ព្រះពុទ្ធសាសនានិងការវិវត្តន៍

ទ្រឹស្តីនៃការវិវត្តន៍របស់លោក ដាវីន(Darwin)គឺមើលទៅលើដំណើរការនៃការវិវត្តន៍របស់ធម្មជាតិ និងមើលទៅលើថាតើរាងកាយនៃប្រភេទសត្វផ្សេងៗប្រែប្រួលយ៉ាងណាខ្លះទៅតាមកត្តាជីវសាស្រ្ត និងពេលវេលា។ បានបញ្ជាក់នៅក្នុងសៀវភៅរបស់លោក ដែលមានចំណងជើងថា ដើមកំណើតរបស់សត្វ ខ្លឹមសារនៅក្នុងសៀវភៅនេះត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាទ្រឹស្តីដែលមានលក្ខណៈចំរូងចំរាសនៅសម័យកាលនោះ ដោយសារតែទ្រឹស្តីរបស់លោកគឺមានលក្ខណៈផ្ទុយពីទស្សនទូទៅដែលថាព្រះអាទិទេពគឺជាអ្នកបង្កើតលោក និងជាអ្នកបង្កើតសត្វលោក។ សូម្បីតែសព្វថ្ងៃនេះក៏ដោយក្តី ក៏ទ្រឹស្តីនៃការវិវត្តន៍នេះនៅតែមានលក្ខណៈផ្ទុយទ្រឹស្តីនៃសាសនាមួយចំនួនខ្លះ តែផ្ទុយទៅវិញយើងមើលឃើញថាគ្មានចំណុចណាមួយនៅក្នុងទ្រឹស្តីនេះដែលផ្ទុយពីការបង្រៀន(ព្រះធម៌)របស់ព្រះពុទ្ធសាសនាឡើយ។ ពិតជាក់ស្តែងសំរាប់ពុទ្ធសាសនិកជន ទ្រឹស្តីនេះគឺស្របគ្នាទៅនឹងអ្វីដែលព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធទ្រង់បានបង្រៀងស្តីអំពីបដិច្ចសមុប្បាទ(dependent arising)នៃសង្ខារធម៌ទាំងឡាយ ពោលមិនមែនជាការជប់ឡើងដោយអាទិទេពឡើយ និងស្របទៅនឹងការបង្រៀនព្រះធម៌ចម្បងមួយក្នុងចំណោមព្រះធម៌ចម្បងៗទាំងបួន នោះគឺអនិច្ចតាធម៌ ពោលគឺអភូតហេតុនានា និងសង្ខារធម៌ទាំងឡាយកើតឡើងហើយ និងវិវត្តន៍ប្រែប្រួលទៅមុខមិនឈប់ដោយផ្អែកលើហេតុនិងលក្ខខណ្ឌជាច្រើនរាប់មិនអស់។ ប្រសិនបើមនុស្សនិងសត្វមិនឋិតនៅក្រោមមហាវិវត្តន៍នេះទេ វាគឺជារឿងដែលគួរឪ្យចម្លែកមិនខាន។ 

ចូរអ្នកត្រូវចងចាំថា ត្រង់នេះមិនមែនមានសេចក្តីថាទស្សនព្រះពុទ្ធសាសនាចំពោះកាលវេលានិងចំពោះការវិវត្តន៍ស្របគ្នាទៅនឹងទស្សនៈរបស់លោកដាវីន(Darwin)ទាំងស្រុងទេ។ ទ្រឹស្តីរបស់លោក ឆាល ដាវីន(Charles Darwin)គឺផ្តោតសំខាន់លើការកកើតរបស់សត្វដោយផ្អែកលើមូលដ្ឋាននៃរាងកាយនិងកត្តាជីវសាស្រ្ត បើទោះបីជាមានការកើនឡើងនៃការយល់ដឹងនៅក្នុងទស្សនៈនេះ ស្របពេលដែលទ្រងទ្រាយជីវិតផ្សេងៗកាន់តែមានភាពស្មុគស្មាញយ៉ាងណាក្តី ក៏ប៉ុន្តែទ្រឹស្តីនេះមិនមានលក្ខណៈស៊ីជម្រៅនៅក្នុងការពន្យល់បកស្រាយចំពោះការវិវត្តន៍ពីទ្រងទ្រាយជីវិតពីទីទាបបំផុតរហូតដល់ការត្រាស់ដឹងពេញលេញជាព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធទេ។ លោក ឆាល ដាវីន (Charles Darwin) និយាយអំពីការវិវត្តន៍នៅក្នុងបរិបទនៃការយល់ដឹងអំពីអម្បូរឬប្រភេទសត្វទាំងមូល ចំណែកឯព្រះពុទ្ធសាសនាវិញនិយាយអំពីការវិត្តន៍នៅក្នុងបរិបទនៃការយល់ដឹងរបស់បុគ្គលម្នាក់ៗ។ 

