાનો પ્રયાસ કરવો જોઈએ. આ અત્યંત ફાયદાકારક સાબિત થઈ શકે છે. ભૂતકાળમાં જેમણે આ પ્રકારની વિચારસરણી વિકસાવી છે તેઓ હવે મહાન બુદ્ધ, બોધિસત્વો અથવા સંતો છે; વિશ્વના તમામ ખરેખર મહાન પુરુષો અને સ્ત્રીઓએ તેના પર આધાર રાખ્યો છે. જો આપણે તેને જાતે ઉત્પ્ન્ન કરવાનો પ્રયાસ કરી શકીએ તો કેટલું અદ્ભુત હશે!

જ્યારે કોઈ આપણને નુકસાન પહોંચાડવાનો પ્રયાસ કરે ત્યારે શું આપણને પોતાને ન બચાવવાની સલાહ આપવામાં આવે છે?

આ પ્રશ્ન ખૂબ જ વ્યાપક વિષયનો પરિચય આપે છે. જો કોઈ તમને માથા પર ગદા અથવા લાકડી વડે મારે છે, તો શ્રેષ્ઠ પ્રતિસાદ એ છે કે તમે તમારી પોતાની ભૂતકાળની નકારાત્મક ક્રિયાઓને કારણે આ અનુભવી રહ્યા છો તેવું મનન કરવું. વિચારો કે આ વ્યક્તિ કેવી રીતે આ  કર્મ વારસાને ભવિષ્યમાં કોઈક સમયને બદલે હવે પાકવા દે છે. તમારે કૃતજ્ઞતા અનુભવવાની જરૂર છે કે તેમણે તમારા મન-પ્રવાહમાંથી આ નકારાત્મક કર્મનું ઋણ દૂર કર્યું છે.

જો કોઈ મારી પત્ની અથવા બાળક પર હુમલો કરે, જેઓ મારા રક્ષણ હેઠળ છે? શું હું તેમનો બચાવ કરું? શું આવું કરવું નકારાત્મક ક્રિયા હશે?

તમારી પત્ની અને બાળકનું રક્ષણ કરવું એ તમારી ફરજ અને જવાબદારી છે, તમારે શક્ય તેટલી કુશળ રીતે તે કરવાનો પ્રયાસ કરવો જોઈએ. તમારે હોંશિયાર બનવાની જરૂર છે. હુમલાખોરને નુકસાન પહોંચાડ્યા વિના તેમનું રક્ષણ કરવું શ્રેષ્ઠ છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, તમારે તેમનું રક્ષણ કરવાની એક પદ્ધતિ શોધવાની જરૂર છે જેના દ્વારા તમે કોઈ નુકસાન ન પહોંચાડો.

તે મારા બાળકોને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે, પરંતુ હું તેને નુકસાન પહોંચાડી શકતો નથી? શું આપણાં બાળકો તરફ નિષ્ઠુર અને ક્રૂર કૃત્યો સામે બચાવવાની આપણી ફરજ નથી? શું આપણે ફક્ત આપણો જીવ આપી દઈએ?

આ પરિસ્થિતિને કુશળતાપૂર્વક સાંભળવા માટે તમારે ઘણી હિંમતની જરૂર છે. બુદ્ધના પાછલા જીવન વિશે એક અહેવાલ છે, જેમાં તેઓ એક નાવિક હતા જે દફનાવવામાં આવેલા ખજાનાની શોધમાં પાંચસો લોકોના જૂથ સાથે સમુદ્રમાં ગયા હતા. આ પક્ષમાં એક માણસ હતો જે ખૂબ જ લોભી વિચારો ધરાવતો હતો અને, પોતાના માટે તમામ ઝવેરાત ચોરી કરવા એ પાંચસોની હત્યા કરવાનું કાવતરું કરતો હતો. બોધિસત્વ (અગાઉના જીવનમાં શાક્યમુનિ બુદ્ધ) આ વાતથી વાકેફ હતા અને તેમણે વિચાર્યું કે પરિસ્થિતિને વિકસિત થવા દેવી એ અયોગ્ય છે, કારણ કે એક માણસ પાંચસોને મારી નાખશે. તેથી, તેમણે આ એક માણસને મારીને પાંચસોને બચાવવા માટે ખૂબ જ હિંમતવાન વિચાર વિકસાવ્યો, સ્વેચ્છાએ હત્યાની સંપૂર્ણ જવાબદારી પોતાના પર સ્વીકારી. જો તમે બીજાઓને બચાવવા માટે નરકમાં પુનર્જન્મ લેવાનું સ્વીકારવા તૈયાર છો, તો તમારી પાસે ખૂબ હિંમતવાન વિચાર છે. પછી તમે આ કાર્યોમાં સામેલ થઈ શકો છો, જેમ કે બુદ્ધે પોતે કર્યું હતું.

