شکیا مونی مہاتما بدھ دی جیون چرتر

مہاتما بدھ دی حیاتی دے پہلاں پہل وسیلیاں وچ تھیرواد صحیفے، کئی پالی سوتے جیہڑے کہ 'درمیانی لمبائی دے سبقاں دا مجموعہ' (پالی:مجھیمہ نکایا) توں لئے گئے نیں، اتے کئی ہنیائی سکولاں اتے کئی خانقاہواں دے اچار وہار بارے لکھتاں توں لئے گئے نیں – پر ایہناں وچوں ہر اک وچ مہاتما بدھ دی حیاتی بارے تھوڑا تھوڑا ذکر ہے۔

سب توں پہلا تفصیلی قصہ دوسری صدی قبل مسیح دے اخیر وچ لکھی گئی بودھی شاعری وچ ملدا ہے، مثلاً ہنایان دے مہاسنگھا سکول دی 'وڈیاں گلاں' (سنسکرت۔ مہاوستو) اندر۔ ایہ لکھت جیہڑی کہ 'تن ٹوکریاں ورگا مجموعہ' (سنسکرت۔ تری پتک، 'تن ٹوکریاں')، توں باہر اے، ایس دے وچ ایس گل دا ذکر ہے کہ مہاتما بدھ کسے شاہی گھرانے وچ اک شہزادے دے طور تے پیدا ہویا۔ ایہو جیہی اک ہور نظم ہنایان دے سروستی واد سکول دی لکھتاں وچ ملدی اے: 'لمے ناٹک دا سوتر' (سنسکرت۔ للیتوستر سوتر)۔ مغروں ایس لکھت دے مہائی روپ نے منگ کے ایس وچ وادھا کیتا، مثال دے طور تے ایہ دسیا کہ شکیا مونی کئی یگ پہلاں ہی روشن ضمیری پا چکیا سی، اتے اوس دا ظہور بطور شہزادہ سدارتھ، نرا ہوراں نوں ایہ وکھانا تے سکھانا سی کہ روشن ضمیری کویں پراپت کیتی جاوے۔

اخیر ایہناں وچوں کجھ جنم ساکھیاں 'تن ٹوکریاں ورگا مجموعہ' وچ رلت ہو گئیاں۔ سب توں مشہور 'مہاتما بدھ دے کارنامے' (سنسکرت۔ بدھ اکارت) ہے جس نوں کوی آشوا گھوش نے پہلی صدی عیسوی وچ لکھیا۔ دوجے روپ مغروں چکراسموار لکھتاں وچ نظر آۓ۔ ایتھے سانوں ایس گل دا بیان ملدا اے کہ جدوں شکیامونی دے روپ وچ مہاتما بدھ 'دور رس نکھیڑلی پچھان اوپر سوتر' (سنسکرت پراجنا پرامت سوتر، سرت دے سوتراں دا کمال)، دی شکشا دے رہیا سی مہاتما بدھ اوس ویلے بطور وجردھار دے وی ظاہر ہویا تے اوس نے تنتر دی شکشا دتی۔

ہر بیان توں اسی کجھ سکھ سکنے آں تے سانوں کجھ اشارہ ملدا اے۔ چلو اسی تکنے آں کہ مختلف روپ اتہاسی مہاتما بدھ بارے کیہ دسدے نیں۔

پراچین قصیاں موجب، شکیا مونی دا جنم اک امیر، جودھ گھرانے وچ ریاست شکیہ دی راجدھانی کپیلاوستو وچ ہویا جیہڑی اجوکے نیپال اتے بھارت وچکار سرحد اوپر واقع اے۔ اوتھے شکیہ مونی دے کسے شاہی گھر وچ بطور شہزادہ جمن دا کوئی ذکر نئیں۔ اوس دے موجب شہزادہ جمن اتے سدھارتھ نام دا ذکر بعد دے بیاناں وچ ملدا اے۔ اوس دے پیو دا نام شدھودانا سی۔ پر اوس دی ماں مایا دیوی اتے اوس دے معجزے نال نیندر وچ چھ دنداں والے چِٹے ہاتھی ہتھوں گربھنی ہوون، جو کہ وکھی توں اوس دے اندر وڑیا، اتے گیانی اسیتا دا ایہ ٹیوا کہ ایہ وڈا ہو کے کوئی وڈا بادشاہ یا مہا گیانی بنے گا، دا ذکر وی موجود اے۔ بعد دے قصیاں وچ مہاتما بدھ دے اپنی ماں دی وکھی توں نرول جنم دا لمبینی جھنڈ وچ جو کہ کپیلا وستو توں تھوڑا کو دور ہے وی ذکر ہے، جتھے اوس نے ست پیر چکے تے آکھیا، "میں آ گیا واں،" اتے اوس دی ماں دا زچگی وچ مرگ دا ذکر وی ہے۔

نکیاں ہوندیاں مہاتما بدھ دی زندگی ہنسدیاں کھیڈدیاں لہنگی۔ اوس نے یشودھرا نام دی اک ناری نال بیاہ کیتا اتے اوس دے گھر اک پتر راہول جمیا۔ ۲۹ ورہیاں دی عمر وچ مہاتما بدھ نے اپنے ٹبر اتے شہزادہ ہون دی وراثت نوں چھڈ دتا تے اوہ اک آتمی رمتا بن گیا۔