លើសពីនេះទៅទៀតទ្រឹស្តីនៃការវិវត្តន៍របស់លោក ឆាល ដាវីន មាន «ភាពប្រសើរឡើង» ឥតឈប់ - នោះគឺថាសព្វសត្វទាំងអស់បន្តវិវត្តទៅរករូបរាងកាយដែលមានលក្ខណៈល្អប្រសើរដើម្បីភាពរស់រានមានជីវិតរបស់គេ និងដើម្បីឪ្យគេមានសមត្ថភាពបន្តពូជ។ ព្រះពុទ្ធសាសនាបង្រៀនថា(សំដែងថា) សត្វៈលោកអាចទៅចាប់កំណើតកើតនៅក្នុងទ្រងទ្រាយជីវិតផ្សេងៗ ហើយដំណើរការនៃការចាប់កំណើតនេះផងដែរគឺមិនប្រព្រឹត្តទៅត្រង់ដូចបន្ទាត់ទេ(មិនទៀងទេ) ពោលគឺសត្វៈលោកនីមួយៗ និងអម្បូរសត្វទាំងអស់អាចវិវត្តរីកចម្រើន ឬថមថយទៅវិញដោយអាស្រ័យលើកម្ម លើហេតុនិងលក្ខខណ្ឌជាច្រើន។ បើទោះបីជាការបកស្រាយពន្យល់លម្អិតនានាមានភាពខុសគ្នាយ៉ាងណាក្តី តែគោលសេចក្តីនៃការវិវត្តន៍ត្រូវបានគេរកឃើញនៅក្នុងប្រព័ន្ធទ្រឹស្តីទាំងពីរនេះ។ 

ការវិវត្តន៍ និងការរលាយចក្រវាឡទាំងមូល

ទ្រឹស្តីប៊ីកបែង(Big Bang) (ការពង្រីកខ្លួនដ៏មហិមានៅក្នុងមួយប៉ព្រិចភ្នែកនៃចក្រវាឡដែលកើតឡើងអស់រយៈកាល១៤កោដិឆ្នាំមកហើយនោះ) គឺជាចំណុចចាប់ផ្តើមនៃពេលវេលា និងបង្កលក្ខណៈដើម្បីឪ្យភពផែនដីរបស់យើងកកើតឡើងជាភពអស់រយៈកាល៤កោដិឆ្នាំមកហើយ នេះបើយោងទៅតាមពួកអ្នកវិទ្យាសាស្រ្ត។ អស់រយៈកាលយ៉ាងយូរឧស្ម័នអ៊ីដ្រូសែន(Hydrogen)មានការវិវត្តន៍ និងកកើតទៅជាផ្កាយនិងភពជាច្រើន ហើយជាពិសេសអ្វីដែលកើតឡើងនៅលើភពដែលយើងទាំងអស់គ្នាហៅថាភពផែនដីនេះ គឺជាសារពាង្គកាយដែលមានកោសិកាតែមួយ(singled cell organisms) ហើយសារពាង្គកាយនេះបានបន្តវិវត្តន៍ទៅរកភាពចម្រុះស្មុគស្មាញនៅក្នុងទម្រង់ជីវិតដ៏ទំនើបផ្សេងៗ ដែលយើងមើលឃើញនឹងភ្នែកនៅជុំវិញខ្លួនរបស់យើងសព្វថ្ងៃ។ ពួកអ្នកវិទ្យាសាស្រ្តក៏បានលើកឡើងផងដែរថា អស់រយៈកាលរាប់កោដិឆ្នាំនៃការពង្រីក និងការវិវត្តន៍ខ្លួនមិនឈប់មិនឈររបស់ចក្រវាឡយើងនេះ ទីបញ្ចប់នៃចក្រវាឡនេះនឹងមកដល់ ហើយពួកអ្នកវិទ្យាសាស្រ្តទាំងអស់នោះបានបង្កើតនូវឧបធារណ៍ខុសៗគ្នាជាច្រើនស្តីអំពីថាតើទីអវសាននៃចក្រវាឡនឹងកើតឡើងដោយរបៀបណា។

ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធព្រះអង្គបានធ្វើការពិភាក្សា និងសំដែងអំពីការវិវត្តន៍ និងការបាក់បែករលាយធាតុនៃចក្រវាឡនេះនៅក្នុងព្រះសូត្រដែលមានចំណងជើងថា ចំណេះដឹងនៃចំណុចចាប់ផ្តើម  (Knowledge of Beginnings Sutra(Pali: Agganna Sutta)។ នៅក្នុងការបង្រៀននេះព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធព្រះអង្គបានក្រឡេកមើលលើការវិវត្តន៍និងលើភាពវិនាសទៅវិញនៃបិរឋាននៅលើភពផែនដីរបស់យើង រួមទាំងការកកើតឡើងនូវទម្រង់ជីវិតខុសៗគ្នាជាច្រើននិងការផុតពូជទៅវិញរបស់គេ រួមទាំងការបង្កើតនូវសង្គមផ្សេងៗនិងការរលាយបាត់ទៅវិញនៃសង្គមទាំងនោះផងដែរ។ ទោះបីយ៉ាងណាក៏ដោយ ភាពខុសគ្នាមួយរវាងវិទ្យាសាស្រ្តនិងព្រះពុទ្ធសាសនា នោះគឺថាព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធព្រះអង្គបានសំដែងថា ភាពកកើតឡើង ភាពស្ថិតស្ថេរនិងភាពផុតរលត់ទៅវិញនៃចក្រវាឡយើងនេះគឺគ្រាន់តែជាផ្នែកមួយនៃវដ្តនៃចំនួនដ៏ច្រើន ហើយថាពេលវេលាគឺគ្មានចំណុចចាប់ផ្តើម ឬគ្មានទីបញ្ចាប់ទេ។ នៅក្នុងព្រះសូត្រនោះបានលើកឡើងថាៈ 

ម្នាលវៈសិដ្ឋៈ មិនយូរមិនឆាប់ បន្ទាប់ពីអស់កាលយ៉ាងយូរ ពិភពលោកនេះនឹងប្រែប្រួលកាន់តែអាក្រក់.... ប៉ុន្តែមិនយូរមិនឆាប់ បន្ទាប់ពីអស់កាលយ៉ាងយូរ ពិភពលោកនេះនឹងវិវត្ត.... ឪម្នាលវៈសិដ្ឋៈអើយ នៅពេលនោះគឺមានតែធាតុទឹកតែប៉ុណ្ណោះ ងងឹតសូន្យសុងគ្រប់ទិសទាំងអស់។ ព្រះអាទិត្យ ព្រះច័ន្ទនិងតារានិករឈប់រះ លែងមានយល់លែងមានថ្ងៃ លែងមានខែលែងមានអាទិត្យ លែងមានរដូវលែងមានឆ្នាំ លែងមានញីលែងមានឈ្មោលទៀតហើយ សត្វគឺ(គ្រាន់តែ)ត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាសត្វប៉ុណ្ណោះ.....   

