बौद्ध धर्माची आजची जागतिक स्थिती

चिनी जनतेचे प्रजासत्ताक

चीनच्या मागील २००० वर्षांपासूनच्या इतिहासात बौद्ध धर्माने महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे आणि चीनमधील बौद्ध धर्माने पूर्व आशियातील बौद्ध धर्माच्या प्रसारातही महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. प्रारंभीच्या तांग राजवंशाच्या काळात (६१८-९०७) बौद्ध धर्माने सुवर्ण युग अनुभवले, जेव्हा कला आणि साहित्य क्षेत्रानेही बहर अनुभवला. 

१९६० आणि ७०च्या दशकातील सांस्कृतिक क्रांती दरम्यान बहुतांशी चिनी बौद्ध मठ उध्वस्त करण्यात आले आणि बहुतांशी प्रशिक्षित बौद्ध भिक्खु आणि भिक्षुणींच्या हत्या करण्यात आल्या किंवा त्यांना तुरुंगात डांबण्यात आलं. बौद्ध धर्मावरील दडपशाही तिबेट आणि अंतर्गत मंगोलियात तर आणखी भीषण होती.  जसजसे चिनी सुधारणांमध्ये खुलेपण येत गेले, तसे पारंपारिक धर्म पुन्हा प्रस्थापित होऊ लागले. जुन्या मंदिरांचा जीर्णोद्धार आणि नव्या मंदिराच्या निर्माणाला चालना मिळाली. मठात येणारे बहुतांश लोक खेडूत गरीब आणि अशिक्षित होते, ज्यांचा शैक्षणिक स्तर फार चांगला नव्हता. अनेक मंदिरे निव्वळ पर्यटन स्थळ म्हणून अस्तित्वात आहेत, जिथे मठवासी केवळ तिकीट संकलक आणि मंदिराच्या सेवेकराच्या भूमिकेत काम करत आहेत. 

आज मोठ्या संख्येने चिनी लोक बौद्ध धर्मात रूची बाळगत आहेत, तिबेटी बौद्ध धर्माबाबतची आस्थाही लक्षणीय रीत्या वाढत आहे. सध्याच्या आकडेवारीनुसार इथे बौद्ध धर्माची लोकसंख्या २०% आहे आणि चीनमध्ये जितका वेळ मंदिर खुले असते तितका वेळ भाविकांची गर्दी कायम असते. जसजसे लोक अधिकाधिक श्रीमंत आणि व्यग्र होत आहेत, ते तणाव दूर करण्यासाठी मार्ग म्हणून चिनी आणि तिबेटी बौद्ध धर्माकडे पाहत आहेत. अनेक हान चिनी लोक तिबेटी बौद्ध धर्मात रूची दाखवत आहेत, याचं विशेष कारण म्हणजे अनेक तिबेटी लामा चिनी भाषेमध्ये धार्मिक शिकवण देत आहेत. 

तैवान, हाँगकाँग आणि विदेशी चिनी क्षेत्र 

मूळ चिनी असलेल्या पूर्व आशियाई महायान बौद्ध परंपरेचा तैवान आणि हाँगकाँगमध्ये प्रबळ प्रभाव आहे. तैवानमध्ये भिक्खु आणि भिक्षुणींचा मोठा मठीय समुदाय आहे, ज्याना गृहस्थाश्रमातील लोकांकडून औदार्यपूर्ण समर्थन मिळते. इथे सामाजिक कल्याणासाठी बौद्ध विद्यापीठांची स्थापना करण्यात आली असून अनेक बौद्ध उपक्रमही राबविले जातात. हाँगकाँगमध्येही मठीय परंपरा बहरास येत आहे. मलेशिया, सिंगापूर, इंडोनेशिया, थायलंड आणि फिलिपाईन्समध्ये वास्तव्यास असलेल्या चिनी बौद्ध समुदायाचा पूर्वजांच्या कल्याणासाठी आणि स्वतःच्या जीवनातील सुखसमृद्धीसाठीही खास प्रार्थनासभांच्या आयोजनावर भर असतो. अशी अनेक माध्यमं आहेत, ज्या द्वारे समाधिस्त अवस्थेतील सिद्धीप्राप्त साधक गृहस्थाश्रमातील लोकांशी संवाद साधतात आणि लोक त्यांना आरोग्यविषयक आणि मानसिक समस्यांबाबत सल्ला विचारतात. ‘आशियाई टायगर्स’ अर्थव्यवस्थेची सूत्रे चालविणारे चिनी उद्योजक त्यांच्या आर्थिक यशासाठी अशा प्रार्थना करणाऱ्या भिक्खु साधकांना मोठ्या प्रमाणात देणग्या देतात. तैवान, हाँगकाँग, सिंगापूर आणि मलेशियात या देशातही तिबेटी बौद्धांची संख्या वाढते आहे. 

