ડાર્વિનનો ઉત્ક્રાંતિનો સિદ્ધાંત કુદરતી પસંદગીની પ્રક્રિયાને જુએ છે અને સમય જતાં પ્રજાતિઓના જૈવિક શરીર કેવી રીતે બદલાય છે. તેમનું કામ, ધ ઓરિજિન ઓફ ધ સ્પીસીસ માં દર્શાવેલ, તે સમયે આ સામગ્રીને પાખંડી માનવામાં આવતી હતી, કારણ કે આ સિદ્ધાંત એ વિચારનો વિરોધાભાસ કરે છે કે સર્વશક્તિમાન ભગવાને એક નિશ્ચિત વિશ્વ અને તેમાંના તમામ અપરિવર્તનશીલ જીવો બનાવ્યા છે. જ્યારે આજે પણ ઉત્ક્રાંતિનો સિદ્ધાંત કેટલાક ધર્મો સાથે બેસતો નથી, બૌદ્ધ ઉપદેશોમાં એવું કંઈ નથી જે સામાન્ય વિચારનો વિરોધાભાસ કરે. વાસ્તવમાં, બૌદ્ધો માટે, આ સિદ્ધાંત બુદ્ધના આશ્રિત ઉદભવના ઉપદેશો સાથે સંપૂર્ણ રીતે સુસંગત છે, સર્જનવાદ નહીં, અને ધર્મના ચાર ચિહ્નોમાંથી પ્રથમ છે: અસ્થાયીતા. અસંખ્ય કારણો અને પરિસ્થિતિઓના આધારે અસાધારણ ઘટનાઓ સતત ઉદ્ભવતી અને વિકસિત થતી રહે છે, અને જો મનુષ્યો અને પ્રાણીઓ એકસરખું બિન-સ્થિરતાના આ ભવ્ય પ્રવાહનો ભાગ ન હોત તો તે વિચિત્ર હશે.
આ કહેવાનો અર્થ એ નથી કે સમય અને ઉત્ક્રાંતિનો બૌદ્ધ વિચાર ડાર્વિનને બરાબર અનુરૂપ છે. ડાર્વિનનો સિદ્ધાંત જૈવિક અને શારીરિક આધારો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે જેનાથી સંવેદના ઉત્પન્ન થઈ શકે છે, અને તેમ છતાં જીવન સ્વરૂપો વધુ જટિલ બનતાં જાગૃતિ વધારવાનો વિચાર છે, તે જાગૃતતાના ઉત્ક્રાંતિના વર્ણનો સાથે બુદ્ધ જેટલી ઊંડે સુધી નથી જતું જે જીવોના સૌથી નીચા સ્વરૂપ થી બુદ્ધના સંપૂર્ણ જ્ઞાન સુધીનો જાગૃતતાના ઉત્ક્રાંતિનો વર્ણન કરે છે . ઉપરાંત, ડાર્વિન સમગ્ર પ્રજાતિઓની જાગૃતિના ઉત્ક્રાંતિની વાત કરે છે, જ્યારે બૌદ્ધ ધર્મ, વધુમાં, વ્યક્તિગત માણસોમાં જાગૃતિના ઉત્ક્રાંતિ વિશે બોલે છે.
વધુમાં, ડાર્વિનિયન ઉત્ક્રાંતિમાં ક્રમશઃ અને સતત "સુધારણા" છે - એટલે કે, જીવો ઉત્તરોત્તર અને સકારાત્મક સ્વરૂપોમાં વિકાસ કરે છે જે તેમના અસ્તિત્વ અને સંતાન પેદા કરવાની ક્ષમતા માટે વધુ સારા હોય છે. બૌદ્ધ ધર્મ શીખવે છે કે કોઈપણ સંવેદી વ્યક્તિ વિવિધ સ્વરૂપોમાં પુનર્જન્મ પામી શકે છે, અને આ પ્રક્રિયા રેખીય સુધારણામાંથી એક નથી. વ્યક્તિગત જીવો અને સમગ્ર પ્રજાતિઓ કર્મ, કારણો અને શરતોના આધારે ફરી શકે છે. આમ, વિગતો અલગ-અલગ હોવા છતાં, ઉત્ક્રાંતિનો સિદ્ધાંત બંને પ્રણાલીઓમાં જોવા મળે છે.