مہاتما بدھ دے تیاگ دی پرچول، اوس دے سماج اتے سمے دے انوسار، پربھاوت ہے۔ جدوں مہاتما بدھ آتمی رمتا بنن دے چکر وچ ٹُر نکلیا تے اوس نے اپنی ووہٹی اتے بالڑ نوں چھڑا غریبی وچ پلن لئی نئیں سی چھڈ دتا۔ اُنج تے اوس دے سوکھے گھر والیاں نے اوہناں نوں پال ہی دینا سی۔ مہاتما بدھ دے جنگجو ذات توں ہون دا مطلب اے کہ اک نہ اک دن اوس نے لڑائی لئی گھر چھڈ کے جانا ہی سی جس نوں بندے دا فرض سمجھ کے قبول کیتا جاندا اے۔ 

لڑائیاں باہردے دشمناں نال لمے چر تک لڑیاں جاندیاں نیں، پر اصلی جنگ ساڈے اندرلے ویریاں نال اے۔ ایہ اوہ یدھ سی جس نوں لڑن لئی مہاتما بدھ ٹُر پیا۔ مہاتما بدھ دا اپنے ٹبر نوں اوس مقصد لئی چھڈ دینا ایہ دسدا ہے کہ ایہ اک آتمی رمتا دا فرض ہے کہ اوہ اپنی ساری حیاتی اوس کم لئی وقف کر دے۔ اجوکے جگ وچ جے اسی اپنے ٹبر نوں چھڈ کے سنیاسی بن جائیے، تے سانوں ایس گل دی چنگی طراں تسلی کر لینی چاہیدی اے کہ اوہناں دے کھان پین دا پورا پربندھ ہے۔ جس دا مطلب اے کہ نہ صرف ساڈے ساتھی اتے بال بچے سغوں ساڈے بڈھے ماں پیو دا وی پربندھ ہووے۔ پر اسی بھاویں اپنے ٹبر نوں چھڈیے یا نہ چھڈیے، ایہ ساڈا فرض ہے کہ بھاونا دی عادت اوپر قابو پا کے دکھ نوں گھٹ کرئیے جویں کہ مہاتما بدھ نے کیتا۔

دکھ اوپر قابو پاون لئی مہاتما بدھ جنم، بڈھیپا، روگ، مرگ، پنر جنم، نراس، اتے بھلیکے نوں سمجھنا چاہندا اے۔ بعد دے قصیاں موجب، چنّا جو اوس دا رتھ بان سی مہاتما بدھ نوں محل توں باہر سیر تے لے جاوندا اے۔ مہاتما بدھ نے شہر وچ لوکی ویکھے جو بمار، بڈھے، مردہ، اتے سنیاسی سان، تے چنّا نے اوس نوں اوہناں بارے کھول کے دسیا۔ ایس طراں، مہاتما بدھ نوں دکھ دا پتہ لگا جو ہر کوئی سیہندا اے اتے اوس نے سوچنا شروع کیتا کہ ایس توں بچن دا ول کیہ ہو سکدا اے۔

اپنے رتھ بان کولوں آتمی راہ اوپر سہائیتا لین دا ایہ واقعہ بھگود گیتا وچ ارجن نوں اوس دے رتھ بان کرشن دی گل نال رلدا ملدا اے جس دے وچ اوس نوں اپنا فرض نبھان اتے اپنے رشتے داراں دے خلاف لڑن دی صلاح دیندا اے۔ بودھی اتے ہندو دوہناں کہانیاں وچ اسی اک ڈوہنگی گل تکنے آں کہ دونویں سچائی نوں پاون لئی ارام دی زندگی دی قربانی منگدے نیں۔ رتھ ہورے من دی اک گڈی اے جیہڑی مکش ول لے کے جاوندی اے، اتے رتھ بان دے شبد اوہ شکتی اے جیہڑی ایس گڈی نوں حق دی کھوج وچ چلاوندی اے۔

اک مجرد، اوارہ آتمی رمتا ہون دے انوسار مہاتما بدھ نے دو گروواں کولوں من دی کالیہار اتے بے شکل جذب بارے سبق لیا۔ اوہ پورے گوہ دیاں ایہ ڈوہنگیاں حالتاں پاون وچ کامیاب ہو گیا جس دے ہیٹھ اوس دا ڈاڈھا دکھ مک گیا، اتے نکیاں موٹیاں خوشیاں وی مک گئیاں ، پر فیر وی اوس دی تسلی نہ ہوئی۔ اوس نے تکیا کہ ایہناں حالتاں نال بھیڑے جذبیاں توں اُکا وقتی، نہ کہ مستقل ارام ملیا، اتے یقیناً ڈوہنگی، جگتائی مصیبتاں دا مک مکا نہ ہو سکیا جس اوپر اوہ قابو پانا چاہندا سی۔ فیر اوس نے پنج ساتھیاں نال رل کے ڈاڈھا سنیاس  اختیار کیتا، پر ایدے نال وی اصل مسلے یعنی اختیاروں باہر پنر جنم (سمسار) توں جان نہ چھٹی۔ بعد دے قصیاں وچ البتّہ ایس واقعے دا ذکر اے جس دے موجب مہاتما بدھ نے دریا نیرنجن دے دندے اوپر کنیا سجاتا دے پیش کیتے ہوۓ چاولاں تے ددھ دے پیالے نال چھ ورہیاں دا روزہ کھولیا۔

ساڈے لئی، مہاتما بدھ دی مثال توں ایہ ٹوہ ملدی اے کہ نرے شانت ہوون یا سمادھ راہیں 'مست' ہونا ہی کافی نئیں، مصنوعی طریقے مثلاّ منشیات دی تے گل ہی نہ کرو۔ ڈوہنگی مستی یا اپنے آپ نوں ڈاڈھے پاٹھ راہیں سزا یا تکلیف دینا وی کوئی حل نئیں۔ سانوں مکش اتے آتمائی گیان پاونا چاہیدا اے اتے اوہ روحانی طریقے جیہڑے ایس مقصد نوں نئیں پا سکدے اوہناں تے راضی نئیں ہونا چاہیدا۔

