ڈارون دا نظریہ پنگرتا قدرتی چونا دے عمل دا جائزہ لیندا اے اتے ایہ کہ ون سونّی حیاتی دے طبعی شریر سمے بیتن دے نال نال کس طراں بدل جاندے نیں۔ اوس دی کت "ون سونّی حیاتی دی شروعات" وچ درج کیتا بیان اوس دور وچ کافر قرار دتا گیا، کیونکہ ایہ نظریہ رائج الوقت وچار کہ اک قادر مطلق رب نے ایہ دنیا اتے ایس دے اندر موجود تمام نا قابل تبدّل شیواں تخلیق کیتیاں دے اُلٹ سی۔ اج وی جد کہ بعض دھرماں وچ نظریہ پنگرتا نوں چنگی نظر نال نئیں ویکھیا جاندا، پر بدھ مت وچ اجیہی کوئی گل نئیں جو ایس نظریہ دے اُلٹ ہووے۔ در اصل، بودھی لوکاں دے مطابق ایہ نظریہ بدھ مت دی دست نگر نمو دی شکشا نال پوری طراں سہمت اے، نہ کہ کرت دے نظریہ نال، اتے دھرم دے چار وڈے اصولاں وچوں پہلا: یعنی اَنِت یاتا۔ قدرت دے وکھالے بے شمار سبب اتے حالات دے اثر ہیٹھ ہر پل بدلدے رہندے نیں، اتے جے انسان تے پشو ایس مہان بدلاؤ توں وکھ قرار پان تے ایہ بڑی اچنبھے دی گل ہووے گی۔
ایس دا مطلب ایہ نئیں کہ بدھ مت دا وقت اتے پنگرتا دا نظریہ ڈارون دے نظریہ اوپر منطبق اے۔ ڈارون دا نظریہ حیاتیاتی اتے طبیعاتی عنصر اوپر توجہ قائم کردا اے جنہاں توں حسیت پیدا ہو سکدی اے، اتے بھاویں حیاتی عنصر دے ہور پیچیدہ ہون دے نال شعور وچ وادھے دا تصور موجود اے، پر ایہ اونی ڈوہنگ وچ نئیں جاندا جنی وچ مہاتما بدھ، جو شعور دی ارتقائی پدھر، اک معمولی حس توں لے کے اک مہاتما بدھ دی روشن ضمیری تک، جاندا اے۔ ہور ایہ کہ، ڈارون ون سونّی حیاتی دی مجموعی پنگرتا دی گل کردا اے جد کہ بدھ مت انفرادی شعور دی گل وی کردا اے۔
ہور ایہ کہ، ڈارون دے نظریہ پنگرتا وچ متواتر "اُنّت" دا تصور اے – یعنی کہ، ہستیاں چلار دے نال مثبت راہ اوپر چلی جا رہیاں نیں جو کہ اوہناں دی بقاء اتے نسلی افزائش لئی سوتر ہووے۔ بدھ مت دا سبق ایہ ہے کہ کوئی وی ذی حس بوہت سارے ون سونّے روپاں وچ پنر جنم لے سکدی اے، اتے ایہ سلسلہ یک طرفہ ترقی دا سلسلہ نئیں اے۔ پرش اتے پوری ون سونّی حیاتی اپنے کرم، سبب اتے حالات دے انوسار تنزل دا شکار وی ہو سکدیاں نیں۔ تے بھاویں تفصیل وچ انتر ممکن اے پر دونویں ہی پنگرتا دے قائل نیں۔
پنگرتا دا عمل اتے کائنات دی انگ ونڈ
سائنسداناں دے مطابق، بِگ بینگ – کائنات دا شتابی پسار جو ۱۴ ارب سال پہلے ہویا –اوتھوں سمے دی شروعات ہوندی اے اتے ساڈی دھرتی دی بنیاد اے جو ۴ ارب سال پہلے واقع ہویا۔ وقت دے نال نال ہائیڈروجن گیس مختلف ستاریاں اتے سیاریاں وچ ڈھل گئی اتے ایہ جو ساڈی دھرتی اے، ایس اوپر اکلے خلیہ دے حامل نامیہ وجود وچ آئے۔ فیر ایہ کھلر کے مختلف ون سونّی حیاتی جو اسی اپنے آلے دوالے پانے آں وچ تبدیل ہو گئے۔ سائینسدان ایہ وی کہندے نیں کہ ارباں سال دے پسار اتے پنگرتا دے بعد کائنات ختم ہو جائے گی ، اتے ایہ کس طراں ہوئے گا ایس دے متعلق اوہ کئی نظریئے پیش کردے نیں۔