બ્રહ્માંડનું ઉત્ક્રાંતિ અને વિઘટન
વૈજ્ઞાનિકોના મતે, બિગ બેંગ - બ્રહ્માંડનું એક વિશાળ, ઝડપી વિસ્તરણ જે ૧૪ અબજ વર્ષ પહેલાં થયું હતું - એ સમયની શરૂઆત છે અને ૪ અબજ વર્ષ પહેલાં આપણા ગ્રહની રચના માટેનો આધાર બન્યો હતો. સમય જતાં, હાઇડ્રોજન ગેસનો વિકાસ વિવિધ તારાઓ અને ગ્રહોમાં થયો, અને આ વિશિષ્ટ ગ્રહ પર જેને આપણે હવે પૃથ્વી કહીએ છીએ, એક-કોષીય સજીવો ઉદ્ભવ્યા. તે પછી આપણે આજે આપણી આસપાસ જોતા વિવિધ અદ્યતન જીવન સ્વરૂપોની જટિલતામાં વધારો થયો. વૈજ્ઞાનિકો એમ પણ કહે છે કે, બ્રહ્માંડનો વિસ્તરણ અને વિકાસ થવાના અબજો વર્ષો પછી, બ્રહ્માંડનો અંત આવશે, અને તે કેવી રીતે થશે તે અંગે તેઓ વિવિધ સિદ્ધાંતો ધારણ કરે છે.
બુદ્ધે બ્રહ્માંડના ઉત્ક્રાંતિ અને અંતિમ વિઘટનની ચર્ચા નોલેજ ઓફ બેગીંનિંગ્સ સૂત્ર (પાલી: અગન્ના સુત્તા)માં કરી હતી. ત્યાં, તે આપણા ગ્રહ પર પર્યાવરણના નિર્માણ અને આખરી અધોગતિ, તેમજ વિવિધ જીવન સ્વરૂપોના ઉદ્ભવ અને તેમના અંતિમ લુપ્તતા અને વિવિધ સમાજોના વિકાસ અને તેમના અંતિમ મૃત્યુને પણ જુએ છે. જો કે, આધુનિક વિજ્ઞાન અને બૌદ્ધ ધર્મ વચ્ચેનો એક તફાવત એ છે કે બુદ્ધે કહ્યું હતું કે બ્રહ્માંડનો ઉદ્ભવ, કાયમી અને નાશ થવો એ અનેક ચક્રનો માત્ર એક ભાગ છે, અને તે સમયનો કોઈ આરંભ કે અંત નથી. સૂત્ર કહે છે:
વહેલા કે પછી, લાંબા સમય વીતી ગયા પછી, વસેત્થા, આ વિશ્વનો વિકાસ થાય છે... પરંતુ વહેલા કે પછી, ખૂબ લાંબો સમય વીતી ગયા પછી, આ વિશ્વ વિકસિત થાય છે... તે સમયગાળામાં, વસેત્થા, ત્યાં પાણી નો માત્ર એક જ સમૂહ છે , અને બધું અંધકાર છે, અંધકારમય અંધકાર. ચંદ્ર અને સૂર્ય પ્રગટ નથી, નક્ષત્રો અને તારાઓ પ્રગટ નથી, રાત અને દિવસ પ્રગટ નથી, મહિના અને પખવાડિયા પ્રગટ નથી, ઋતુઓ અને વર્ષો પ્રગટ નથી, નર અને સ્ત્રી પ્રગટ નથી. જીવોને (માત્ર) જીવો તરીકે વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે...