سنیاس چھڈن مغروں مہاتما بدھ نے ڈر تے قابو پاون لئی بن وچ اکلے ہی سمادھ کیتا۔ ایس ڈر دے پچھے من دی رجھتا دا رویہ اتے اک اجیہی "میں" اوپر قابو پانا ہے جس دا وجود ممکن نئیں اتے ایہ اوس ڈر نالوں چوکھا تگڑا اے جو بھاونا تے راگ رنگ نوں لبھن پچھے پایا جاوندا اے۔ ایس لئی، 'تیز ہتھیاراں دا چکر' دسویں صدی عیسوی دے بھارتی گیانی دھرمرکشیتا نے زہریلے بوٹیاں والے بن وچ اوارہ پھردے موراں دی مثال دتی کہ ایہ اوہناں بودھی ستوا وانگوں نے جیہڑے لوبھ، غصہ، اتے بھولپن دے زہریلے جذبیاں نوں ورتدے تے بدلی کردے نیں تاں جے اوہ من دی رجھتا اتے انہونی "میں" اوپر قابو پاون وچ سہائیتا کرن ۔

چوکھے سمادھ مغروں، ۳۵ ورہیاں دی عمر وچ مہاتما بدھ نوں مکمل آتمائی گیان ملیا۔ بعد دے قصیاں موجب ایہ گیان اک بودھی درخت تھلے جو اجوکے بودھ گیا وچ واقع ہے حاسد دیوتا مارا دے دھاڑیاں نوں ناکام بناون مغروں ملیا۔ جس نے مہاتما بدھ دے آتمائی گیان نوں روکن لئی اوس دے مراقبے نوں گڑ بڑ کرن لئی کئی ڈراونے اتے من لبھان والے روپ دھارے۔

پہلے پرانے قصیاں موجب، مہاتما بدھ نوں آتمائی گیان تن طراں دی ودیا راہیں ملیا: اوس دے اپنے پشلے جنماں دے سمپورن علم راہیں، کرم اتے ہوراں دے پنر جنماں راہیں، اتے چار اُچیاں سچائیاں راہیں۔ بعد دے قصیاں موجب آتمائی گیان نال اوہنوں سروشتہ مل گئی۔

گیان حاصل کرن مغروں، مہاتما بدھ ہوراں نوں ایہو ہی کجھ پاون دی شکشا دین توں جھکدا سی۔ اوس دا وچار سی ایس گل نوں کوئی وی نئیں سمجھ سکے گا۔ پر بھارتی دیوتا براہما جو جگ دا کرتار اے اتے اندرا جو دیوتاواں دا بادشاہ اے نے اوس دی سکھیا دین بارے منّت کیتی۔ اپنی بنتی وچ براہما نے مہاتما بدھ نوں آکھیا کہ جے اوس نے ایہ شکشا نہ ونڈی تے جگ وچ ات واد ہووے گا، نالے کجھ نہ کجھ لوکیں تے اوس دی گل نوں سمجھن گے۔

مہاتما بدھ دی شکشا نوں اُچا دسن وچ ایہ گل کجھ کوڑی ہو سکدی اے، کیوں جے ایہ اوس ویلے دے بھارت وچ رائج روحانی طریقیاں توں ودیہ متھی گئی۔ کیوں جے وڈے دیوتا وی ایس گل نوں پئے مندے نیں کہ جگ نوں مہاتما بدھ دی شکشا دی لوڑ اے، ایس پاروں کہ ہر کسے دے دکھ نوں ہمیش لئی مکان لئی اوہناں کول وی کوئی توڑ نئیں ہے؛ تے سانوں عام لوکاں نوں تے ایہناں دی ڈاڈھی ہی لوڑ اے۔ ہور گل ایہ ہے کہ بودھی تصور وچ براہما گھمنڈ دا اک روپ اے۔ اوس دی ایہ غلط سوچ کہ اوہ سروشکتی مان کرتار اے اپنے انہونے وجود "میں" وچ غلط یقین دا نچوڑ اے – یعنی، بطور اک اجیہے "میں" دے جیہڑا زندگی وچ ہر شے اوپر اختیار رکھدا اے۔ ایس عقیدے توں نراس اتے دکھ جنم لیندا اے۔ کیول مہاتما بدھ دی ودیا ہی کہ ساڈا وجود کس طراں ہے ایس مول دکھ اتے ایس دے سبب توں بچا سکدی اے۔

براہما اتے اندرا دی گل من کے مہاتما بدھ سرناتھ ٹُر گیا تے اوتھے ڈیرپارک وچ اپنے پنج پرانے بیلیاں نوں چار اُچیاں سچائیاں دی شکشا دتی۔ بودھی خیالی مورت گری وچ ہرن نرمی دی شبیہ ہے تاں ایس پاروں مہاتما بدھ اجیہی راہ وکھاندا اے جیہڑی دنیاداری اتے فقیری دیاں ات حداں دے گبھے ہے۔