នៅទីនេះយើងមើលឃើញថាព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធព្រះអង្គបានសំដែងយ៉ាងច្បាស់អំពីវដ្តនៃសម្ព័ន្ធពិភពលោក រួមទាំងការលើកឡើងអំពីមនុស្សផងដែរ។ ព្រះសូត្រនេះបន្តនិយាយអំពីរបៀបនៃការកកើតនៃភេទ និងរបៀបនៃការកកើតសង្គមដោយក្រុមមនុស្សមកពីវណ្ណៈខុសៗគ្នា និងបន្តពិពណ៌នាអំពីរបៀបរលាយរលត់ទៅវិញនៃបរិស្ថាន និងមនុស្សដែលរស់នៅក្នុងបរិស្ថាននោះ។ 

ដកស្រង់ចេញពីព្រះសូត្រនេះ និងពីការបង្រៀន(ព្រះធម៌)ស្តីអំពីបដិច្ចសមុប្បាទនិងអនិច្ចតាធម៌ យើងមើលឃើញថាគ្មានចំណុចណាមួយដែលផ្ទុយពីទ្រឹស្តីវិទ្យាសាស្រ្ត ស្តីអំពីទ្រឹស្តីប៊ីកបែង ឬក៏ទ្រឹស្តីណាមួយស្តីអំពីទីអវសាននៃចក្រវាឡនេះទេ។ 

ការវិវត្តន៍នៃរាងកាយ

នៅខណៈពេលនេះ សូមយើងទាំងអស់គ្នាក្រឡេកមើលដោយយកចិត្តទុកដាក់ចំពោះការវិវត្តន៍ផ្នែករាងកាយតាមកត្តាជីវសាស្រ្ត។ ទ្រឹស្តីនៃការវិវត្តន៍គឺមានលក្ខណៈច្បាស់លាស់ណាស់លើចំណុចនេះ - ពោលគឺយើងគ្រប់រូបបានវិវត្តចេញមកពីសារពាង្គកាយដែលមានកោសិកាតែមួយ(singled cell organisms)។ ទ្រឹស្តីនៃការវិវត្តន៍របស់លោក ដាវីន គឺនិយាយអំពីការវិវត្តន៍រីកចម្រើនទៅមុខ ពោលគឺសព្វសត្វវិវត្តន៍ចាប់ពីក្រោមឡើងទៅលើ បើនិយាយនៅក្នុងន័យម៉្យាងទៀតគឺវិវត្តន៍ទៅរកភាពល្អប្រសើរ។ នៅទីនេះយើងគ្រាន់តែនិយាយអំពីកត្តារាងកាយតែប៉ុណ្ណោះ ពីព្រោះថាព្រះពុទ្ធសាសនាសំដែងថា មានភាពខុសគ្នាធំធេងណាស់រវាងជីវិតផ្លូវកាយដែលរស់នៅលើផែនដី និងការបន្តនៃបវត្តកចិត្ត(mental continuum)របស់សត្វដែលទៅចាប់យកកំណើតជាមួយនឹងជីវិតទាំងអស់នោះ។ 

កាលពីគ្រាមុន ធ្លាប់មានសត្វដាយណូស័ររស់នៅលើភពផែនដីយើងនេះ ប៉ុន្តែសត្វដាយណូស័រទាំងអស់នោះបានស្លាប់ផុតពូជអស់ទៅហើយសព្វថ្ងៃនេះ។ សំនួរសួរថា៖ ហេតុអ្វីយើងមិនអាចទៅចាប់កំណើតកើតជាសត្វដាយណូស័របានសព្វថ្ងៃនេះ? បើយោងទៅតាមទ្រឹស្តីរបស់ពួកអ្នកវិទ្យាសាស្រ្ត គេបានលើកឡើងថា កាលពីហុកសិបប្រាំមួយលានឆ្នាំមុន(៦៦)មានព្រឹត្តិការណ៍មហាវិនាសកម្មមួយបានកើតឡើងនៅលើភពផែនដីដែលបណ្តាលឪ្យមានការផុតពូជសត្វដាយណូស័រ ប៉ុន្តែកត្តានេះមិនបណ្តាលឪ្យថនិកសត្វ (ជាមនុស្សដូចរូបយើង)នេះស្លាប់ផុតពូជដូចសត្វដាយណូស័រទេ តែផ្ទុយទៅវិញថនិកសត្វបែរជាមានការរីកចម្រើនរុងរឿងទៅវិញ។ ទាក់ទងនឹងចំណុចនេះ ទ្រឹស្តីរបស់លោក ដាវីន អាចលើកឡើងថា សត្វដាយណូស័រមិនអាចរស់រានបាននៅក្នុងលក្ខខណ្ឌ ដែលគេហៅថា «មានតែពូជអ្នកដែលខ្លាំងទេទើបអាចរស់បាន» ដូច្នេះហើយទើបបានជាពូជដាយណូស័រត្រូវបានរលាយបាត់ពីផែនដីនេះ។ 