مہاتما بدھ نے 'شروعات دا گیان' سوتر وچ کائنات دی پنگرتا اتے اخیر ایس دے حصے بخرے ہون اوپر بحث کیتی اے۔ ایس وچ اوہ ساڈی دھرتی اوپر ماحول دی تعمیر اتے اخیر تخریب دا بیان کردا اے، ہور ایہ کہ مختلف ون سونّی حیاتی دی نمو اتے اوہناں دی اخیر نشٹ اتے مختلف سماجاں دی پنگرتا اتے اوہناں دا خاتمہ وی شامل نیں۔ اجوکی سائنس اتے بدھ مت دے وچکار البتہ اک فرق اے اتے اوہ ایہ کہ مہاتما بدھ دا کہنا اے کہ کائنات دی نمو، چلار، اتے خاتمہ کئی چکراں وچوں کیول اک دا حصہ اے، اتے ایہ کہ وقت دا کوئی شروع اتے انت نئیں اے۔ سوتر وچ بیان اے:
جلد یا دیر نال، لما چر گزرن دے بعد، وسیتھا، ایہ دنیا بدلی ہوندی اے ۔۔۔ پر جلد یا دیرنال، اک بوہت لما چر گزرن دے بعد، ایہ دنیا پنگرن لگ پیندی اے ۔۔۔۔ ایس وقت، وسیتھا، پانی دی اک انگھڑ مقدار دی شکل وچ اے، اتے گھپ انھیرا اے۔ چن اتے سورج لُکے ہوئے نیں، ستاریاں دے جھرمٹ اتے ستارے غائب نیں، دن اتے رات صاف نئیں ہین، مہینے اتے پندھرواڑے نظر توں اوجھل نیں، موسماں دے چکر اتے سال لُکے ہوئےنیں، نر اتے مادہ وی چھپے ہوئے نیں۔ ہستیاں کیول ہستیاں کہلاندیاں نیں ۔۔۔۔۔۔
اسی ویکھنے آں کہ مہاتما بدھ صاف صاف لفظاں وچ کائنات دے چکر اتے ہستیاں دی گل کردا اے۔ سوتر وچ جنساں دی تخلیق اتے سماجاں دی ترویج جنہاں وچ مختلف طبقے شامل نیں دا ذکر جاری اے۔ فیر ایہ ماحول اتے ایس وچ موجود ہستیاں دے تنزل اتے نشٹ ہون نوں بیان کردا اے۔
ایس سوتر توں اتے دست نگر نمو تے اَنِت یاتا دے بودھی نظرئیے توں، اسی ویکھ سکنے آں کہ سائنس دا بگ بینگ دا نظریہ اتے ایس دے کائنات دے خاتمہ دے متعلق نظرئیے اتے بودھی نظرئیے آپس وچ اک دوجے نال سہمت نیں۔
شریر دی پنگرتا
ہن اسی ذرا نیڑے توں حیاتیاتی شریراں دا جائزہ لینے آں۔ نظریہ پنگرتا ایس بارے واضح طور اوپر بیان کردا اے کہ اسی سب اک چھڑے نامیہ توں وجود وچ آئے۔ ڈارون دے نظریہ دے مطابق پنگرتا ہولی ہولی ہُندی رہندی اے – دوجے لفظاں وچ، ترقی پذیر پنگرتا دا اُلار اک فطری عمل اے۔ ایتھے اسی کیول طبیعاتی بنیاد اوپر گل کر رہے آں، کیونکہ بدھ مت دے حساب نال دھرتی اوپر طبعی حیات اتے پنر جنم پان والی ہستیاں دے من دے چلار دے وچکار بوہت وڈا فرق اے۔