کجھ چر مغروں نیڑلے شہر ورناسی توں کجھ نوجوان مہاتما بدھ نال آ رلے اتے اوہ سختی نال تجرد دے پابند سان۔ اوہناں دے ماں پیو عام مرید بن گئے اتے اوہ ایس ٹولے دی خیر خیرات نال سہائتا کرن لگ پئے۔ جویں ہی کوئی جن چوکھا قابل اتے تربیت یافتہ ہو جاندا تے اوس نوں ہوراں نوں سکھیا دین لئی ٹور دتا جاندا۔ ایس طراں مہاتما بدھ دے فقیر ونش چیلیاں دا ٹولہ بڑی تیزی نال ودہیا اتے اوہناں نے کئی تھاواں اوپر اپنیاں اپنیاں "بھکشو" برادریاں قائم کر لئیاں۔

مہاتما بدھ نے لوڑ دے انوسار خانقاہواں قائم کیتیاں۔ راہب، جے اسی اوہناں نوں ایس شروع دی پدھراں تے ایہ نام دے سکنے آں، ایہ اختیار رکھدے سان کہ اوہ نویں ودیارتھی برادری وچ شامل کر لین، پر اوہناں نوں سیکولر برادریاں نال ٹاکرے توں بچن لئی کجھ پابندیاں دا لحاظ کرنا پیندا سی۔ ایس پاروں ایس ویلے مہاتما بدھ نے اپرادھی، سرکاری ملازم جویں فوجی، غلام جیہڑے حالی ازاد نئیں ہوۓ سان، چھوت دے روگ والے مثلاّ کوڑھ دے مریض، نوں بھکشو برادریاں وچ رلن توں منع کر دتا۔ نالے ہور ایہ کہ ۲۰ ورہیاں توں ہیٹھاں دا کوئی جن شامل نئیں سی ہو سکدا۔ مہاتما بدھ کسے رپھڑ وچ نئیں سی پینا چاہندا اتے اوہ چاہندا سی کہ سماج بودھ برادری اتے دھرم دی شکشا نوں ستکار کرے۔ ایس توں ایہ پتہ لگدا ہے کہ مہاتما بدھ دے مرید ہون پاروں، سانوں مقامی رسماں دا ستکار اتے لوکاں دی عزت کرن دی لوڑ اے تاں جے اوہناں نوں بدھ مت دا چنگا روپ دِسے تے اوہ وی مڑ ایس دی عزت کرن۔

چھیتی بعد ہی مہاتما بدھ مگدھ نوں واپس ٹُر گیا، ایہ اوہ راج سی جس دے وچ بودھ گیا واقع سی۔ اوس نوں راجدھانی، راج گڑھ– اجوکا راجگیر – وچ بادشاہ بمبی سارا نے آون دی دعوت دتی، جیہڑا کہ اوس دا مرید اتے پچھی بن گیا۔ اوتھے شری پترا اتے مدگا لیانا مہاتما بدھ دی ودھدی ہوئی برادری وچ رل گئے تے اوس دے پکے مرید بن گئے۔

گیان حاصل کرن دے اک ورہے دے اندر مہاتما بدھ اپنے دیس کپیلاوستو مڑ آیا، جتھے اوس دا پتر راہول اوس دے دھرم وچ رل گیا۔ مہاتما بدھ دا سوہنا تے سوتیلا بھرا نندا گھر چھڈ کے پہلاں ہی آ رلیا سی۔ مہاتما بدھ دے پیو بادشاہ شدھودن نوں ٹبر دے نکھیڑ دا بڑا دکھ ہویا، تے اوس نے مہاتما بدھ نوں درخواست کیتی کہ اگوں توں جے کوئی پتر بودھی بننا چاہوے تے اوس لئی ماں پیو دی اجازت لازمی ہووے گی۔ مہاتما بدھ نوں ایہ گل پوری طراں منظور سی۔ ایس قصے دے سناون دا مقصد ایہ دسنا نئیں کہ مہاتما بدھ نے اپنے پیو تے کنا ظلم کیتا، بلکہ ایہ دسنا ہے کہ سانوں بدھ مت لئی کوئی بری سوچ پیدا ہون دا موقع نئیں دینا چاہیدا، اچیچ اپنے ہی گھراں وچ۔

بعد دے اک قصے موجب مہاتما بدھ دا اپنے ٹبر نال اک واہ ایس طراں پیا جدوں اوہ اپنی مہان شکتی ورت  کے ۳۳ دیوتاواں دے سورگ وچ گیا، یا کجھ ہور روائیتاں موجب، توشیتا سورگ وچ گیا تے اوتھے اپنی ماں نوں شکشا دتی، جیس دا اوتھے پنر جنم ہویا سی۔ ایس توں ماں دی شفقت دی قدر کرن تے اوس دا احسان چکان دا سبق ملدا ہے۔

شروع وچ بودھی بھکشو برادریاں نکیاں سان، جنہاں وچ ۲۰ توں ودھ جن نئیں سان ہوندے۔ ہر اک خود مختار سی تے بھکشواں دے خیرات منگن دی حداں مقرر سان۔ کسے پھُٹ توں بچن لئی ہر جماعت اپنے کم اتے اپنے فیصلے اپنے جماعتیاں دی مرضی نال کردی سی۔ کسے اک بندے نوں سارا اختیار نئیں سی۔ مہاتما بدھ نے اوہناں نوں ہدائت دتی کہ اوہ دھرم دی شکشا نوں وڈا منن۔ ایتھوں تیکر کہ خانقاہ دا اچار ونت وی بدلی ہو سکدا سی جے پوری برادری ایس اوپر راضی ہووے۔