 दक्षिण कोरिया

बौद्ध धर्म इसवी सन ३ऱ्या शतकात चीनद्वारे कोरियन द्वीपकल्पावर पोहचला. मूलतत्त्ववादी ख्रिश्चन समुदायाकडून हल्ले वाढत असतानाही बौद्ध धर्माने दक्षिण कोरियात अजूनही आपली मूळे सशक्तपणे  रोवली आहेत. मागील दशकात अशा गटांकडून अनेक बौद्ध मंदिरांना उध्वस्त करण्यात आले आहे किंवा मंदिरांना आग लावून त्यांना नुकसान पोहचवण्यात आले आहे. २३% टक्के लोकसंख्या  बौद्ध आहे. 

जपान

बौद्ध धर्म ५व्या शतकात कोरियाहून जपानमध्ये पोहचला आणि जपानी समाज आणि संस्कृतीमध्ये त्याने महत्त्वपूर्ण भूमिका निभावली. १३व्या शतकापासून इथे विवाहित बौद्ध भिक्खुंची परंपरा आहे, ज्यांच्यावर मद्यपानाचेही निर्बंध नाहीत. या बौद्ध भिक्खुंनी हळूहळू ब्रह्मचर्य पाळलेल्या भिक्खुंची जागा घेतली आहे. ऐतिहासिक दृष्टिकोनातून काही बौद्ध परंपरा अति-राष्ट्रवादी आहेत, ज्या जपानला बौद्ध परंपरेचा स्वर्ग समजतात. आधुनिक काळात काही प्रलयंकारी विचारधारेवर विश्वास ठेवणारे पंथही स्वतःला बौद्ध म्हणवून घेतात, अर्थात त्यांना शाक्यमुनि बुद्धांच्या शिकवणीशी काही घेणेदेणे नाही.   

जवळपास ४०% लोकसंख्या स्वतःला बौद्ध समजते आणि बहुतांश जपानी लोक शिंतो या मूळ जपानी धर्मासोबत बौद्ध धर्मातील धारणांची सरमिसळ करतात. जन्म आणि मृत्युचे संस्कार शिंतो धर्मानुसार केले जातात, जिथे बौद्ध गुरू अंत्यविधीचे संस्कार पूर्ण करतात. 

जपानमधील काही मंदिरे अति व्यावसायिक असली तरी इथली सुंदर मंदिरे भाविकांसाठी आणि पर्यटकांसाठी खुली ठेवण्यात येतात. अधिकांश भागात वास्तविक अभ्यास आणि साधना फार कमकुवत आहे. सोका, गकाई ही जगातील सर्वात मोठी बौद्ध संस्था जपानमध्ये उदयाला आली आहे.   

तिबेट

इसवीसन ७व्या शतकात बौद्ध धर्माचं तिबेटमध्ये आगमन झालं. नंतरच्या शतकात मिळालेला राजाश्रय आणि अभिजात वर्गाकडून मिळालेल्या समर्थनामुळे तिबेटी जीवनातील विविध घटकात बौद्ध धर्मात प्रस्थापित झाला. 

चिनी जनतेच्या प्रजासत्ताकाकडून तिबेटवर कब्जा मिळवल्यानंतर तिबेटमध्ये बौद्ध धर्माचं मोठ्या प्रमाणात दमन झालं. तिथल्या ६५०० भिक्खु आणि भिक्षुणींच्या मठांपैकी फक्त १५० मठ सोडून बाकी सर्व मठ उध्वस्त करण्यात आले. बहुतांश मठीय विद्वानांची हत्या करण्यात आली किंवा त्यांचा छळछावण्यांमध्ये मृत्यू झाला. सांस्कृतिक क्रांतीनंतर पूर्वाश्रमीच्या भिक्खुंद्वारा, स्थानिक जनतेद्वारा आणि तिबेटी स्थलांतरितांच्या मदतीने बौद्ध मठांचे पुनरुत्थान करण्यात आले, यात सरकारने केवळ दोन किंवा तीन मठांच्या पुनर्बांधणीसाठी साहाय्य केले. 

