اجوکے جگ اندر بدھ مت

عوامی جمہوریۂ چین

بدھ مت نے چین دے پشلے ۲،۰۰۰ ورہیاں دے اتحاس وچ وڈا کردار ادا کیتا اے، اتے چینی بدھ مت نے بدھ مت دے مشرقی ایشیا وچ کھلار وچ ون سونّا کردار ادا کیتا اے۔ تانگ راج (۶۱۸-۹۰۷ صدی عیسوی) دا شروع دا ویلا بدھ مت دا سنہری دور سی جس وچ فنون لطیفہ اتے ادب نوں بوہت ترقی ملی۔

۱۹۶۰ اتے ۱۹۷۰ دے دہاکیاں وچ سنسکرتی انقلاب دے دوران چین دے چوکھے بودھی آشرم تباہ کر دتے گئے، اتے زیادہ تر اُتم  تربیت یافتہ بھکشو، راہباواں اتے ادھیاپک یا تے قتل کر دتے گئے یا قید کر دتے گئے ۔ تبت اتے اندرلے منگولیا وچ بدھ مت نوں ہور وی شدت نال دبایا گیا۔ جویں جویں چین وچ اصلاحواں  ہوئیاں اتے وچار کھلے، تے روائتی دھرماں وچ دلچسپی ودھی۔ نویں مندر تعمیر ہوۓ اتے پرانیاں نوں مرمت کیتا گیا۔ مٹھاں وچ رلت ہون والے زیادہ تر لوکی غریب اتے ان پڑھ دیہاتی سان، اتے شکشا دا گھاٹا رہیا اے۔ بوہت سارے مندر نرے یاتریاں دی دلچسپی دا سامان نیں، جتھے بھکشو نرے ٹکٹ اکٹھے کرن اتے مندر دی رکھوالی دا کم کردے نیں۔ 

اج کل بوہت سارے چینی لوکی بدھ مت وچ دلچسپی وکھا رہے نیں، اچیچ تبتی بودھی نال عقیدت دا وکھالا صاف دِسدا اے۔ اک اندازے دے مطابق بودھی ابادی ۲۰ فیصد اے، اتے سارے چین وچ مندراں دے کھلن دے سمے توں ہی رونق رہندی اے۔ جویں جویں لوکی سَوکھے اتے مصروف ہوندے جا رہے نیں، تے بوہت سارے لوکی پریشانی نوں گھٹ کرن دی خاطر چینی اتے تبتی بدھ مت ول جا رہے نیں۔ بوہت سارے ہان چینی لوکی تبتی بدھ مت وچ خاص دلچسپی دا وکھالا کردے نیں، اُچیچ ایس لئی وی کہ تبتی لاما دی وڈی تعداد چینی زبان وچ درس دیند ے نیں۔

تائیوان، ہانگ کانگ اتے سمندر پار چینی علاقے

 چین توں ماخوذ مشرقی ایشیا دی مہایان بودھی روایئتاں تائیوان اتے ہانگ کانگ وچ پکی طراں قائم نیں۔ تائیوان وچ بھکشو اتے راہباواں دی مضبوط سنیاسی برادری موجود اے جس نوں عام لوکاں دی ڈاڈھی حمائت حاصل اے۔ اوتھے بودھی وش ودیالے اتے سماجی سیوا دے بودھی پروگرام موجود نیں۔ ہانگ کانگ وچ اک ترقی پذیر سنیاسی برادری وی اے۔ ملائیشیا، سنگاپور، انڈونیشیا، تھائی لینڈ اتے فلپائن دی سمندر پار چینی بودھی برادریاں وچ اجیہی رسماں اوپر زور دتا جاندا اے جنہاں نوں پورا کرن نال پُرکھیاں دا بھلا ہووے اتے زندہ حاضر لوکاں دی مالی خوشحالی وچ وادھا ہووے۔ اوتھے ایہو جئے کئی رابطے پاۓ جاندے نیں جنہاں راہیں بودھی پروہت وجد دی حالت وچ گل کردے نیں اتے جنہاں نال عام لوکی شریر دی صحت اتے نفسیاتی سمسیاواں لئی مشورہ کردے نیں۔ چینی تاجر جو کہ ایس "ایشیائی شیر" معیشت دی اصل شکتی نیں بھکشوواں نوں دل کھول کے دان دیندے نیں تاں جے اوہ اوہناں دی مالی کامیابی لئی رسماں پوریاں کرن۔ تائیوان، ہانگ کانگ، سنگاپور اتے ملائیشیا وچ وی تبتی بودھیاں وچ وادھا ہو رہیا اے۔