បើយោងទៅតាមទស្សនព្រះពុទ្ធសាសនាវិញ គឺទាមទារឪ្យមានកាលៈទេសៈនិងឪកាសសមរម្យដើម្បីឪ្យអំណាចនៃកម្មក្លាយជាទុំបាន។ កាលៈទេសៈនិងឪកាលដើម្បីទៅចាប់កំណើតកើតជាសត្វដាយណូស័រគឺមិនមានទេនៅក្នុងខណៈពេលនេះនៅលើផែនដីនេះ។ តែផ្ទុយទៅវិញយើងមានខ្លួនប្រាណច្រើនប្រភេទណាស់ ដែលដើរតួនាទីជាមូលដ្ឋាននៃការចាប់កំណើតឡើងវិញរបស់សត្វ ហើយប្រការទាំងអស់នេះក៏មានការប្រែប្រួលទៅតាមពេលវេលាដែរ។ ពិតជាក់ស្តែងណាស់ថា ប្រសិនបើមានសត្វដាយណូស័រមានវត្តមានលើភពណាមួយដែលជាផ្នែកមួយនៃចក្រវាឡរបស់យើងនេះ នោះព្រះពុទ្ធសាសនានឹងទទួលស្គាល់ថាយើងអាចទៅចាប់កំណើតកើតជាសត្វដាយណូស័រនៅទីនោះបានមិនខាន! 

នៅក្នុងកិច្ចពិភាក្សាមួយជាមួយពួកអ្នកវិទ្យាសាស្រ្ត សម្តេចព្រះសង្ឃរាជ ដាឡៃឡាម៉ា ព្រះអង្គត្រូវបានគេចោទសួរថា តើម៉ាស៊ីនកុំព្យូទ័រអាចក្លាយជាសត្វដែលមានវិញ្ញាណបានដែរឬទេព្រះអង្គ តើថ្ងៃណាមួយម៉ាស៊ីនកុំព្យូទ័រមានចិត្តដែរឬទេ? ព្រះអង្គបានឆ្លើយទៅកាន់ពួកគេវិញដ៏គួរឪ្យចាប់អារម្មណ៍ ដោយលើកឡើងថា ប្រសិនបើម៉ាស៊ីនកុំព្យូទ័រ ឬរ៉ូបូត(មនុស្សយន្ត)អាចឈានដល់ចំណុចដ៏ទំនើបបំផុតដែលមានលក្ខណៈគ្រប់គ្រាន់សំរាប់ធ្វើជាមូលដ្ឋានឬជាខ្លួនប្រាណរបស់បវត្តកចិត្ត(mental continuum)នោះ នោះច្បាស់ជាគ្មានហេតុផលណាដែលបវត្តកចិត្តមិនអាចភ្ជាប់ទំនាក់ទំនងជាមួយម៉ាស៊ីនកូំព្យូទ័រដើម្បីយកវាមកធ្វើជាតួខ្លួនប្រាណរបស់ខ្លួននោះឡើយ។ 

ប្រការនេះមិនមែនមានន័យថាម៉ាស៊ីនកុំព្យូទ័រគឺជាចិត្តទេ ហើយក៏មិនមានន័យថាយើងអាចបង្កើតចិត្តសិប្បនិមិត្តនៅក្នុងម៉ាស៊ីនកុំព្យូទ័រនោះទេ។ តែទោះបីយ៉ាងណាក៏ដោយ ប្រសិនបើកុំព្យូទ័រមានលក្ខណៈទំនើបអស្ចារ្យគ្រប់គ្រាន់ ដែលអាចអនុញ្ញាតឪ្យបវត្តកចិត្ត(mental continuum)ធ្វើការទាក់ទង់ជាមួយវាបាន និងយកវាធ្វើជាខ្លួនប្រាណរបស់គេនោះ នោះគឺពិតជាអស្ចារ្យខ្លាំងណាស់។ ចំណុចនេះគឺខ្លាំងជាងលោក ដាវីនទៅទៀត! 

