مینوں غیر بودھی دیساں توں آون والے لوکاں نال بودھی فلسفے بارے گل کر کے بڑی خوشی ہوندی اے۔ ایہ آپس وچ سدھ بدھ پنگر کرن لئی ضروری اے۔ آپس دی سدھ بدھ ایس پاروں ضروری اے کیوں جے اسی سارے ایس اک جگ وچ وسنے آں اتے ایتھے کئی دھرم نیں۔ ایہناں چوکھے وڑے دھرماں بارے ہُن جانکاری موجود ہے۔ بیتے یُگ وچ جدوں لوکیں وکھ رہندے سان، اوس ویلے اک دھرم، اک سچائی دا تصور ٹھیک سی، اتے ایہ ودیہ سی۔ ایہ اوہناں نوں سردا سی۔ پر ہُن، اج، ساڈی سنسکرتی دا مطلب اے کہ اسی آپس وچ گل بات کرئیے، اتے اسی انج کرنے آں۔ ایہو جئے یُگ وچ، کسے اک سچائی اتے اک دھرم تے ایمان کسے انسان لئی بڑا سہائت ہو سکدا اے؛ اوس شخص لئی اک دِشا دے دھرم نوں مننا بڑا فائدہ مند اے۔ پر اک وڈے سماج دے حساب نال سانوں کئی دھرماں دا وچار قائم کرنا چاہیدا اے۔ ایہ (اج دی) حقیقت اے۔ کئی صدیاں گزرن اوپر کئی سچائیاں دی سُرت اتے کئی دھرماں دی پنگرتا ہوئی اے۔ ایس لئی، کئی سچائیاں اتے کئی دھرماں دی سوچ اپراجن کرن لئی دوجے دھرماں بارے جانکاری ضروری اے۔
جتھوں تیکر میرا معاملہ اے، تبت وچ مسلمان کئی صدیاں توں وسدے نیں، تے ایس لئی سانوں اسلام دے وجود دا علم ہے، پر اوہناں دے دھرم بارے کدی کوئی خاص گل کتھ نئیں ہوئی۔ اسی سوچیا کہ ساڈا بدھ دھرم ہی سب توں ودیہ ہے۔ پر بھارت آ کے سانوں پتہ لگا کہ ہور وی کئی لوک اتے کئی دھرم موجود نیں، تے اسی مختلف دھرماں بارے سنجیدگی نال گل بات چالو کیتی۔ میں عیسائیت، اسلام، ہندو مت، سکھ مت، جین مت، زرتشت، اتے صوفی مسلک بارے سکھیا، تے ایہناں دھرماں دے منن والیاں نال ہور معاملہ چالو اے۔ ستکار دی پنگرتا لئی ایہناں بارے جانکاری بڑی ضروری اے۔ ایہ دھرمی ایکتا دی پنگرتا دا مڈھ اے۔ ایس پاروں، جدوں لوکیں مینوں بدھ مت دی بنیادی شکشا بارے سوال کردے نیں، میرا وچار اوہناں نوں دھرم تبدیلی دا نئیں ہوندا سغوں نرا جانکاری دینا ہوندا اے۔
بعض بودھی بھکشو (مرد تے زنانیاں) نے عیسائی خانقاہواں اندر کئی ہفتے گزارے نیں، اتے اوہناں نے عیسائی دھرم دا مُل پایا اے۔ میں اوہناں نوں آکھنا واں کہ سانوں، بودھی بھکشواں نوں، سماجی سیوا، تعلیم اتے صحت اوپر بوہتا دھیان دینا چاہیدا اے، جو کہ عیسائی راہب کردے نیں۔ (ساڈے) عیسائی بھین بھراواں نے تعلیم اتے صحت دے شعبے اندر بڑا کم کیتا اے، اتے سانوں وی سماج دی سیوا دا ول سکھنا چاہیدا اے۔ پر، دوجے پاسے، کدی کدار تبلیغ دے کم توں مسٔلے پیدا ہوۓ نیں۔ اسی دوجے دھرماں کولوں کئی کم دیاں گلاں سکھ سکنے آں تے تسی مختلف دھرماں نوں منن والے بڑا کجھ ساڈے کولوں سکھ سکدے او۔