جنوبی کوریا

بدھ مت تیجی صدی عیسوی وچ چین توں کوریا دے جزیرہ نما وچ داخل ہویا۔ جنوبی کوریا وچ کٹر عیسائی تنظیماں دے ودھدے ہوۓ حملیاں دے باوجود بدھ مت کافی مضبوط اے۔ پشلے دہاکہ وچ ایہناں جتھیاں دی لائی ہوئی اگاں نال  بےشمار بودھی مندر تباہ ہو گئے نیں۔ ۲۳ فیصد ابادی بدھ مت دی پیرو اے۔

جاپان

جاپان وچ بدھ مت کوریا دے رستے پنجویں صدی وچ آیا، اتے اوس نے تیرھویں صدی توں جاپانی سماج اتے سنسکرتی وچ وڈا کردار ادا کیتا اے، اوتھے شادی شدہ  مندری بھکشو پاۓ جاندے نیں اتے شراب پین اوپر وی کوئی پابندی نئیں۔ ایہناں پنڈتاں نے ہولی ہولی ان بیاہتے بھکشواں دی تھاں لے لئی اے۔ رواجاً بعض بودھی روائیتاں بےحد دیش بھگت رہیاں نیں، اوہناں دا کہنا اے کہ جاپان اک بودھی سورگ اے۔ اجوکے دور وچ بعض قیامت دے دہاڑے دے سرپھرے پیروکار وی اپنے آپ نوں بودھی قرار دیندے نیں، حالانکہ اوہناں دا شکیا مونی بدھا دی شکشا نال کوئی خاص  واسطہ نئیں۔

۴۰ فیصد ابادی اپنے آپ نوں بودھی مندی اے، جد کہ زیادہ تر جاپانی بدھ مت دی شکشا نوں پرانے جاپانی دھرم شنتاؤ نال رلاندے نیں۔ جنم اتے شادی بیاہ دی رسماں شنتاؤ دے مطابق ادا کیتی جاندیاں نیں جد کہ کریا کرم دیاں رسماں بودھی پروہت ادا کردے نیں۔

جاپان وچ مندراں دی دیکھ بھال بوہت ودیہ طریقے نال کیتی جاندی اے، یاتریاں اتے حاضری دین والیاں لئی، سغوں بعض ڈاڈھا کاروباری رویہ رکھدے نیں۔ زیادہ تر درس اتے مشق دونویں بوہت کمزور نیں۔ دنیا دی اک بوہت وڈی بودھی تنظیم، سودا گدائی، دی بنیاد جاپان وچ رکھی گئی۔ .

تبت

بدھ مت تبت وچ ستویں صدی عیسوی وچ آیا۔ کئی صدیاں دے دوران، شاہی خاندان دی سرپرستی اتے دھن دولت والے لوکاں دی مدد نال بدھ مت قبائلی زندگی دے کئی پرتاں وچ رچ بس گیا۔ عوامی جمہوریہ چین دے تبت اوپر قبضہ کرن دے بعد بدھ مت نوں شدت نال دبایا گیا۔ ۱۵۰ آشرماں اتے راہبہ گھراں نوں چھڈ کے باقی  ۶،۵۰۰ مٹھاں نوں تباہ کر دتا گیا، اتے وڈے شکشا وان سنیاسیاں وچوں زیادہ تر یا تے قتل کر دتے گئے یا اوہ جنگی قید خانیاں وچ مر گئے۔ سنسکرتی انقلاب دے مغروں، آشرماں نوں مڑ کے بنان دا کم پرانے بھکشوواں، مقامی لوکاں اتے دیش نکالے تبتیاں دی کوششاں دا نتیجہ اے، جس وچ سرکار نے کل دو یا تن دی تعمیر وچ مدد دتی اے۔

چینی اشتراکی حکومت کسے دھرم نوں نئیں مندی، پر پنج دھرماں نوں "تسلیم" کردی اے جنہاں وچ اک بدھ مت وی اے۔ بھاویں چینی سرکار دھرمی معاملیاں وچ دخل دین توں پرہیز دا دعویٰ کردی اے، پر جد دلائی لاما نے اک تبتی نوخیز منڈے نوں پنچن لاما دا پنر جنمی قرار دتا تے اوہ منڈا اتے اوس دے گھر والے غائب کر دتے گئے۔ ایس دے چھیتی بعد چینی سرکار نے اپنے طور اوپر تلاش شروع کیتی اتے اک ادھا چینی اتے ادھا تبتی منڈا پھڑ کے لے آۓ۔ دلائی لاما دا منتخب شدہ لڑدا آج تک ننیں ملا۔