کسے زمانے وچ زمین اوپر ڈائنا سور گھمدے پھردے سان، پر ہن اوہ غائب نیں۔ تے اسی ہن ڈائنا سور دی شکل وچ دوبارہ جنم کیوں نئیں لے سکدے؟ سائینسی نظریہ دے مطابق، کوئی ۶ کروڑ ۶۰ لکھ سال پہلے، اک دہشت ناک واقعہ پیش آیا جو ڈائنا سوراں دی تباہی دا سبب بنیا، پر میمولئیے ایس توں محفوظ رہے، (جویں کہ اسی انسان)، جو کہ بعد وچ پھلے پھلے۔ ڈارون دے نظریہ دے مطابق ڈائنا سور "سب توں تگڑے دی بقاء" دی دوڑ ہار گئے اتے انج ناپید ہو گئے۔
بودھی نقطہ نظر دے مطابق، کرمائی طاقتاں اتے امکان دی پختگی لئی سوتر حالات دا ہونا لازم اے۔ ایس وقت ایس دھرتی اوپر بطور اک ڈائنا سور پنر جنم لین دے حالات موجود ہی نئیں ہین۔ ایس دی بجائے ساڈے کول ہور بے شمار طبعی سبب موجود نیں جو کہ پنر جنم لئی مناسب نیں۔ سمے بیتن دے نال نال ایہ وی بدل سکدے نیں۔ بے شک، جے ایس وقت کائنات وچ کسے ہور سیارے اوپر ڈائنا سور موجود نیں، تے بدھ مت ایہ منن نوں تیار اے کہ اوتھے ساڈا پنر جنم ڈائنا سور دی شکل وچ ہو سکدا اے!
سائنس داناں دے نال اک وچار ونڈ وچ تقدس مآب دلائی لاما توں پچھیا گیا کہ کیا کمپیوٹر ذی شعور مخلوق بن سکدے نیں: کیا کدی اوہناں دے وی من ہو سکدے نیں؟ اوہناں نے دلچسپ جواب دتا، اوہ کہن لگے کہ جے کوئی کمپیوٹر یا کوئی روباٹ ایس قدر ترقی کر جائے کہ ایس دے من دے چلار بنن لگ پین، تے ایس دی کوئی وجہ نئیں کہ کوئی من دا چلار کسے غیر نامی مشین دے نال ایس دی کسے طبعی زندگی دی بنیاد دے طور تے سمبندھ قائم نہ کر پائے۔
ایس دا مطلب ایہ نئیں کہ کمپیوٹر اک من دا مالک اے۔ ایہ گل وی نئیں کہ اسی کسے کمپیوٹر وچ مصنوعی طریقے نال من پیدا کر سکنے آں۔ پر جے کوئی کمپیوٹر کافی ترقی یافتہ ہووے، تے من دا کوئی چلار ایس دے نال جوڑیا جا سکدا اے اتے ایس دی طبعی بنیاد بن سکدا اے۔ ایہ گل ڈارون توں وی زیادہ حیران کرن والی اے۔
مہاتما بدھ نے پنگرتا دے متعلق ہور کجھ کیوں نئیں دسیا؟
ایہ جاندے ہوئے کہ مہاتما بدھ اک مکمل گیان یافتہ ہستی سی – مکمل گیان پان دے بعد، اوس نوں ہر شے بارے ودیا سی– اسی ایہ سوچ سکنے آں کہ اوس نے کائنات دے نظام اتے چیزاں دی پنگرتا بارے ہور جانکاری کیوں نئیں دتی؟
عام طور تے، مہاتما بدھ دی ہر شکشا دا مقصد ساڈے نجات اتے روشن ضمیری پان نوں سوکھا بنان نال جڑیا ہویا اے۔ تاں، کائنات اتے ایس دے اندر موجود ہستیاں جن چکراں توں گزردیاں نیں، اوہناں نوں بیان کرن دا مقصد ایہ سی کہ لوکی ایس قیمتی زندگی جو پنر جنم راہیں ملی اے دے پربھاؤ نوں محسوس کرن۔ ایس دی کامیابی دی اہمیت اتے ایس نوں دوبارہ پان دی مشکل دا احساس کردے ہوئے لوکی اپنی ہن دی دَشا توں پورا فیدہ چکنا چاہون گے تا کہ اپنے روحانی منورتھ پا سکن۔ مہاتما بدھ ایس دنیا وچ سانوں اسمانی گیان یا فلکیاتی طبیعات دا سبق پڑھان نئیں سی آیا۔