بدھ مت بھارت دے پراچین دھرماں وچوں ہے۔ پشلے تِن ہزار ورہیاں اندر بھارت وچ سیکولر وچار دی پنگرتا ہوئی اے۔ ایس دا مطلب دھرم دی نموشی نئیں، سغوں سارے دھرماں دا ستکار، جس اندر بے دین وی رلت نیں۔ پراچین یُگ دے چرواک آون والے جنم اوپر ایمان نئیں سان رکھدے؛ اوہ کسے وی روحانیت نوں نئیں سان مندے؛ پر سیکولر وچار دا مطلب ہے کہ ایہناں لوکاں دا وی ستکار کرنا۔ بدھ مت اجیہے ماحول وچ اپراجن ہویا، تے ایس لئی، بدھ مت مختلف لوکاں، جیہڑے مختلف اکھ دھرائی رکھدے نیں، دا وی ستکار کردا ہے۔ ایسے پاروں مہاتما بدھ نے مختلف فلسفی نظرئیے دسے، کیوں جے اوس دے اپنے چیلیاں وچ من دی انتر اتے وکھ دَشا رکھن والے لوک وی سان۔ کجھ فلسفی وچار آپس وچ ٹکراوندے دِسدے نیں، کیوں جے اوس دے چیلے کئی مختلف من دی دَشاواں رکھدے سان، ایس لئی ہو سکدا اے کہ اک فلسفہ ساریاں نوں راس نہ آوے۔ ایس دا مطلب اے کہ مہاتما بدھ مختلف ذاتی وچاراں نوں ستکار دیندا سی اتے اوہناں دے سبھا مطابق سبق دیندا سی۔ ایہ ساڈے اَدھرمی بھین بھراواں نوں ستکار دین دی پکی مثال اے۔ تے انج ساڈے من اتے جذبیاں بارے بودھی شکشا اَدھرمیاں لئی وی فائدہ مند اے تاں جے اوہ اپنے پریشان کرن والے جذبیاں نال نبڑ سکن۔ ایس پاروں مینوں ایتھے بدھ مت اوپر لیکچر دین دی خوشی اے جتھے دوویں طراں دے لوکیں، دھرمی اتے اَدھرمی، موجود نیں۔
اساں انساناں نے ایس دھرتی اوپر اپنی حیاتی شروع کیتی اتے ہولی ہولی سانوں اینی کو سُرت آ گئی جدے راہیں اسی اینے جوگے ہو گئے کہ جدوں ساڈے اوپر ڈاڈھیاں مصیبتاں پین تے اوہناں نال نبڑ سکئیے۔ سانوں کجھ اجیہیاں سوچاں اپراجن کرن دی لوڑ سی جنہاں راہیں لوکیں آس لا رکھن تے ایس توں ایمان دی پنگرتا ہوئی: ایس شے اوپر ایمان کہ اوکھے ویلیاں وچ کجھ آس ہوندی اے۔
پشلے پنج ہزار ورہیاں وچ مختلف تھاواں تے لوکاں نے ون سونے دھرم بناۓ۔ آس نوں قائم رکھن وچ ایمان بڑا سہائت اے؛ اتے اوہ ایمان ہولی ہولی، دلیلاں نوں نال رلا کے، کجھ فلسفی سوچاں وچ بدل گیا جس توں ایمان پکا ہویا۔ تے ایس طراں مختلف فلسفی نظریاں دی بنیاد اوپر مختلف دھرم وجود وچ آۓ۔ ایس توں سانوں ایس جگ دے وڈے دھرم ملدے نیں۔