اج کل ہر آشرم، مٹھ اتے مندر دے اپنے سرکاری کارندے نیں۔ ایہ سفید کپڑیاں وچ کجے پولس دے مرد اتے زنانیاں نیں جو مختلف کماں وچ "مدد" کردے نیں۔ ایس دا اصل مطلب ایہ ہے کہ ایہ لوکی بھکشو برادری اوپر نظر رکھدے نیں اتے اوہناں دی جاسوسی کردے نیں۔ کدی کدار کارندیاں دی ایہ ٹیماں سنیاسی برادری جنی وڈی ہوندیاں نیں۔ سرکاری مداخلت دے علاوہ تبت وچ بودھی لوکاں لئی اک وڈا مسٔلہ قابل استاداں دا گھاٹا اے۔ بھکشو مرد اتے زنانیاں ہور گیان پراپت کرن دی آشا رکھدے نیں پر زیادہ تر استاداں دی سرکھشا محدود اے۔ پشلے دہاکے وچ سرکار نے لہاسا وچ اک بودھی "وش ودیالہ" قائم کیتی۔ ایہ نوجوان تلکوواں لئی تربیتی مدرسہ دا کم دیندی اے جتھے اوہ تبتی بھاشا، خوشخطی، طب، اکو پنکچر اتے کجھ بودھی فلسفہ سکھدے نیں۔ ڈیجیٹل سمے نے عام تبتی نوجواناں نوں بدھ مت دے نیڑے کر دتا اے۔ اوہناں وچوں بوہت سارے ویب چَیٹ اتے ویبو جتھیاں دی رکنیت اختیار کردے نیں اتے انج بودھی شکشا اتے قصے کہانیاں اک دوجے نال ونڈدے نیں۔ بدھ مت دے متعلق ہور ودیا پراپت کرن نوں اک "سچا تبتی" ہون دی علامت منیا جاندا اے۔

مشرقی ترکستان

سنسکرتی انقلاب دے دوران مشرقی ترکستان (زنجیانگ) وچ رہن والے کلمک منگولاں دے زیادہ تر آشرم تباہ کر دتے گئے سان۔ کئییاں  دی ہن نویں سرے توں تعمیر ہو چکی اے پر ایتھے استاداں دے گھاٹے دا مسٔلہ تبت توں وی زیادہ ڈاڈھا اے۔ نویں نوجوان بھکشو ایس دَشا توں بوہت حوصلہ ہارن دا شکار ہوۓ نیں اتے کئی تے چھڈ ہی گئے نیں۔

اندرلا  منگولیا

عوامی جمہوریہ چین دے اثر ہیٹھ  تبت دے بودھی لوکاں دا سب توں مندا حال اندرلے منگولیا وچ سی۔ سنسکرتی انقلاب دے دوران مغربی ادھے علاقے وچ زیادہ تر آشرم تباہ کر دتے گئے۔ مشرقی ادھے حصے وچ، جو کہ پہلے منچوریا دا حصہ سی، بوہت سارے آشرم دوجی جنگ عظیم دے مُکن اوپر سٹالن دے فوجیاں دے ہتھوں تباہ ہو چکے سان جد روسیاں نے شمالی چین نوں جاپانیاں دے قبضہ توں ازاد کران وچ مدد کیتی سی۔ ۷۰۰ آشرماں وچوں صرف ۲۷ بچے سان۔

۱۹۸۰ دے دہاکے توں مندر قائم کرن اتے دوبارہ آشرم تعمیر کرن دی کوششاں جاری نیں، جتھے نہ صرف منگول سغوں ہان چینی وی حاضری دیندے نیں۔