चीनमधील कम्युनिस्ट सरकार अनिश्वरवादी आहे, पण इथे पाच ‘मान्यताप्राप्त धर्मां’ना अनुमती देण्यात आली आहे. चिनी सरकार भलेही बौद्ध धर्माशी संबंधित विषयांमध्ये हस्तक्षेप करत नसल्याचा दावा करत असले तरी दलाई लामांतर्फे जेव्हा एका तिबेटी मुलाला पांचेन लामा यांचा पुनर्अवतार घोषित करण्यात आले, त्यानंतर लगेचच तो आणि त्याचे कुटुंबीय गायब झाले. थोड्याच काळात चिनी सरकारने आपला स्वतःचा शोध सुरू केला आणि एका अर्ध्या चिनी व अर्ध्या तिबेटी मुलाला पांचेन लामा घोषित करण्यात आले. दलाई लामा यांनी शोधलेल्या मुलाला त्यानंतर कधीच पाहिले गेले नाही.  

हल्ली प्रत्येक भिक्खु आणि भिक्षुणींचे मठ आणि मंदिरांकडे स्वतःचा सरकारी कार्यगट असतो. हे सर्व साध्या वेषातले पोलीस असतात, जे विशिष्ट कामांमध्ये साहाय्य करतात. याचा अर्थ ते मठाच्या कामकाजावर लक्ष ठेवून असतात आणि त्याबाबत सरकारला सूचना देत असतात. काहीवेळा तर या कार्यगटातील सदस्य संख्या मठाच्या लोकसंख्येपेक्षाही अधिक असते. सरकारी हस्तक्षेपासोबतच तिबेटमधील बौद्ध धर्मियांना आणखी एका समस्येचा सामना करावा लागतो, ते म्हणजे प्रशिक्षित शिक्षकांचा अभावय होय. इथले भिक्खु, भिक्षुणी आणि धर्मबांधव शिक्षणासाठी उत्सुक असतात, पण इथल्या बहुतांश गुरूंकडेच मर्यादित ज्ञान असते. मागील दशकात सरकारने ल्हासा शेजारी बौद्ध विश्वविद्यालय स्थापन केले आहे. जे तरुण तुल्कूंसाठी प्रशिक्षण केंद्र म्हणून काम पाहते, जिथे तिबेटी भाषा, हस्तलिपी, वैद्यक, अॅक्युपंक्चर आणि बौद्ध तत्त्वज्ञानाविषयी प्रशिक्षण दिले जाते. डिजिटल युगाने तिबेटमधील सामान्य माणसांना बौद्ध धर्माच्या जवळ आणले आहे. अनेक जण ‘वीचॅट’ आणि ‘वीइबो’ ग्रुप्सचे सदस्य झाले आहेत, ज्यात बौद्ध शिकवण आणि बौद्ध धर्माबाबतच्या गोष्टींविषयीचे आदानप्रदान होते. बौद्ध धर्माविषयी अधिक ज्ञान प्राप्त करणे इथे आपली ‘खरा तिबेटी’ ही ओळख सक्षम करण्याचे प्रतिक मानले जात आहे. 

पूर्व तुर्कस्तान

पूर्व तुर्कस्तानात (झिनजियांग) राहणाऱ्या काल्मिक मंगोलांचे बहुतांशी मठ सांस्कृतिक क्रांतीदरम्यान उध्वस्त करण्यात आले. त्यातील अनेक मठांचे पुनर्निर्माण करण्यात आले आहे, पण इथेही तिबेटपेक्षाही अधिक शिक्षकांची कमतरता आहे. तरुण भिक्खु शैक्षणिक साधन सुविधांच्या अभावामुळे नाउमेद होत आहेत आणि त्यातील अनेक जण आपले शिक्षणही अर्धवट सोडत आहेत.  

अंतर्गत मंगोलिया

चिनी जनतेच्या प्रजासत्ताकाच्या नियंत्रणाखालील अंतर्गत मंगोलियात तिबेटी बौद्धांची स्थिती अधिकच वाईट होती. सांस्कृतिक क्रांती दरम्यान पश्चिमेतील बहुतांश मठ उध्वस्त करण्यात आले होते. तर पूर्व भाग , जो आधी मंचुरियाचा हिस्सा होते, येथील मठ स्टॅलिनच्या सैनिकांनी दुसऱ्या महायुद्धाच्या अखेरीस उध्वस्त केले होते, जेव्हा रशियाचे सैनिक उत्तर चीनला जपानच्या आधिपत्यातून मुक्त करण्यासाठी आले होते. येथील ७०० मठांपैकी फक्त २७ शिल्लक आहेत. 