پشلے چند ہزار ورہیاں وچ اسی اپنی ساری آس دھرم نال جوڑی ہوئی سی، پر پشلے تِن سو ورہیاں اندر، انسان نے حقیقت نوں جانن لئی ڈوہنگی پرچول کیتی اے۔ تے ایس طراں اجوکی سائنس نے ترقی کیتی، اتے اوس توں فیر اجوکی ٹیکنالوجی نے وی جنم لیا۔ ٹیکنالوجی ساڈی مانگ فوراً پوری کر دیندی اے، تے ایس توں انسان نے مادیت نال موہ لایا۔ ایس پاروں، کئی لوکیں رب بارے، دھرم بارے بوہتے چنتا وان نئیں سان۔
اج کل اسی تکنے آں کہ جیہڑے لوکیں حضرت عیسیٰ نوں یا کسے ہور دیوتا یا دیوی، حتیٰ کہ مہاتما بدھ نوں مندے نیں، اوہ اپنے آپ نوں دھرم دے بندے اکھواندے نیں، جِویں بودھی دھرم دے لوکاں وچ وی ہے، پر حیاتی دے معاملیاں وچ اوہ ایس گل دی بوہتی چنتا نئیں کردے کہ اوہناں دا دھرم اوہناں نوں کیہ سکھاوندا اے۔ اوہ چوکھی شکتی اتے مال دولت اکٹھی کرن لئی دنیاوی ول ورتدے نیں، اتے اوہ جھوٹ تے دھونس کولوں کم لیندے نیں۔ ایس توں پتہ لگدا اے کہ اوہ اپنے دھرم بارے چنتا وان نئیں۔ ایس طراں دے لوکاں دی نفری ودھدی جا رہی اے۔ تے ایس لئی میں ایہو جئے لوکاں نوں جیہڑے انج دھرم نوں مندے نیں سچ وچ ادھرمی سمجھنا واں۔
سچا دھرمی اوہ ہے جیہڑا دہاڑی دے ۲۴ گھنٹے پیار اتے درد مندی اوپر عمل کرے۔ جتھوں تیکر اپنی ذات نال پیار دا تعلق اے، تے ایہ جانوراں وچ وی پایا جاوندا اے۔ پر اصل پیار اوہ وے جس اندر دوجیاں دی بھلائی دی چنتا پائی جاوے۔ ایس گل نوں دھیان وچ رکھدیاں ہوئیاں جھوٹ، دھوکہ تے دھونس دی کوئی گنجائش ہی نئیں رہ جاندی۔ اسی اپنا کم کڈن لئی کِویں بے ایمانی کولوں کم لے سکنے آں؟ جیہڑے انج کردے نیں میرے بھوں اوہ بے دین نیں، یا اوہنا دا ایمان پکا نئیں۔ کئی لوک کھلم کھلا دھرم نوں برا کہندے نیں کیوں جے کئی نام دے دھرمی ایس اوپر صحیح طراں عمل نئیں کردے۔ ایس لئی سانوں وچل واہی سنسکار نوں ودھاوا دین دی لوڑ اے، بھاویں اسی دھرمی آں یا اَدھرمی – ایہ اک سائینسی طریقہ اے۔
ایہ ممکن اے۔ دو شیواں توں ایس گل دا اشارہ ملدا اے۔ پہلی گل ایہ ہے کہ کجھ لوکیں اجیہے نیں جنہاں کول زندگی دی ہر سوکھ موجود ہے، پر اندروں خالی نیں۔ اوہ ڈر، خوف تے فکر دے مارے ہوۓ نیں، ایس لئی اوہ ناخوش تے کلم کلے نیں۔ ایہ لوک اخیر اک دہاڑے مادی شیواں دی بے قدری نوں پچھاندے نیں۔ اوہناں نوں سمجھ لگدی اے کہ نریاں ایہ شیواں وچل واہی شکتی، یا اک خوش تے شانت من نئیں دے سکدیاں۔
