مہاتما بدھ دی شکشا برّصغیر ہند اتے فیر اوتھوں ایشیا دے چارے پاسے شانتی نال اپڑی۔ ایہناں دا جدوں کسے نویں سنسکرتی نال میل ہویا تے بدھ مت دے پرم پرا اتے وسیب نوں اسانی نال، بنا مڈھلے وچاراں یعنی سیانپ اتے درد مندی وچ کوئی بدلاؤ کرن دے، مقامی لوکاں دے وچاراں نال سہمت کرن لئی ڈھال لیا گیا۔ بدھ مت وچ کدی وی دھرمی اُگوائی دا چلار جس وچ اک وڈا آگو ہووے نئیں بنیا۔ ہر اوہ دیس جتھے بدھ مت اپڑیا اوہناں اپنے دھرمی تانے بانے اتے روحانی آگو بناۓ۔ ایہناں سبناں آگوواں وچوں سارے جگ وچ سب توں مشہور اتے آدر پاون والے تبت دے تقدس مآب دلائی لاما نیں۔
مختصر تاریخ
بدھ مت دے دو وڈے پنتھ نیں۔ ہنایان یعنی (چھوٹا حلقہ) جس وچ نجی مُکش اوپر زور دتا جاندا اے اتے مہایان یعنی (وڈا حلقہ ) جس وچ ایس گل اوپر زور دتا جاندا اے کہ انسان پوری طراں گیان پراپت کر کے اک مہاتما بدھ بنن دی کوشش کرے تاں جے اوہ دوجیاں دا بھلا کر سکے- چھوٹا حلقہ اتے وڈا حلقہ ایہناں دونواں دے ہور کئی ذیلی انگ نیں۔ ایس ویلے صرف تِن وڈے روپ موجود نیں: اک ہنایان جو دکھنی پوربی ایشیا وچ اے جس نوں تھیرواد دے طور تے پچھانیا جاندا اے، اتے دو مہایان پنتھ نیں ، اک چینی اتے دوجا تبتی۔
- تھیرواد پنتھ ہندوستان توں سری لنکا اتے برما (میئنمار) وچ تیجی صدی قبل مسیح دے وچ پوہنچیا۔ اوتھوں ایہ باقی دے دکھنی پوربی ایشیا (تھائی لینڈ، کمبوڈیا،اتے لاؤس) تک پوہنچیا۔
- دوجے ہنایان نظرئیے اجوکے پاکستان، افغانستان، پوربی اتے ساحلی ایران، اتے وچلے ایشیا تک جا پوہنچے۔ دوجی صدی عیسوی وچ ایہ وچلے ایشیا توں چین پوہنچ گئے۔ بعد وچ ہنایان دے ایہ روپ مہایان دے اوہناں روپاں نال رل گئے جو ایسے ہی رستے بھارت توں آۓ سان، ایس دے نتیجہ وچ چین اتے زیادہ تر وچلے ایشیا وچ مہایان روپ حاوی ہو گیا۔ بعد وچ مہایان دا چینی روپ کوریا، جاپان اتے ویت نام تک پھیل گیا۔
- تبتی مہایان پنتھ جس وچ بھارتی بدھ مت دا اتحاسی پچھواڑا پوری طراں شامل سی ستویں صدی عیسوی وچ شروع ہویا۔ تبت توں ایہ سارے ہمالی علاقے اتے منگولیا، وچلے ایشیا، اتے روس دے کئی علاقیاں (بریاتیا، کلمیکیا، اتے تووا) وچ پھیل گیا۔
ایس توں علاوہ، دوجی صدی عیسوی توں لے کے، مہایان بدھ مت دے ہندوستانی پنتھ ہندوستان توں دکھنی چین دے سمندری تجارتی رستے دے نال نال ویت نام، کیمبوڈیا، ملیشیا، سماٹرا اتے جاوا تک جا پوہنچے۔ ہن اوہناں وچوں کوئی وی موجود نئیں۔
بدھ مت کویں پھیلیا