منگولیا

منگولیا وچ ہزاراں دی تعداد وچ آشرم سان جو کہ سب دے سب ۱۹۳۷ وچ سٹالن دے حکم نال یا تے پوری طراں یا جزوی طور تے تباہ کر دتے گئے۔ ۱۹۴۶ وچ اولان باتر وچ اک آشرم بطور نشانی دے کھولیا گیا، اتے ۱۹۷۰ دے دہاکہ وچ بھکشوواں لئی اک پنج سالہ سرکھشا آشرم قائم کیتا گیا۔ ایس دا نصاب بوہت مختصر سی جس وچ کارل مارکس دے وچاراں دی شکشا اوپر بےحد زور دتا گیا سی، جتھے بھکشوواں نوں لوکاں لئی کجھ  رسماں ادا کرن دی اجازت سی۔ ۱۹۹۰ وچ اشتراکیت دے زوال دے بعد دیش نکالے تبتیاں دی مدد نال بدھ مت نے بوہت زور پھڑیا اے۔ بوہت سارے نویں بھکشو سرکھشا لئی بھارت جاندے نیں، اتے ۲۰۰ توں ودھ آشرم سادہ پیمانے اوپر تعمیر کیتے گئے نیں۔

۱۹۹۰ توں بعد منگولیا وچ بدھ مت نوں جو سب توں وڈی سمسیا موہرے آئی اوہ جبری قسم دے مورمن، ایڈونٹسٹ اتے بپتسمی عیسائی پرچاری  لوکاں دا آون سی جیہڑے لوکاں نوں انگریزی پڑھان دے بہانے آوندے نیں۔ اوہ لوکاں دے نیانیاں نوں پیسہ اتے امریکہ وچ شکشا پراپت کرنے وچ مدد مہیا کردے نیں جے اوہ اپنا دھرم بدلی  کر لین، اتے یسوع مسیح اوپر منگولیا دی روز مرہ دی زبان وچ لکھی ہوئی سندر، رنگیلیاں کتاباں مفت ونڈدے نیں۔ زیادہ تر بدھ مندر پیسے دی کمی دی وجہ توں ایہناں لوکاں نال مقابلہ نئیں کر پاندے۔ نوجوان لوکاں دی عیسائیت ول راغب ودھدی ہوئی تعداد نوں سامنے رکھدیاں ہوئیاں بدھ تنظیماں نے لوک بھاشا وچ بدھ مت اوپر جانکاری چھاپ کے، ٹیلیویژن اتے ریڈیو پروگراماں دے راہیں ونڈنی شروع کر دتی اے۔
 

ہُن منگولیا وچ جبری قسم دی دھرمی بدلی کرن اوپر پابندی لا دتی گئی اے۔  سنۂ ۲۰۱۰ وچ، ابادی دا ۵۳ فیصد حصہ بدھ متی سان جد کہ ۱۔۲ فیصد لوکی عیسائی سان۔

جلا وطن تبتی لوک

مڈھلے ایشیا دے بدھ پنتھاں وچوں سب توں زیادہ مضبوط اوہ لوکی نیں جو ۱۹۵۹ دی مقبول عام، چینی فوجی حکومت دے تبت اوپر قبضہ دے خلاف، جوکھم جتن دے بعد توں تقدس مآب دلائی لاما دے نال بھارت وچ دیس نکالے دی دشا وچ وسے ہوۓ نیں۔ اوہناں نے تبت دے زیادہ تر وڈے وڈے آشرم اتے بوہت سارے زنانیاں دے مٹھ دوبارہ چالو کر دتے نیں، اتے اوہناں کول بھکشو گورو، اتے سمادھ کرن والے عالم اتے استاداں دی روائتی سرکھشا دا پورا پربندھ اے۔ اوہناں کول ودیا، پرچول اتے اشاعتی سہولتاں موجود نیں  تاں جے اوہناں راہیں تبتی بودھی پنتھ دے سارے پرتاں نوں محفوظ رکھیا جاوے۔

 جلا وطن تبتیاں نے بھارت دے ہمالی علاقے، نیپال اتے بھوٹان سمیت لداخ اتے سکم دے بدھ مت نوں فیر توں فعال بنان وچ، استاداں اتے روائیتاں نوں فیر زندہ کر کے، بوہت مدد کیتی اے۔

نیپال

بھاویں نیپال دی زیادہ تر ابادی ہندو اے پر فیر وی مہاتما بدھ دی ایس جنم بھومی وچ بودھی سنسکرتی دے ڈوہنگے نشان پاۓ جاندے نیں۔ نسلی سنگھات مثلاً نوار، گورنگ، اتے تمنگ نیپالی بدھ مت دے روائتی روپ دی پوجا کردے نیں۔ بودھی لوکی ابادی دا ۹ فیصد نیں۔