دوجی گل ایہ وے کہ پشلے دو تِن سو ورہیاں اندر سائنس وچ بڑی ترقی ہوئی اے۔ سائینسی پرچول حقیقت نوں پئی لبھدی اے۔ اوہ حقیقت دی پرچول پئے کردے نیں۔ سچے سائنسداناں دے من نرول نیں۔ اوہ شک کردے نیں، اوہ پرچول کردے نیں۔ بدھ مت وی شک دا سبق دیندا اے؛ شک توں سوال تے اوس توں پرچول اتے پرچول توں جواب ملدے نیں۔ تے ایس لئی شک فائدہ مند اے بشرطیکہ ایہ ان پکھ ہووے۔ ایس لئی سائنسی پرچول راہیں حقیقت دا پتہ لگدا اے۔
فیر ویویں صدی دے اخیر وچ اجوکی سائنس نے دماغ ، ذرے اتے مادے اوپر پرچول شروع کر دتی، اتے اچیچ دماغ دے ماہر جیہڑے طبی سائنس دا علم وی رکھدے نیں، اوہناں نے محسوس کیتا اے کہ جذبے صحت لئی اہم نیں۔ ساڈے جذبے، ساڈا دماغ اتے ساڈے شریر دی کار کردگی وچکار گوڑھے سانگھے نیں۔ کجھ سائنسداناں دا وچار اے کہ جدوں سانوں ڈر لگدا اے تے رت چوکھی پھرتی نال ساڈیاں لتاں ول ٹُر پیندا اے، تے ایس طراں سانوں نسن لئی تیار کردا اے۔ جدوں سانوں غصہ چڑھدا اے تے رت دا پھیر ساڈے ہتھاں ول چوکھا ہوندا اے، تاں جے اسی لڑ کے اپنی حفاظت کر سکئیے۔ ایس طراں، جذباتی اتے حیاتیاتی عنصر اک دوسرے اوپر بوہت دھرواس کردے نیں۔ کدی جسمانی پرت جذبات اوپر اثر کردی اے اتے کدی جذبات شریر وچ کوئی تبدیلی لیاوندے نیں۔ ایس پاروں، دماغ دے ماہر اج کل جذبے اَتے ایہ کِویں پیدا ہوندے نیں وچ بڑی دلچسپی لے رہے نیں۔
جذبہ من دا اک انگ اے۔ کجھ سائنسداناں نے تجربے شروع کر دتے نیں: اوہ خبر گیری اتے درد مندی اوپر لوکاں سغوں نیانیاں نوں کجھ تربیت دیندے نیں۔ تربیت توں پہلاں اوہ رت دا دبا اتے چنتا دے ہارمون نوں ناپدے نیں، اتے تِن یا چار ہفتیاں مغروں فیر ناپدے نیں۔ اوہناں نے تکیا کہ ایہناں مشقاں نال رت دے دبا اتے چنتا وچ گھاٹا ہویا۔ ودیارتھیاں نے تکیا کہ اوہناں دی توجہ دی شکتی اتے اوہناں دے سماجی سانگھے زیادہ شانت اتے موہ والے ہو گئے نیں۔ ایس پاروں امریکہ دیاں کجھ یونیورسٹیاں، اتے بھارت وچ وی کجھ نمونے دے منصوبیاں اوپر کم ہو رہیا اے۔ تے ہُن ویویں صدی دے اخیر اتے اکیویں صدی دے شروع وچ سائنس دے میدان وچ جذبے اتے من اوپر چوکھی پرچول ہو رہی ہے۔