ایشیا دے چوکھے حصے وچ بدھ مت شانت ول نال اتے کئی طریقیاں نال پھیلیا۔ شکیا مونی مہاتما بدھ نے مثال قائم کر دتی ہوئی سی۔ مڈھوں اک استاد ہون دے ناطے، اوہ نیڑلے راجاں وچ گیا اتے اوہناں نوں جیہڑے سننا چاہندے سان، درس دتا۔ ایس طراں ہی، اوس نے اپنے چیلیاں نوں جگ وچ جاون اتے اوس دی شکشا دین نوں آکھیا۔ اوس نے لوکاں نوں ایہ نئیں آکھیا کہ اپنا دھرم چھڈ کے اک نواں دھرم اپنا لین، کیوں جے اوہ کوئی اپنا دھرم چالو کرنا نئیں سی چاہندا۔ اوہ نرا لوکاں نوں اوس دکھ اتے مصیبت نوں نتھ پاون دا ول سکھانا چاہندا سی جیہڑی اوہ اپنی نا سمجھی توں پیدا کر لیندے نیں۔ مغروں آون والیاں اوس دے منن والیاں دیاں نسلاں نے مہاتما بدھ دی مثال توں سُرت پھڑی اتے اوہناں نے ہوراں نال اوس دے طریقے جیہڑے اوہناں نوں فائدہ مند لگے سان، ونڈے۔ ایس طراں اوہ پنتھ جنہوں اسی "بدھ مت" آکھنے آں، دور دور تیکر پھیلیا۔
کدے تے ایہ کم قدرتی طریقے نال ہویا۔ مثال دے طور تے، جدوں بودھی تاجر، مختلف تھاواں تے گئے تے اوتھے وس رہے، کجھ مقامی لوکاں نے اوہناں دے دھرم وچ دلچسپی وکھائی، جس طراں کہ اسلام دے انڈونیشیا اتے ملائیشیا آون نال ہویا۔ بدھ مت نال وی وسطی ایشیا وچ شاہراہ ریشم دے نال نال علاقیاں وچ رائج عیسوی سال دے دو سو ورہے پہلاں اتے مغروں انج ہی ہویا سی۔ جدوں مقامی حاکماں اتے اوہناں دی جنتا نے ایس بھارتی دھرم بارے سنیا، تے اوہناں نے تاجراں دے دیساں توں راہب بطور صلاح کاراں دے یا استاداں دے بلواۓ، تے ایس طراں اخیر اوہناں نے بدھ مت قبول کر لیا۔ اک ہور قدرتی طریقہ ایہ سی کہ دوسری صدی قبل مسیح توں بعد فاتح لوک، جویں یونانی، گندھارا دے بدھ سماج وچ، جیہڑا کہ اجوکے پاکستان دا وچکارلا حصہ اے، ہولی ہولی رچ وس گئے۔
زیادہ تر، اجیہا کھلار کسے طاقتور حاکم دے اثر ہیٹھ ہویا جس نے کہ آپوں بدھ مت قبول کر لیا ہوندا سی، اتے اوہ اوس دی سہائتا کردا سی۔ مثال دے طور تے، تیسری صدی عیسوی قبل مسیح دے وچکار، بدھ مت بڑی تیزی نال سارے اتری بھارت وچ پھیلیا کیوں جے کہ مہاراجہ اشوک نے اوس نوں اپنی ذاتی سہائتا دتی۔ اوس مہان حکمران نے اپنی جنتا نوں بدھ مت اپناون تے مجبور تے نئیں کیتا پر اوس نے اپنے پورے راج وچ بدھ مت دے اصول لوہے دے تھمبیاں اوپر کھدوا کے لوکاں نوں نصیحت کیتی کہ اوہ اپنی حیاتی اچار وہار نال گزارن، نالے آپوں وی ایہناں سنسکاراں اوپر عمل کر کے اوس نے ہوراں نوں وی مہاتما بدھ دی شکشا اوپر چلن دی راہ وکھائی۔