بادشاہ بمبی سارا نے مہاتما بدھ نوں صلاح دتی کہ اوہ وی دوجی سنیاسی جماعتاں مثلاً جین متی لوکاں وانگوں ہر تن مہینیاں مغروں اک سنجوگ دا پربندھ کرے۔ ایس ریت مطابق، روحانی جماعت دے لوک ہر تن مہینے بعد چن چڑھن اوپر شکشا اوپر گل بات کرن لئی اکٹھے ہوندے سان۔ مہاتما بدھ من گیا، جس توں ایہ پتہ پیندا اے کہ اوہ اپنے ویلے دے ریت رواج اوپر چلن بارے صلاح سندا سی۔ سچ تے ایہ ہے کہ مہاتما بدھ نے اپنی روحانی برادری اتے اپنی شکشا دے تانے بانے دے کئی پکھ جین متیاں وانگوں ڈھالے۔ مہاویر، جین مت دا بانی، مہاتما بدھ توں کوئی ۵۰ ورہے پہلاں گزریا۔

شری پترا نے مہاتما بدھ نوں آشرم پربندھ دے قنون بناون نوں وی آکھیا۔ پرمہاتما بدھ نے فیصلہ کیتا کہ پہلاں مسلے کھڑے ہوون دا انتظار کیتا جاوے، تے فیر ایس گل دا عہد کیتا جاوے کہ ایہ مسلے مڑ کدی پیدا نہ ہوون۔ ایس پالیسی نوں دوہناں طراں دے کماں بارے اپنایا گیا، اک تے سبھاوک تباہ کن کرم، جیہڑے ہر کرن والے نوں نقصان پوہنچاندے نیں، اتے دوجے سنسکاری ان پکھ کرم جیہڑے بعض لوکاں لئی بعض حالتاں وچ کسے وجہ توں منع نیں۔ ایس پاروں سنسکاری قنون (ونیا) بڑے عقلی تے عملی نیں اتے موقع مطابق بناۓ گئے نیں، جس وچ مہاتما بدھ نے ایس گل نوں چوکھا ضروری جانیا کہ مسلیاں توں بچاو ہووے اتے کسے نوں ناراض نہ کیتا جاوے۔

اچار ونت دے اصولاں دی بنیاد اوپر مہاتما بدھ نے سہ ماہی سنجوگ تے وچن پڑھن نوں آکھیا، جتھے بھکشو سب دے سامنے کسے خلاف ورزی دا اعتراف وی کردے سان۔ کسے ڈاڈھی خلاف ورزی اوپر جماعت توں کڈھ وی دتا جاوندا سی، نئیں تے پرتاو دی نموشی تے ہوندی ہی سی۔ بعد وچ ایہ اکٹھ ہر دو مہینے بعد ہوون لگ پئے۔

فیر مہاتما بدھ نے تن مہینے لئی ورشا دا چلہ قائم کیتا جس موجب بھکشو اک تھاں رہندے سان اتے یاترا نئیں سان کردے۔ ایس دا مقصد ایہ سی کہ برسات دے موسم وچ جدوں سڑکاں ہڑ دی ماریاں ہوندیاں نیں بھکشو پیلیاں وچ ٹُر کے فصلاں نوں نقصان نہ پوہنچاون۔ ایس دا ایہ نتیجہ نکلیا کہ ایس طراں پکیاں خانقاہواں قائم ہو گئیاں جو کہ فیدہ مند سی۔ ایس ریت دا مقصد وی ایہ سی کہ عام لوکاں نوں کوئی نقصان نہ پوہنچے اتے لوکاں دا ستکار قائم رہوے۔ 

دوجی برسات دے چلے توں لے کے مہاتما بدھ نے شرواسطی جو کہ کوشالہ راج دی راجدھانی سی، دے باہر جتوانا جھنڈ وچ، ۲۵ گرمی دے موسم کٹے۔ ایتھے بیوپاری اناتھ پنداد نے مہاتما بدھ اتے اوس دے بھکشوواں لئی اک خانقاہ تعمیر کیتی، اتے بادشاہ پرسن جیت نے بودھ برادری دی مزید سہائتا کیتی۔ جتوانا دی ایس خانقاہ وچ مہاتما بدھ دی زندگی دی کئی موٹیاں واپراں پیش آئیاں جنہاں وچوں شائد سب توں وڈا معرکہ اوس دا اوس ویلے دے چھ وڈے غیر بودھی نظرئیے رکھن والیاں نوں کرامات دے مقابلے وچ ہرانا سی۔

اجوکے سمے وچ ساڈے وچوں کوئی وی معجزے نئیں وکھا سکدا۔ پر مہاتما بدھ دا اپنے مخالفاں نوں ہراون لئی بدھی دی تھاں اوہناں دا استعمال کرنا ایہ دسدا اے کہ جدوں ہوراں دے من بدھی نوں نہ منن، تے ایس صورت وچ اوہناں نوں ساڈے اپنے پنتھ دی سچائی اوپر قائل کرن لئی سانوں کرم تے رویہ راہیں اپنے ایمان دی مضبوطی دا وکھالا کرنا چاہیدا اے۔ انگریزی دی اک کہاوت اے، "شبداں نالوں کرم ڈاڈھے ہوندے نیں۔"