اجیہے معاملے جو ایس ہدف نال جڑے نہ ہون اوہناں اوپر گوہ کیول سمے اتے شکتی نوں ضائع کرن والی گل اے۔ خاص طور تے ایسے موقع اوپر کائنات اتے ایس وچ ذی حس مخلوق دی گنتی اوپر سوچ بچار کرنا جدوں ساڈے من پلیکھا اتے پریشان کرن والے جذبیاں دا شکار ہون – خصوصاً جد اوہناں بارے ساڈے عقیدے غلط جانکاری اوپر قائم ہون – ایس توں کیول اسی اپنے مکش اتے ہوراں دی مدد دے ہدف توں بھٹک جاواں گے۔ ہو سکدا اے کہ اسی ہور پلیکھے دا شکار ہو جائیے۔
مہاتما بدھ دی زندگی دی کئی واپراں ایس گل دا وستر کردیاں نیں۔ مثال دے طور تے، مہاتما بدھ نوں سوال پُچھیا گیا کہ کیا کائنات نوں نِت پراپت اے، اتے ایہ کہ مرن توں بعد کیا نفس دا وجود قائم رہندا اے۔ انج دے سب معاملیاں وچ مہاتما بدھ نے خموشی اختیار کیتی، اتے کوئی جواب نہ دتا۔ اخیر مہاتما بدھ نے کہیا کہ جد لوکی پلیکھے دا شکار ہون اتے تخلیق دا نظریہ اتے اک تخلیق کیتی گئی نِت دی روح اوپر ایمان رکھدے ہون، تے ایس دا کوئی وی جواب اوہناں دے پلیکھے وچ وادھا کر دے گا۔ جے تخلیق شدہ، نِت یاتا روح نام دی کوئی شے وجود ہی نئیں رکھدی، تے انج دا سوال کہ انج دی روحاں دی گینتی محدود اے یا ات حدل اے بیکار اے۔
ایہ بذات خود بڑی عقل دی گل اے۔ کیا کائنات دا سائز یا ایس وچ ہستیاں دی گینتی جان لین نال – بھاویں ساڈے کول ایس بارے درست جانکاری موجود ہووے وی کہ ایہناں دا وجود کس طراں دا اے – سانوں ساڈی سمسیاواں اتے دکھ درد دور کرن وچ مدد ملے گی؟ کیا ایس توں ہور ہستیاں دی مدد کرنا سوکھا ہو جائے گا؟ مہاتما بدھ نے کہیا کہ انج دے مسلے حل کرن توں پہلاں ہی ساڈی موت آ جائے گی، اتے اسی اپنی قیمتی زندگی نوں ضائع کر دیاں گے۔ ایس قسم دی تُک بندی بھاویں اوہ شائد شغل لئی ہووے، سانوں کوئی فیدہ نئیں پوہنچاندی۔ جو گل ضروری اے اوہ ایہ ہے کہ اپنی ہن دی دشا دی حقیقت نوں سمجھنا اتے اوہناں نایاب تے انوپ موقع جو میسر نیں توں فیدہ چکنا۔ ایس گل دی سرت کہ اسی سچ مچ سمسار وچ آں، پر اک قابل قدر من اتے شریر دے مالک آں، تے ایس توں اسی دکھاں اوپر قابو پا سکنے آں اتے دوجیاں دی مدد کر سکنے آں۔ اسی اوہناں طریقیاں دی مشق کر سکنے آں جنہاں توں سانوں مکمل روشن ضمیری ملے۔ اتے، جدوں اسی اوتھے جا پوہنچاں گے، تے شائد سانوں اوہناں سب لا ینحل سوالاں دے جواب مل جان گے۔