ហេតុអ្វីព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធព្រះអង្គមិនធ្វើការពន្យល់បកស្រាយបន្ថែមអំពីការវិវត្តន៍? 

ដោយមើលឃើញថាពុទ្ធសាសនិកជនចាត់ទុកព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធថាជាព្រះសព្វញ្ញូពុទ្ធ បន្ទាប់ពីត្រាស់ដឹងពេញលេញ ពោលគឺព្រះអង្គទ្រង់មានញាណដឹងគ្រប់កិច្ចអ្វីៗទាំងអស់នៅក្នុងលោក។ សំនួរសួរថា៖ ហេតុអ្វីព្រះអង្គមិនធ្វើការពន្យល់បកស្រាយ និងលាតត្រដាងនូវការពិតអំពីរបៀបដំណើរការនៃចក្រវាឡ និងអំពីការវិវត្តន៍របស់មនុស្សនិងសត្វ? 

ជាទូទៅអ្វីដែលព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធទ្រង់បង្រៀនគឺស្ថិតនៅក្នុងគោលបំណងដើម្បីពង្រីកការយល់ដឹងនៅលើមាគ៌ាផ្លូវចិត្តឆ្ពោះទៅរកការរួចរំដោះចាកផុតទុក្ខ និងការត្រាស់ដឹង។ ទោះបីយ៉ាងណាក៏ដោយ គោលបំណងរបស់ព្រះអង្គនៅក្នុងការពន្យល់បកស្រាយអំពីវដ្តនៃចក្រវាឡ និងសព្វសត្វដែលរស់នៅក្នុងចក្រវាឡនេះ គឺដើម្បីជួយឪ្យយើងឪ្យតម្លៃនូវភាពកម្រនៃការចាប់កំណើតកើតជាមនុស្សនៅលើផែនដីនេះ។ ដោយមានការឪ្យតម្លៃនូវភាពកម្រនៅក្នុងកំណើតជាមនុស្សនេះ នោះមនុស្សនឹងចាប់ផ្តើមមានការបំផុសគំនិត ចាប់យកអត្ថប្រយោជន៍ពីស្ថានភាពរបស់គេបច្ចុប្បន្ន ដើម្បីធ្វើការបដិបត្តិឆ្ពោះទៅរកគោលដៅផ្លូវចិត្តរបស់គេ។ ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធព្រះអង្គកើតនៅលើផែនដីនេះ មិនមែនមកបង្រៀនយើងអំពីចក្រវាឡសាស្រ្ត ឬតារារូបវិទ្យាទេ។

គិតស្រមើស្រមៃដល់បណ្តាបញ្ហាដែលគ្មានសារៈសំខាន់ចំពោះគោលបំណងផ្លូវចិត្តនោះ គឺត្រូវបានគេមើលឃើញថាជាការចំណាយពេលវេលា និងកំលាំងកាយឥតប្រយោជន៍ ជាពិសេសពេលដែលចិត្តរបស់យើងពោរពេញដោយមោហៈ និងជំរុញឡើងដោយកិលេស។ ធ្វើការគិតស្រមើស្រមៃអំពីចក្រវាឡ និងចំនួនសត្វដែលរស់នៅក្នុងចក្រវាឡនេះ ជាពិសេសកាលណាយើងមានការយល់ខុសអំពីរឿងទាំងអស់នេះ នោះបានសេចក្តីថាវាអាចនឹងធ្វើឪ្យយើងធ្លាក់ផ្លូវ ឬដើរខុសផ្លូវពីគោលបំណងឆ្ពោះទៅរកការរួចរំដោះ និងឆ្ពោះទៅរកសមត្ថភាពដើម្បីជួយដល់មនុស្សគ្រប់រូប។ ពេលនោះយើងអាចមានការវង្វែងភ័ន្តកាន់តែខ្លាំងឡើងក៏ថាបាន។ 