१९८० पासून इथे मंदिरांची पुनर्स्थापना आणि मठांची पुनर्बांधणी करण्याचे प्रयत्न सुरू आहे, या मठांमध्ये मंगोलियन नागरिकांसोबतच हान चिनी लोकही प्रार्थनेसाठी उपस्थिती लावतात. 

मंगोलिया 

मंगोलियात हजारो मठ होते, जे १९३७ साली स्टॅलिनच्या आदेशांवरून अंशतः किंवा पूर्णतः उध्वस्त करण्यात आले. १९४६ साली उलान बातर येथील एक मठ प्रतिकात्मक स्वरूपात खुला करण्यात आला. आणि १९७० साली भिक्खुंसाठी पंचवार्षिक अभ्यासक्रम असणारे महाविद्यालय सुरू करण्यात आले. यातील अभ्यासक्रम फारच संक्षिप्त होता आणि त्यातही मार्क्सवादी अभ्यासावर अधिक भर देण्यात आला होता. आणि भिक्खुंना मर्यादित स्वरूपात लोकांसाठी प्रार्थना सभा आयोजनाची संमती देण्यात आली. १९९० साली कम्युनिझमच्या अस्तानंतर इथे स्थलांतरित तिबेटींच्या साहाय्याने बौद्ध धर्माचे सशक्य पुनरुज्जीवन झाले. अनेक नवे भिक्खु प्रशिक्षणासाठी भारतात पाठवण्यात आले. शिवाय २००हून अधिक मठांची सामान्य रीत्या पुनर्बांधणी झाली. 

१९९० सालानंतर मंगोलियात बौद्ध धर्मापुढे माॅरमाॅन आणि बाप्तिस्त ख्रिश्चन मिशनरींच्या आक्रमक प्रवेशाची सर्वात मोठी समस्या होती, जे इंग्रजी शिकवण्याचे ढोंग करून मंगोलियात घुसत होते. ते धर्मांतरासाठी लोकांना पैसा आणि अमेरिकेत शिक्षणाचे आमिष दाखवत होते आणि सुंदर छपाई असलेल्या स्थानिक मंगोलियन भाषेतील ईसाई संदेशांच्या पत्रकांचे वाटप करीत असत. अधिकाधिक तरुण मुले ख्रिश्चन धर्माकडे आकर्षित होऊ लागताच, बौद्ध संघटनांनी बौद्ध धर्माबाबतची माहिती स्थानिक बोलाचालीच्या मंगोलियन भाषेत आणि छापिल माध्यमासोबत टीव्ही आणि रेडिओवरूनही वितरित करण्यास सुरुवात केली.  

सध्या मंगोलियात आक्रमक धर्मांतरावर बंदी आहे. २०१० साली येथील ५३% टक्के लोकसंख्या बौद्ध होती, तर २.१% लोकसंख्या ख्रिश्चन होती. 

निर्वासित तिबेटींची स्थिती

मध्य आशियाच्या तिबेटी परंपरांमध्ये सर्वात सक्षम परंपरा १९५९ साली चिनी लष्कराने तिबेटचा ताबा घ्यायला सुरुवात केल्यापासून भारतात निर्वासित जीवन जगत असलेल्या परमपूज्य दलाई लामांसोबतच्या समुदायात पाहायला मिळते. त्यांनी तिबेटमधील सर्व प्रमुख भिक्खु भिक्षुणींचे मठ पुन्हा सुरू केले आहेत. शिवाय त्यांच्याकडे विद्वान साधकांसाठी, ध्यानधारणा गुरूंसाठी आणि प्रशिक्षकांसाठी संपूर्ण पारंपरिक प्रशिक्षण कार्यक्रमही उपलब्ध आहेत. तिबेटी बौद्ध परंपरेच्या सर्व घटकांना संरक्षण देणाऱ्या शैक्षणिक, संशोधक आणि प्रकाशनाच्यासाठीच्या सुविधाही इथे उपलब्ध आहेत.  

निर्वासित तिबेटी समुदायाने लडाख व सिक्किमसह भारताच्या हिमालयीन क्षेत्रात आणि नेपाळ व  भूतानमध्ये बौद्ध गुरू पाठवून आणि गुरू परंपरेला पुनर्स्थापित करत बौद्ध धर्माच पुनरुद्धार केला आहे. या क्षेत्रातील अनेक भिक्खु आणि भिक्षुणी तिबेटी निर्वासितांच्या मठांमधून शिक्षण-प्रशिक्षण घेत आहेत. 