اپنے درس دین دے چلار وچ، آون والے سمے وچ مہاتما بدھ نے اپنی ماسی مہاپراجپتی دے آکھن تے ویشالی وچ بھکشو سوانیاں دا آشرم قائم کیتا۔ پہلاں تے اوہ ایس کم تے راضی نئیں سی، پر فیر سوچن لگا کہ جے اوہ بھکشو سوانیاں لئی بھکشوواں دی نسبت زیادہ وچن بنا دیوے تاں فیر ایہ کم ہوسکدا اے۔ ایس گل توں مہاتما بدھ ایہ نہیں کہہ رہیا سی کہ زنانیاں مرداں دی نسبت گھٹ سنسکاری ہوندیاں نیں اتے ایس لئی اوہناں نوں سدھے راہیں پاون لئی چوکھے وچن متھنے ہوون گے۔ سغوں اوس دی سوچ ایہ سی کہ زنانیاں دا آشرم بناون نال شائد بدنامی ہووے گی تے اوہنوں اپنا درس بند کرنا پوے گا۔ سب توں ودھ مہاتما بدھ لئی برادری دا ستکار لینا بڑا ضروری سی، تے ایس پاروں بھکشو سوانیاں بارے کُو سنسکار دا بھورا کو وی شک نئیں سی ہونا چاہیدا۔

اُنج مہاتما بدھ بوہتے قنون بناون دے حق وچ نئیں سی اتے سغوں نکے موٹے قنوناں نوں، جے اوہ کم دے نہ ہوون، ختم کرنا چاہندا سی۔ ایس پالیسی وچ دو حقیقتاں دا پکھ دِسدا اے – اک تے ڈوہنگی سچائی اتے اوس دے نال نال مقامی رسماں مطابق روائتی سچائی دا ستکار۔ ڈوہنگی سچائی موجب، بھاویں، بھکشونیاں دا آشرم قائم کرن وچ اُکا کوئی حرج نئیں؛ پر فیر وی ایس گل توں بچن لئی کہ اوس ویلے دے عام لوکی بودھی شکشا نوں گھٹیا نہ جانن، بھکشونیاں لئی کجھ ہور قنون قاعدے ہونے ضروری سان۔ ڈوہنگی سچائی بارے سماج کیہ آکھدا یا سوچدا اے ایس نال کوئی فرق نئیں پیندا؛ پر بودھی برادری لئی سماج دا دھرواس اتے ستکار حاصل کرن لئی روائیتی حقیقت نوں اہم متھنا بوہت ضروری اے۔ ایس پاروں، اجوکے سمے اتے سماج وچ بودھی روائتاں اوپر عمل کرن نال جے بھکشونیاں یا عام زنانیاں یا کوئی اقلیتی جتھہ نفرت دا شکار ہووے اتے اوس توں بدھ مت دی بےعزتی ہووے، تے فیر مہاتما بدھ دا سبق ایہ وے کہ اوہناں وچ وقت دے مطابق تبدیلی کر لو۔

صبر اتے دردمندی مہاتما بدھ دی ودیا دے دو وڈے اصول رہے نیں۔ مثال دے طور تے، مہاتما بدھ نے نویں مریداں نوں جیہڑے کہ پہلاں کسے ہور دھرم نوں مندے سان ہلا شیری دتی اے کہ اوہ اپنی پرانی برادری دی سہائتا کردے رہن۔ بودھی برادری دے اندر وی، اوس نے آکھیا کہ جے کوئی بمار ہووے، اک دوجے دا خیال رکھو کیوں جے اوہ سب اکو ہی بودھی ٹبر دے جی نیں۔ ایہ سب بودھیاں لئی اک اہم بِدھی اے۔

مہاتما بدھ زبانی گل بات اتے اپنی مثال راہیں سکھاندا سی۔ زبانی گل بات بارے اوہ دو طریقے استعمال کردا سی، ایس دا نربر ایس تے سی کہ اوہ اک جماعت نوں سکھا رہیا سی یا اک کلے جنے نوں۔ جماعتاں موہرے، مہاتما بدھ اپنی شکشا درس وانگوں دیندا سی، اکثر اک گل نوں کئی ون سونّے شبداں وچ دوہراندیاں ہویاں، تاں جے اوس دی گل سبناں نوں چنگی طراں سمجھ آوے اتے یاد رہوے۔ جے اوہ ایہ درس کسے دے گھر دے رہیا ہووے جتھے کہ اوس نوں اتے اوس دے چیلیاں نوں بھوجن کرن لئی دعوت دتی گئی ہووے، تے فیر مہاتما بدھ دا ول وکھ ہوندا سی۔ اوہ کدے وی حاضر دی گل نوں غلط نئیں سی کہندا، سغوں اوہناں دی گل نوں اپنا کے ایس طراں دے سوال کردا سی جس توں حاضر نوں اپنی گل نوں کھول کے بیان کرن دا موقع ملے۔ ایس طراں مہاتما بدھ بندے نوں اپنی گل بارے اعتماد پیدا کرن وچ مدد کردا سی، تاں جے ہولی ہولی اوہنوں حقیقت دی چنگی پچھان ہو جاوے۔ ایس دی اک مثال ایہ ہے کہ مہاتما بدھ اک مغرور برہمن ذات دے جن نوں ایہ سبق دے رہیا اے کہ بندہ اُتم چنگے گن پیدا کرن نال ہوندا اے نہ کہ اُچی ذات نال۔

ایس دی اک ہور مثال ایہ وے کہ اک ڈاڈھی دکھی ماں اپنا مویا بالڑ مہاتما بدھ کول لے کے آئی اتے اوس دی بنتی کردے ہوۓ آکھن لگی کہ نیانے وچ مڑ کے جان پا دے۔ مہاتما بدھ نے اوس نوں آکھیا کہ کسے اجیہے گھروں جتھے کدے مرگ نہ ہویا ہووے اوتھوں اک رائی دا بیج لے کے آوے تے فیر ویکھاں گا کہ میں کیہ کر سکنا واں۔ اوہ سوانی گھر گھر گھمی پر اوس نوں کوئی وی اجیہا گھر نہ لبھا جتھے مرگ نہ ہوئی ہووے۔ اوس نوں ہولی ہولی ایس گل دا احساس ہویا کہ اک نہ اک دن سب نے مرنا اے، تے ایس طراں، اوس نے کجھ تسلی نال اپنے نیانے دی لوتھ نوں ساڑ دتا۔