មានរឿងរ៉ាវជាច្រើនកើតមាននៅក្នុងជីវិតរបស់ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ ដែលឆ្លុះបញ្ចាំងអំពីចំណុចនេះ។ ឧទាហរណ៍៖ គេបានចោទសួរព្រះពុទ្ធថា តើចក្រវាឡនេះគ្មានដែនកំណត់ដែរឬទេ ហើយសួរបន្តទៀតថា បន្ទាប់ពីការស្លាប់ តើអត្តានៅបន្តកើតមានទៀតឬអត់ជាដើម? នៅក្នុងរឿងរ៉ាវទាំងអស់នេះ ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធសម្រេចមិនឆ្លើយតបអ្វីទាំងអស់។ នៅទីបញ្ចាប់ព្រះអង្គមានពុទ្ធដីកាថា កាលណាមនុស្សគេវង្វែងភ័ន្ត និងមានជំនឿលើរឿងរ៉ាវនៃការបង្កើតលោក និងលើអត្តាដែលមិនប្រែប្រួល នោះបានសេចក្តីថាចម្លើយរបស់ព្រះអង្គនឹងកាន់តែធ្វើឪ្យគេវង្វែងភ័ន្តកាន់តែធ្ងន់ធ្ងរទៅទៀតបើគេមានការយល់ខុសបែបនោះហើយ។ ចុះបើពាក្យថា អត្តភាពនេះមិនមានផង តើអាចសួរទៅកើតទេថា តើមានចំនួនអត្តារាប់មិនអស់ឬអត់នោះ? 

គ្រាន់តែការលើកឡើងបែបនេះគឺជាការបង្រៀនដ៏មហាអស្ចារមួយទៅហើយ។ សរុបសេចក្តីមក សំនួរសួរថា៖ តើការដឹងអំពីទំហំនៃចក្រវាឡ និងដឹងអំពីចំនួនសត្វដែលរស់នៅក្នុងចក្រវាឡនេះ បើសូម្បីយើងមានព័ត៌មានច្បាស់លាស់ និងដឹងអំពីរបៀបដែលវាកើតឡើងយ៉ាងណាក្តី តើវាអាចជួយយើងឪ្យយកឈ្នះលើសេចក្តីទុក្ខនិងបញ្ហារបស់យើងបានទេ? តើអាចជួយដល់មនុស្សគ្រប់រូបបានទេ? ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធទ្រង់មានពុទ្ធដីកាថា យើងនឹងស្លាប់បាត់បង់ជីវិតមុននឹងយើងអាចដោះស្រាយឆ្លើយនឹងសំនួរបែបនេះបាន ពោលគឺប្រើប្រាស់ជីវិតជាមនុស្សនេះចោលឥតប្រយោជន៍។ ការគិតសង្ស័យ និងការគិតបែបសប្បាយៗនេះមិនអាចជួយអ្វីយើងបានទេ។ អ្វីដែលមានសារៈសំខាន់គឺការទទួលស្គាល់នូវសភាពពិតនៃស្ថានភាពបច្ចុប្បន្នរបស់យើង និងចាប់យកឪកាសដ៏កម្រដែលយើងមាននៅក្នុងដៃនេះឪ្យបានទើបប្រសើរ។ ដោយយល់ឃើញជាក់ច្បាស់ថាយើងស្ថិតនៅក្នុងវាលវដ្តសង្សារ ប៉ុន្តែនៅខណៈពេលនេះយើងមានតួខ្លួនប្រាណ និងមនោ ដែលយើងអាចយកវាមកប្រើប្រាស់ដើម្បីយកឈ្នះលើសេចក្តីទុក្ខ និងដើម្បីជួយដល់មនុស្សគ្រប់រូប។ យើងអាចធ្វើការបដិបត្តិតាមវិធីសាស្រ្តដែលអាចនាំយើងទៅរកការត្រាស់ដឹងពេញលេញ។ កាលណាយើងឈានមកដល់ដំណាក់កាលនេះហើយ នោះយើងប្រហែលជារកឃើញនូវចម្លើយ ដែលឆ្លើយតបទៅកាន់សំនួរទាំងអស់នោះមិនខាន។