کئی ہزار ورہیاں اندر دھرم نے من نال کئی طریقیاں نال معاملہ کیتا اے۔ سارے دھرم پیار، معافی، درد مندی اتے اپنی پنگرتا اوپر زور دیندے نیں؛ ایہ سب من نال جڑیاں ہوئیاں شیواں نیں۔ ایمان دا استھان وی من دی پدھر اوپر اے۔ اک دِشا والا ایمان اندرلی شکتی، اک قسم دی خوشی دیندا اے۔ وڈے دھرماں دے دو پرت نیں۔ اک خدائی اے، اوہناں دا اک کرتار اوپر ایمان اے، اک حتمی اتے ہمیش رہن والا رب؛ رب دا ایہ روپ یہودیت، عیسائیت، اسلام اتے بوہت سارے ہندوواں وچ موجود ہے۔ دوجا گروہ جین مت، بدھ مت اتے سمکھیا دی اک جماعت دا اے جیہڑے کرتار رب نوں نئیں مندے۔ یعنی کسے رب بطور کرتار دا کوئی تصور نئیں؛ جو کجھ ہوندا اے اوس مغر کوئی سبب ہوندا اے۔ بھارت دے ایہ تِن دھرم علت تے معلول جِویں ڈارون دا نظریہ سی، اوپر یقین رکھدے نیں: ہر شے علت تے معلول دی طابع ہے، بغیر کسے کرتار دے۔
خدائی دھرم ایہ کہندے نیں کہ رب نے سب کجھ بنایا، اچیچ سانوں وی، ایس لئی اوہ سچ مچ ساڈا پیو اے۔ ایس طراں پکے پیٹھے ایمان نال اوہ کرتار رب دی اطاعت کردے نیں۔ ایس توں من دی رجھت تعلّی گھٹ ہوندی اے۔ " میں رب دی مخلوق آں، ایس لئی میں رب دی سیوا کرنا واں۔" رب دی سیوا دا اک انگ عبادت ہے۔ پر رب دی سیوا دا اصل مطلب رب دی مخلوق نال پیار اے۔ تے خدائی دھرماں دا مقصد وی من دی رجھتا نوں گھٹ کرنا اتے خدائی دی بھلائی اے۔
بدھ مت اتے جین مت وی من دی رجھتا نوں گھٹاون دا جتن کردے نیں۔ بودھی اک ازاد، ٹھوس، نفس نوں نہ منن اوپر زور دیندے نیں؛ "میں" یا "نفس" نری اک فرضی شے ہے۔ ایہ انسان دی اپنی من دی رجھتا نوں گھٹاون دا اک ول اے۔ تے ایس لئی کئی طریقے نیں پر سب دا مقصد اکو ہی ہے: من دی رجھتا نوں گھٹاونا اتے انسانی بھلائی نوں ودھاونا۔
جے اسی پراچین یُگ دے بھارتی بدھ دھرم نوں تکئیے، اچیچ نالندا مسلک نوں، تے اسی تکنے آں کہ اوہناں دی لکھتاں اندر مختلف فلسفی سوچاں دا بیان اے۔ مغروں آون والی (بدھ دھرم دیاں) تبتی لکھتاں ایہ فرض کر لیندیاں نیں کہ (ایہناں نوں) زیادہ تر پڑھن والے بودھی نیں، تے ایس لئی، میرا خیال اے کہ سانوں بھارتی رسم رواج نوں اپنانا چاہیدا اے۔ اوتھے کئی دھرم سان تے اوہ مختلف وچاراں دی پرچول کردے سان اتے کدی کدار اوہناں اوپر بحث وی کردے سان۔ پر تبت اندر، اٹھویں یا ناویں صدی توں زیادہ تر لوکیں بودھی بن گئے، تے ایس لئی ایہناں مختلف فلسفی سوچاں اوپر بحث کرن دی لوڑ مُک گئی۔ پر ہُن تبت توں باہر اینے مختلف دھرم اتے نظرئیے موجود نیں کہ ساڈے لئی ایہ ضروری اے کہ اسی اوہناں بارے جانکاری حاصل کرئیے، تاں جے درست سدھ نال اسی آپس وچ صحیح سُرت پیدا کرئیے، اتے ایس صحیح سُرت نال آپس دا ستکار اتے دھرمی ایکتا پیدا کرئیے۔