مہاتما بدھ دے ایس طریقے توں سانوں پتہ لگدا اے کہ لوکاں دی کلیاں کلیاں مدد کرن وچ چنگی گل ایہ ہے کہ اوہناں نال ٹکر نہ لوو۔ سب توں ودیہ طریقہ ایہ ہے کہ اوہناں نوں اپنے لئی آپ سوچن دیو۔ پر لوکاں نوں جماعت دی شکل وچ سکھاندیاں، بہتر ہے کہ سدھے اتے نرول طریقے نال سکھاؤ۔

مہاتما بدھ دے سورگ واسی ہون توں ست ورہے پہلاں اوس دے حاسد چاچا زاد بھرا دیودت نے بودھی پنتھ دی اُگوائی مہاتما بدھ کولوں کھون دی سازش کیتی۔ ایس طراں ہی شہزادے اجت شاترو نے اپنے پیو بادشاہ بمبی سارا کولوں، جو مگدھ دا حاکم سی، حکومت کھون دی سازش کیتی۔ یعنی ایہناں دوہناں نے رل کے سازش کیتی۔ اجت شاترو نے بمبی سار نوں قتل کرن دی کوشش کیتی، جس دے نتیجے وچ بادشاہ نے حکومت اپنے پتر دے حوالے کر دتی۔ اجت شاترو دی کامیابی نوں تکدیاں، دیودت نے اوس نوں مہاتما بدھ نوں مارن لئی آکھیا، پر اوس نوں مارن دیاں ساریاں کوششاں ناکام ہوئیاں۔

فیر اک نراس دیودت نے اپنے مہاتما بدھ کولوں وی زیادہ "پوتّر" ہون دا دعویٰ کردیاں ہویاں اتے انوشاسن دے ڈاڈھے سنسکار مِتھدے ہویاں اوس دے مجوراں نوں ورغلایا۔ 'نرولتا دا ول' (پالی: وسودماگ) دے مطابق، چوتھی صدی عیسوی تیکر، تھیرواد گرو بدھاگھوس نے دیودت دے ایہ نویں سنسکار دسے نیں:

• لیڑیاں توں سیتے ہوۓ چوغے پانا،
• صرف تن چوغے پانا،
• کیول بھیک منگن جانا تے کدے وی بھوجن کرن دی دعوت قبول نہ کرنا،
• جد بھیک منگن جاؤ تے کوئی گھر نہ چھڈو،
• جو وی بھیک ملے اوس نوں اکو وار وچ کھانا،
• صرف اپنے ہی خیرات دے پیالے وچوں کھانا،
• باقی سب کھانے نوں نہ کر دینا،
• صرف بن وچ رہنا،
• درختاں تھلے رہنا،
• کھلی تھاں تے نہ کہ کوٹھیاں وچ رہنا،
• زیادہ تر شمشان وچ رہنا،
• رہن لئی جو وی ٹھکانہ مل جاۓ اوس اوپر راضی رہنا، اتے اک تھاں توں دوجی تھاں پھردے رہنا،
• بیٹھے بیٹھے سونا، لیٹ کے کدے نہ سونا۔

مہاتما بدھ نے آکھیا کہ جے بھکشو ایہناں وادھو سنسکاراں نوں مننا چاہون، تے ٹھیک اے؛ پر ہر کسے نوں مجبور نئیں کیتا جا سکدا۔ بوہت سارے چیلے اوس نوں چھڈ کے دیودت نال جا رلے، اتے اوہناں نے اپنا وکھرا پنتھ قائم کر لیا۔

تھیرواد نظرئیے وچ، دیودت دے وادھو سنسکاراں نوں عملی عبادت دیاں ۱۳ شاخاں آکھیا جاندا اے۔ بن دے باسی مجور دی ریت، جیہڑی اجوکے تھائی لینڈ وچ موجود ہے، ایسے ہی پنتھ توں آئی اے۔ مہاتما بدھ دا چیلہ مہاکشیاپ ایس ڈاڈھے سنسکار نوں منن والیاں وچوں سب توں مشہور سی۔ ایس قسم دے سنسکار نوں منن والے کئی گھمن پھرن والے پوتر جن یعنی سادھو ہندو دھرم توں نیں۔ اوہناں دی ایہ ریت مہاتما بدھ دے ویلے دے آتمی رمتا دا چلار لگدی ہے۔

مہائی نظریے وچ وی ایدے نال رلدے ملدے عملی عبادت دے ۱۲ سنسکار نیں۔ ایس ویروا وچوں "جد بھیک منگن جاؤ تے کوئی گھر نہ چھڈو،" کڈھ کے تے ایہ رلت کیتا ہے،"کوڑے وچ سُٹے ہوۓ چوغے پانا،" اتے "بھیک منگن جانا" نالے "صرف اپنے ہی خیرات دے پیالے وچوں کھانا،" نوں رلا کے اک سنسکار بنا دتا اے۔ مغروں ایس سنسکار دا اک وڈا حصہ منن والے بھارتی پنتھ دے بڑے پوہنچے ہوۓ تنتری پجاری مہا سدھ ہوۓ، جیہڑے کہ مہائی بدھ مت اتے ہندو مت دوہناں وچ پاۓ جاندے نیں۔