नेपाळ

बहुतांश नेपाळी लोकसंख्या हिंदू आहे, पण तरीही बुद्धाचे जन्मस्थान असणाऱ्या या प्रदेशात बौद्ध संस्कतीचा प्रबळ प्रभाव आहे. नेवाड, गुरुंग आणि तमांग या पारंपरिक गटात परंपरागत नेपाळी बौद्ध साधना केली जाते. इथे बौद्ध लोकसंख्या ९% आहे.  

बौद्ध आणि हिंदू धर्माचे मिश्रण असणारा नेपाल एकमात्र देश आहे, जिथे मठांच्या आतही जातीय विभागणी केली जाते. मागील ५०० वर्षात विवाहित भिक्खुंच्या परंपरेचा उदय झाला आहे, जे मंदिराची रखवाली करतात आणि जे धार्मिक कार्यक्रमही पार पाडतात. 

रशिया

बुर्यातिया, तुवा आणि काल्मिकिया या रशियामधील तीन तिबेटी बौद्ध परंपरा आहेत. १९३० मध्ये बुर्यातिया इथले तीन मठ सोडून सर्व मठ स्टॅलिनने उध्वस्त केले. १९४०मध्ये स्टॅलिनने यातील दोन मठ केडीबीच्या कडक नियंत्रणाखाली प्रतिकात्मकतेसाठी पुन्हा खुले केले. जेव्हा धार्मिक वेष काढून घेतलेले भिक्खु दिवसा धार्मिक विधींसाठी वेष परिधान करत असत. कम्युनिजमच्या अस्तानंतर या तीनही भागात बौद्ध धर्माचे पुनरुत्थान झाले. निर्वासित तिबेटींकडून इथे प्रशिक्षित शिक्षक पाठवण्यात येत आहेत, तर नव्या तरुण भिक्खुंना प्रशिक्षणासाठी भारतातील तिबेटी निर्वासित मठांमध्ये पाठवण्यात येत आहे. बुर्यातिया, तुवा आणि काल्मिकियायेथे सध्या २०हून अधिक मठांची पुनर्स्थापना करण्यात आली आहे. 

१९व्या शतकात बौद्ध देशातील युरोपियन वसाहतवादामुळे आणि ख्रिश्चन विद्वानांच्या लेखनातून युरोपात बौद्ध धर्माचे परिपूर्ण ज्ञान पोहचले. त्याच सुमारास चिनी आणि जपानी स्थलांतरितांंनी उत्तर अमेरिकेत बौद्ध मठांची स्थापना केली. 

जगभरात बौद्ध परंपरा नसलेल्या देशातही बौद्ध धर्माचे सर्व संप्रदाय पाहायला मिळतात. यात दोन प्रमुख समूह आहेतः आशियाई स्थलांतरित आणि आशियाई नसलेले साधक. मुख्यतः अमेरिका आणि आॅस्ट्रेलिया आणि काही अंशी युरोपात आशियाई स्थलांतरितांची त्यांच्या स्वतःच्या परंपरेतील मंदिरे पाहायला मिळतात. भक्ती साधनेच्या प्रसारासोबतच स्थलांतरित समुहांना त्यांची स्वतंत्र सांस्कृतिक ओळख जोपासता यावी, यावरही या मंदिरांचा अधिक भर असतो. अमेरिकेत सध्या चार दशलक्ष बौद्ध आहेत आणि युरोपात दोन दशलक्ष बौद्ध आहेत.  

जगभरातल्या शंभरहून अधिक देशात आणि प्रत्येक खंडात सर्व परंपरांचे हजारो बौद्ध ‘धर्म केंद्र’ आढळतात. या तिबेटी, झेन आणि थेरवादी केंद्रात मुख्यतः गैर आशियाई साधक येतात, ज्यांचा ध्यानधारणेवर, अध्ययनावर आणि धार्मिक विधींवर भर असतो. इथल्या शिक्षकांमध्ये पाश्चिमात्त्य आणि आशियाई बौद्धांचा समावेश आहे.  सर्वाधिक केंद्र अमेरिका, फ्रान्स आणि जर्मनीत आढळतात. अनेक अभ्यासू विद्यार्थी सखोल ज्ञानासाठी आशियाला भेट देतात. शिवाय जगभरातील अनेक विश्वविद्यापीठात बौद्ध अभ्यास उपक्रम उपलब्ध आहेत, आणि बौद्ध धर्म व इतर धर्मांमध्ये विज्ञान, मानसशास्त्र आणि वैद्यकीय विषयांमधील संवाद वाढतो आहे. परमपूज्य दलाई लामा यांनी या संदर्भात मोलाची भूमिका निभावली आहे.