અહીં, આપણે જોઈ શકીએ છીએ કે બુદ્ધ માણસોના ઉલ્લેખ સાથે, વિશ્વ પ્રણાલીના ચક્ર વિશે તદ્દન સ્પષ્ટપણે વાત કરે છે. લિંગ કેવી રીતે દેખાય છે અને વિવિધ વર્ગના લોકોની શ્રેણી સાથે સમાજ કેવી રીતે વિકસિત થાય છે તેની સાથે સૂત્ર ચાલુ રહે છે. તે પછી તે વર્ણવે છે કે કેવી રીતે પર્યાવરણ અને તેમાં રહેલા જીવો અધોગતિ અને અદૃશ્ય થઈ જાય છે.
આ સૂત્રમાંથી, અને આશ્રિત ઉત્પત્તિ અને અસ્થાયીતા પરના બૌદ્ધ ઉપદેશોમાંથી, આપણે જોઈ શકીએ છીએ કે બિગ બેંગના વૈજ્ઞાનિક સિદ્ધાંતો અથવા આ બ્રહ્માંડના અંતના તેમના કોઈપણ સિદ્ધાંતોને સ્વીકારવામાં કોઈ વિરોધાભાસ નથી.
શરીરની ઉત્ક્રાંતિ
હવે, ચાલો જૈવિક શરીરના ઉત્ક્રાંતિ ને વધુ નજીકથી જોઈએ. ઉત્ક્રાંતિનો સિદ્ધાંત આના પર સ્પષ્ટ છે - આપણે બધા એક-કોષીય સજીવોમાંથી વિકસિત થયા છીએ. ડાર્વિનનો સિદ્ધાંત પ્રગતિશીલ ઉત્ક્રાંતિની દરખાસ્ત કરે છે, જેમાં જીવો ઉપરની વલણમાં વિકસિત થાય છે - બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, ફક્ત સુધારેલ રીતે વિકસિત થવાની જન્મજાત વૃત્તિ છે. અહીં, આપણે ફક્ત શારીરિક આધાર વિશે વાત કરી રહ્યા છીએ, કારણ કે બૌદ્ધ ધર્મ કહે છે કે પૃથ્વી પરના શારીરિક જીવન સ્વરૂપો અને તેમાં પુનર્જન્મ પામેલા જીવોના માનસિક સાતત્યની સાતત્ય વચ્ચે ઘણો તફાવત છે.
પહેલા ગ્રહ પર ડાયનાસોર ફરતા હતા, પરંતુ હવે તેઓ લુપ્ત થઈ ગયા છે. શા માટે આપણે હવે ડાયનાસોર તરીકે પુનર્જન્મ પામી શકતા નથી? વૈજ્ઞાનિક સિદ્ધાંતો અનુસાર, લગભગ 66 મિલિયન વર્ષો પહેલા, એક આપત્તિજનક ઘટનાને કારણે ડાયનાસોર લુપ્ત થયા હતા, પરંતુ સસ્તન પ્રાણીઓ (આપણા જેવા માણસો) નહીં, જે પાછળથી વિકાસ પામ્યા હતા. ડાર્વિનની થિયરી કહેશે કે ડાયનાસોર "યોગ્યતમની ઉત્તરજીવિતા" ની દોડમાં ટકી શક્યા ન હતા, અને તેથી તેઓ નાશ પામ્યા હતા.
બૌદ્ધ દૃષ્ટિકોણથી, કર્મ બળો અને ક્ષમતાઓને પાકવા માટે યોગ્ય સંજોગો ઉપલબ્ધ હોવા જોઈએ. ડાયનાસોર તરીકે પુનર્જન્મ કરવાનો સંજોગો આ ગ્રહ પર આ સમયે અસ્તિત્વમાં નથી. તેના બદલે, આપણી પાસે પુનર્જન્મ માટે ઉપલબ્ધ અન્ય શારીરિક આધારો છે. આ પણ સમય સાથે બદલાવને પાત્ર છે. અલબત્ત, જો આપણા બ્રહ્માંડના બીજા ભાગમાં કોઈ ગ્રહ પર હાલમાં ડાયનાસોર હાજર હોય, તો બૌદ્ધ ધર્મ સ્વીકારશે કે આપણે ત્યાં ડાયનાસોર તરીકે પુનર્જન્મ પામી શકીએ!