بدھ مت اتے ہندو مت دے ملاپ نوں سامنے رکھدیاں ہوئیاں نیپال اک اجیہا واحد سماج اے جس وچ فرقہ وارانہ انتر نوں آشرماں دی چار دیواری تک ہی محدود رکھیا جاندا اے۔ پشلے۵۰۰ ورہیاں وچ شادی شدہ بھکشو سامنے آۓ نیں، جنہاں دی جدّی ذات اے جو مندراں دے رکھوالے اتے رسماں دے پورا کرن دے موہری بن جاندے نیں۔

روس

روس دے تن روائیتی بودھی علاقے بریاتیا، تُووا اتے کلمیکیا نیں۔ ایہناں علاقیاں وچ سارے آشرم، سواۓ اوہناں تناں دے جو بریاتیا وچ تباہ کیتے گئے، ۱۹۳۰  دے دہاکہ دے اخیر وچ سٹالن نے تباہ کر دتے۔ ۱۹۴۰ دے دہاکے وچ سٹالن نے بریاتیا وچ دو آشرم وکھالے دے طور تے کھول دتے، جنہاں اوپر کے جی بی دی ڈاڈھی نگرانی سی۔ بےچوغہ بھکشو دن دے دوران اپنے جھولے بطور یونیفارم دے رسماں دی ادائگی لئی پا لیندے سان۔ اشتراکیت دے زوال دے بعد تناں صوبیاں وچ وڈے پیمانے اوپر بدھ مت دی تجدید ہوئی اے۔ دیس نکالے تبتیاں نے ادھیاپک بھجواۓ نیں، اتے نویں نوجوان بھکشوواں نوں بدھ آشرماں وچ بھارت وچ سرکھشا لئی گھلیا جاندا اے۔ بریاتیا، تُووا اتے کلمیکیا وچ ۲۰ توں ودھ آشرم قائم کیتے گئے نیں۔

بودھی دیساں دے اوپر یورپی قبضے نال اتے عیسائی پرچاریاں اتے عالماں دی مہربانی نال بدھ مت دے متعلق تفصیلی جانکاری انیہویں صدی عیسوی وچ یورپ  پوہنچی۔ ایسے سمے دے لگ بھگ، چینی اتے جاپانی دیس چھڈن والیاں نے شمالی امریکہ وچ مندر تعمیر کیتے۔

بدھ مت دیاں ساریاں قسماں ساری دنیا وچ، روائتی طور تے غیر بودھی ملکاں وچ وی، ملدیاں نیں۔ ایس وچ دو وڈے گروہ رلت نیں: ایشیائی تارکین وطن اتے غیر ایشیائی پیروکار۔ ایشیائی تارکین وطن نے، خصوصاً امریکہ، اسٹریلیا اتے کسے حد تک یورپ وچ وی، اپنی روائت دے مطابق بوہت سارے مندر قائم کیتے نیں۔ ایہناں مندراں دا بنیادی مقصد بھگتی پنتھ نوں اگاں ودھانا اتے تارکین وطن نوں اک اجیہا مرکزدینا اے جس توں اوہ اپنی سنسکرتی پچھان نوں قائم رکھ سکن۔ ایس ویلے امریکہ وچ چالیہ لکھ  توں ودھ بودھی نیں، اتے یورپ وچ ایہ تعداد ویہہ  لکھ  توں ودھ اے۔

ایس ویلے  پوری دنیا وچ، اتے ہر براعظم اوپر، ہر پنتھ دے ہزاراں بودھی "دھرم مرکز" موجود نیں۔ ایہ جو زیادہ تر تبتی، زین اتے تھیرواد پنتھ دے مرکز نیں ایہناں وچ غیر ایشیائی لوکی آوندے نیں جتھے سمادھ، سکھیا اتے رسماں نوں پورا کرن  اوپر زور دتا جاندا اے۔ استاداں وچ مغربی لوکی اتے ایشیائی نسل دے بودھی دونویں ہی رلت نیں۔ مرکزاں  دی سب توں وڈی تعداد امریکہ، فرانس اتے جرمنی وچ اے۔ بعض سنجیدہ چیلے ڈوہنگی سرکھشا لین لئی ایشیا جاندے نیں۔ ہور نالے، دنیا بھر وچ کئی وش ودیالیاں وچ بدھ مت دی شکشا دے مرکز قائم نیں، اتے بدھ مت اتے دوجے دھرماں، سائنس، نفسیات اتے طِب دے وچکار گل بات تے وچار ونڈ دا سلسلہ ودھدا جا رہیا اے۔ تقدس مآب دلائی لاما نے ایس سلسلہ وچ وڈا کردار ادا کیتا اے۔