راجہ اشوک نے اپنے راج توں باہر دور پار علاقیاں وچ (تبلیغی) جماعتاں گھل کے بڑے زور شور نال (بدھ مت دا) پرچار کیتا۔ کدے کدار اوس نے بدیسی حاکماں دی دعوت، جویں سری لنکا دا بادشاہ تشیا، اوپر وی عمل کیتا۔ کجھ ہوراں موقعیاں تے اوس نے آپوں ہی راہب بطور ایلچی گھلے۔ ایہناں راہباں نے کسے نوں وی اپنا دھرم بدلن لئی مجبور نئیں کیتا، نرا بدھ مت دا درس دتا، تاں جے لوکیں آپوں ہی چناو کر سکن۔ ایس گل دا ثبوت ایہ وے کہ بعض تھاواں جویں دکھنی بھارت اتے دکھنی برما وچ بدھ مت فٹافٹ کھلر گیا، پر کجھ ہور تھاواں، مثلاّ وسطی ایشیا دیاں یونانی راج ہیٹھ ریاستاں وچ چھیتی کسے اثر ہوون دا کوئی ریکارڈ نئیں۔
دوجے ہور دھرمی بادشاہ، مثلاّ سولھویں صدی دا منگول حکمران التان خان نے بودھی استاداں نوں اپنی سلطنت وچ بلوایا اتے بدھ مت نوں دیس دا سرکاری دھرم قرار دتا، تاں جے لوکاں وچ ایکتا پیدا کیتی جاوے اتے راج پکا پیڈھا ہو جاوے۔ ایس چلار وچ ہو سکدا اے کہ اوہناں نے غیر بودھی دھرماں، اتے مقامی دھرماں دیاں بعض رسماں نوں ڈک دتا ہووے، سغوں اوہناں (رسماں) نوں منن والیاں تے ظلم وی کیتا ہووے، پر ایہناں ظلماں دا وڈا کارن سیاسی مقصد سان۔ ایہناں امنگ واد حکمراناں نے کدے وی اپنی جنتا نوں بدھ مت اوپر ایمان لیاون یا بودھی پوجا کرن لئی مجبور نئیں کیتا۔ ایہ دھرم دا حصہ نئیں۔
جے شکیا مونی مہاتما بدھ نے لوکاں نوں آکھیا کہ اوہ اوس دی گل اوپر اکھاں میٹ کے ایمان نہ لے آون، سغوں اوہناں نوں منن توں پہلاں آپوں پرچول کرن، تے فیر لوکاں دے مہاتما بدھ دی شکشا نوں چوکھے امنگ واد تبلیغی یا سرکاری حکم دے جبر ہیٹھ منن دا سوال ہی پیدا نئیں ہوندا۔ تے، مثلاّ، ستارہویں صدی عیسوی دے شروع وچ جدوں نیجی ٹوئن نے پوربی منگول ٹپری واساں نوں ایہ لالچ دتا کہ ہراک بودھی (آئت) سبق جیہڑی اوہ زبانی یاد کرن اوپر اک جانور (گاں، مج، وغیرہ) دتا جاوے دا، تے لوکاں نے سرکار نوں شکائت کیتی۔ اخیر وچ، ایس جابر استاد نوں سزا ہوئی تے نالے دیس نکالا وی ملیا۔
خلاصہ
شکیا مونی مہاتما بدھ نے لوکاں نوں آکھیا کہ اوس دی ودیا نوں اکھاں بند کر کے نہ من لین، سغوں پہلاں اوس نوں دھیان نال پرکھن۔ تے ایہ گل آکھن دی لوڑ ہی نہیں رہ جاندی کہ مہاتما بدھ دے گیان نوں لوک جوشیلے تبلیغیاں دے یا سرکاری حکم دے زور ہیٹھ نہ منن۔ ستارھویں صدی دے شروع وچ نیجی ٹوئن نے پوربی منگول ٹپری واساں نوں رشوت دے طور تے اک اشلوک یاد کرن تے اک ڈنگر دین دا لالچ دے کے بدھ مت قبول کروان دی کوشش کیتی۔ ٹپری واساں نے سرکار نوں شکائت کیتی، تے جابر گورو نوں سزا دے کے دیس نکالا دے دتا۔
ایشیا دے وڈے حصے وچ بدھ مت کئی طراں شانتی نال پھیل گیا، اپنے نال پیار، درد مندی اتے سیانپ دا سنیہا لے کے، تے نالے مختلف لوکاں دی لوڑاں اتے سبھاو نال پورا پیندیاں ہویاں۔