પરમ પવિત્રતા દલાઈ લામાએ વૈજ્ઞાનિકો સાથે કરેલી ચર્ચા દરમિયાન, તેમને પૂછવામાં આવ્યું કે શું કોમ્પ્યુટર સંવેદનશીલ માણસો બની શકે છે: શું કોમ્પ્યુટરને એક દિવસ મન હોઈ શકે? તેમણે એક રસપ્રદ રીતે જવાબ આપતાં કહ્યું કે જો કોઈ કમ્પ્યુટર અથવા રોબોટ તે જગ્યા સુધી પહોંચે છે જ્યાં તે માનસિક સાતત્ય માટેના આધાર તરીકે કામ કરવા માટે પૂરતું અત્યાધુનિક થાય છે, તો એવું કોઈ કારણ નથી કે માનસિક સાતત્ય માત્ર અકાર્બનિક મશીન સાથે તેના જીવનના શારીરિક આધાર તરીકે જોડાઈ ન શકે.
એમ નથી કેહતા કે કમ્પ્યુટર એ મન છે. એમ નથી કેહતા કે આપણે કોમ્પ્યુટરમાં કૃત્રિમ રીતે મન બનાવી શકીએ છીએ. પણ, જો કમ્પ્યુટર પર્યાપ્ત અત્યાધુનિક હોય, તો માનસિક સાતત્ય તેની સાથે જોડાઈ શકે છે અને તેને તેના શારીરિક આધાર તરીકે લઈ શકે છે. આ ડાર્વિન કરતાં પણ વધુ દૂરગામી છે!
શા માટે બુદ્ધે ઉત્ક્રાંતિ વિશે વધુ સમજાવ્યું ન હતું?
એ જોતા કે બૌદ્ધો બુદ્ધને સર્વજ્ઞ તરીકે જુએ છે - સંપૂર્ણ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યા પછી, તે બધું જ જાણતા હતા - આપણે વિચારી શકીએ છીએ, શા માટે તેમણે બ્રહ્માંડના કાર્યો અને જીવોની ઉત્ક્રાંતિ વિશે વધુ વિગતવાર ચર્ચા અથવા જાહેર નથી કરી?
સામાન્ય રીતે, બુદ્ધે જે શીખવ્યું તે દરેક વસ્તુનો ઉદ્દેશ્ય આપણને મુક્તિ અને જ્ઞાનના માર્ગ પર આગળ વધારવાનો છે. આમ, બ્રહ્માંડ અને તેમાં રહેલા જીવો જે વિશાળ ચક્રમાંથી પસાર થાય છે તેનું વર્ણન કરવાનો તેમનો હેતુ લોકોને તેમની પાસેના અમૂલ્ય માનવ પુનર્જન્મની વિરલતાને સમજવામાં મદદ કરવાનો હતો. તેની દુર્લભતા અને ફરીથી એક મેળવવાની મુશ્કેલીની પ્રશંસા કરીને, લોકોને આ આધ્યાત્મિક લક્ષ્યો તરફ કામ કરવા માટે તેમની વર્તમાન પરિસ્થિતિનો શ્રેષ્ઠ લાભ લેવા માટે પ્રેરિત કરવાનો હતો. બુદ્ધ આ દુનિયામાં આપણને કોસ્મોલોજી કે એસ્ટ્રોફિઝિક્સ શીખવવા નથા આવ્યા.