આવા સંજોગોમાં હત્યા શું હજુ પણ નકારાત્મક ક્રિયા ગણાય છે?

નાગાર્જુને તેમના મિત્રને પત્ર માં લખ્યું છે કે જો કોઈ વ્યક્તિ પોતાના માતા-પિતા, બાળકો, બૌદ્ધ ધર્મ અથવા આશ્રયના ત્રણ રત્નોના રક્ષણના નામે નકારાત્મકતા કરે છે, તો તેને પરિણામ ભોગવવું પડશે. તફાવત એ છે કે તમે પરિણામોથી વાકેફ છો કે નહીં અને તમારી પત્ની અને બાળકનું રક્ષણ કરવા માટે નિઃસ્વાર્થપણે તેને તમારા પર લેવા તૈયાર છો. જો તમે દુશ્મનને નુકસાન પહોંચાડો છો, તો તમે વેદિત પુનર્જન્મનો અનુભવ કરશો. જો કે, તમારે આ વિચારીને આનો સામનો કરવા તૈયાર રહેવાની જરૂર છે, "હું તે વેદના મારી જાત પર લઈશ અને પછી મારી પત્ની અને બાળક ને સહન કરવું પડશે નહીં."

તો પછી બૌદ્ધ ધર્મ અનુસાર, તે હજી પણ નકારાત્મક કાર્ય છે?

તમારી પત્ની અને બાળકનું રક્ષણ કરવું એ સકારાત્મક રચનાત્મક કાર્ય છે, પરંતુ દુશ્મનને નુકસાન પહોંચાડવું એ નકારાત્મક અને વિનાશક છે. તમારે બંનેના પરિણામો સ્વીકારવા તૈયાર રહેવું પડશે.

તમે કહ્યું કે જો કોઈ નકારાત્મક કર્મ કરશે તો ભવિષ્યમાં વેદના ભોગવવું પડશે, પરંતુ જો કોઈ સારું કરશે તો ખુશી તેની પાછળ આવશે. શું આ સારા કાર્યો પુનઃજન્મનો અનુભવ ન કરવાના અર્થમાં સંપૂર્ણ મુક્તિ તરફ દોરી શકે છે?

જો તમે મુક્તિ મેળવવા ઈચ્છો છો, તો તમારે ઉપદેશોનું સંપૂર્ણ અને ચોક્કસ રીતે પાલન કરવું પડશે. દાખલા તરીકે, જો તમે ખ્રિસ્તી માર્ગને અનુસરતા હોવ, તો તમારે ખ્રિસ્તના ઉપદેશોને સંપૂર્ણ રીતે અનુસરવું જોઈએ. પછી ખ્રિસ્તી મુક્તિ શક્ય છે. ઈસુ એકલા અજ આપણને આપણા પાપોથી બચાવી શકતા નથી; આપણે પોતે જ કંઈક કરવાનું છે. નહિંતર, ઈસુએ શા માટે પાપ ન કરવાનું કહ્યું હોત? જો આપણે પોતે જ ઈસુએ જે શીખવ્યું તે યોગ્ય રીતે અનુસરીએ, તો મને લાગે છે કે ખ્રિસ્તી મુક્તિ શક્ય છે. જો આપણે બુદ્ધના ઉપદેશોને યોગ્ય રીતે અનુસરીએ તો બૌદ્ધ “મોક્ષ” – મુક્તિ – શક્ય છે.