તે ધ્યેય સાથે અપ્રસ્તુત મુદ્દાઓ પર વિચાર કરવો એ સમય અને શક્તિના બગાડ તરીકે જોવામાં આવે છે. ખાસ કરીને જ્યારે આપણું મન મૂંઝવણોથી ભરેલું હોય અને આપણે ખલેલ પહોંચાડતી લાગણીઓ દ્વારા પ્રેરિત થઈએ, બ્રહ્માંડ અને તેની અંદરના સંવેદનશીલ જીવોની સંખ્યા વિશે વિચાર કરીએ - ખાસ કરીને જ્યારે તેમના વિશેની ખોટી માહિતીમાંની આપણી માન્યતા પર આધારિત હોય ત્યારે - મુક્તિ અને અન્ય લોકોને મદદ કરવાની ક્ષમતા ના આપણા ધ્યેયથી આપણને દૂર કરી દેશે. આપણે હજુ પણ વધુ મૂંઝવણ થયી શકે છે.
બુદ્ધના જીવનની ઘણી વાર્તાઓ છે જે આ મુદ્દાને સમજાવે છે. ઉદાહરણ તરીકે, બુદ્ધને પૂછવામાં આવ્યું હતું કે શું બ્રહ્માંડ શાશ્વત છે કે નહીં, અને શું, મૃત્યુ પછી, સ્વ અસ્તિત્વમાં રહે છે કે નહીં. આ બધા કિસ્સાઓમાં, બુદ્ધે મૌન રહેવાનું પસંદ કર્યું, અને જવાબ ન આપ્યો. અંતમાં, બુદ્ધે કહ્યું કે જ્યારે લોકો મૂંઝવણમાં હોય છે અને સર્જન અને અપરિવર્તનશીલ, સર્જિત આત્મા જેવી વસ્તુઓમાં માને છે, ત્યારે તેઓ જે પણ જવાબ આપશે તે તેમની મૂંઝવણમાં વધારો કરશે. જો અપરિવર્તનશીલ, સર્જિત આત્મા જેવી કોઈ વસ્તુ ન હોય, તો આવા આત્માઓની સંખ્યા મર્યાદિત છે કે અનંત છે તે પ્રશ્નનો શું અર્થ થાય છે?
આ પોતે એક મહાન ઉપદેશ છે. છેવટે, શું બ્રહ્માંડનું કદ અથવા તેમાં રહેલા જીવોની સંખ્યાને જાણવી - ભલે તે કેવી રીતે અસ્તિત્વમાં છે તે વિશે આપણી પાસે સાચી માહિતી હોય તો પણ - આપણને આપણા દુઃખ અને સમસ્યાઓને દૂર કરવામાં મદદ કરે છે? શું તે અન્ય જીવોને ફાયદો પહોંચાડવામાં મદદ કરે છે? બુદ્ધે કહ્યું હતું કે આપણે આવા કોઈપણ પ્રશ્નોનું નિરાકરણ લાવીએ તે પહેલાં આપણે મરી જઈશું, આપણી પાસે જે કિંમતી જીવન છે તે વેડફી નાખશે. આવી અટકળો, કદાચ મજાની હોવા છતાં, ખરેખર આપણને મદદ કરતી નથી. મહત્ત્વની બાબત એ છે કે આપણી વર્તમાન પરિસ્થિતિની વાસ્તવિકતાને ઓળખવી અને આપણી પાસે રહેલી વિરલ તકોનો લાભ ઉઠાવવો. સમજવું કે આપણે ખરેખર સંસારમાં છીએ, પરંતુ આપડા પાસે મૂલ્યવાન માનવ શરીર અને મન છે, આપણે તેનો ઉપયોગ દુઃખને દૂર કરવા અને બીજા બધાને મદદ કરવા માટે કરી શકીએ છીએ. આપણે એવી પદ્ધતિઓનો અભ્યાસ કરી શકીએ જે આપણને સંપૂર્ણ જ્ઞાન તરફ દોરી જાય છે. અને, એકવાર આપણે ત્યાં પહોંચીએ, કદાચ આપણી પાસે આ બધા અનુત્તર પ્રશ્નોના જવાબો હશે!