اک نواں پنتھ قائم کرن لئی اک منّے ہوۓ بدھ ونش توں وکھ ہونا- یا شائد اجوکی ریت دے انوسار، وکھرا دھرم آشرم قائم کرنا – ایہ کوئی مسلہ نئیں سی۔ ایس دا مطلب ایہ نئیں کہ کوئی "بودھی برادری وچ فرقہ بندی پیدا کر رہیا اے،" جو کہ پنج وڈے اپرادھاں وچوں اک ہے۔ پر دیودت نے اجیہی فرقہ بندی کیتی، کیونکہ جیہڑے لوک ٹُٹ کے اودے نال جا رلے اوہناں نے مہاتما بدھ دی برادری ول بڑی بد گمانی وکھائی اتے اوہناں نوں بڑا دوش دتا۔ کجھ قصیاں موجب ایس فرقہ بندی دا بھیڑا اثر کئی یگاں تیکر رہیا۔

ایس فرقہ بندی دے بیان توں ایہ پتہ لگدا اے کہ مہاتما بدھ بوہت برداشت والا سی اتے اوہ اُکا ہی کٹّر نئیں سی۔ جے اوس دے چیلے اوس سنسکار توں جیہڑا اوس نے مقرر کیتا سی زیادہ سخت سنسکار اپناونا چاہندے سان، تے کوئی حرج نئیں سی؛ یا جے اوہ کوئی اجیہی تاہنگ نئیں سان رکھدے تے ایہ وی ٹھیک سی۔ کسے لئی کدی وی مہاتما بدھ دی شکشا اوپر عمل کرنا لازمی نئیں سی۔ جے کوئی مجور یا مجورن مٹھ ونش نوں چھڈنا چاہوے تے اوہ وی ٹھیک سی۔ پر جیہڑی گل ات بھیڑی ہے اوہ ہے بودھ برادری وچ پھُٹ پاونا، اچیچ انج کہ بھکشو برادری نوں دو یا ایس توں ودھ دھڑیاں وچ ونڈ دینا جس وچ اک دوجے لئی برا ڈھو رکھن اتے اک دوجے نوں بدنام کرن تے نقصان پوہنچان دی کوشش کرن۔ ایتھوں تیکر کہ بعد وچ ایہناں جتھیاں وچوں کسے اک وچ رلنا اتے ایس دے دوجے دے خلاف نفرت پھیلان وچ حصہ لینا ات حدل ہانی کارک متھیا جاندا ہے۔ پر جے کوئی جماعت نقصان دین والے کماں وچ رجھی ہووے یا نقصان دین دا اچار وہار رکھدی ہووے، تے فیر درد مندی دا تقاضا ایہ ہے کہ لوکاں نوں اجیہی جماعت وچ رلن بارے خبردار کیتا جاوے۔ پر ایہ کم کرن وچ کسے دی اکساوٹ وچ غصہ، نفرت، یا بدلہ لین دی آشا شامل نئیں ہونی چاہیدی۔

مکش پا لین مغروں، بھاویں، مہاتما بدھ وس توں باہر پنر جنم دے بکھیڑے توں ازاد ہو چکیا سی؛ فیر وی، ۸۱ ورہے دی عمر تے مہاتما بدھ نے متھیا کہ اوہ اپنے شریر توں وکھ ہو جاوے، تاں جے اپنے منن والیاں نوں (ہستی دے) کچے اتے عارضی ہوون دا سبق دے سکے۔ ایس کم توں پہلاں، اوس نے اپنے نوکر آنند نوں اک موقع دتا کہ اوہ (آنند) مہاتما بدھ نوں ہور زندہ رہن تے درس دین لئی آکھے، پر آنند مہاتما بدھ دا اشارہ نہ سمجھ پایا۔ ایس توں ایہ پتہ لگدا اے کہ کوئی وی بدھ اودوں ہی سکھاوندا اے جد اوس نوں عرضی پائی جاوے، تے جے نہ کوئی پُچھے تے نہ ہی دلچسپی وکھاوے، تے فیر اوہ ہور کسے پاسے ٹُر پوے، جتھے اوہ زیادہ فیدہ مند ہو سکدا اے۔ کسے استاد دا ہوون اتے شکشا دا ہوون، ایہناں دا نربر ودیارتھیاں اوپر ہے۔

فیر کشی نگر وچ، چندا دے ڈیرے تے جو کہ اوس دا اک مربّی سی، مہاتما بدھ بھوجن کرن مغروں، جیہڑا اوس نوں تے اوس دے مجوراں نوں پیش کیتا گیا سی، مرن جیہا بمار ہو گیا۔ مرن ویلے اوس نے اپنے چیلیاں نوں آکھیا کہ جے اوہناں نوں کوئی شک ہووے یا کوئی سوال، تے اوس دی شکشا اتے سنسکار کولوں سہائیتا لین، جو کہ ہن توں اوہناں دا استاد ہووے گا۔ یعنی مہاتما بدھ ایس گل ول اشارہ کر رہیا سی کہ ہر پرش نوں آپوں ہی اپنے لئی شکشا توں متھنا ہووے گا۔ کیونکہ کوئی وی ایہو جیہا بدھی مان نئیں جس دے کول ہر گل دا جواب ہووے۔ فیر مہاتما بدھ گزر گیا۔

چندا ات دا دکھی ہویا، ایہ خیال کر کے کہ ہورے اوس نے مہاتما بدھ نوں زہر دے دتا اے۔ پر آنند نے اوس نوں ایہ گل کہہ کے تسلی دتی کہ اوس نے مہاتما بدھ نوں اوس دی وفات توں پہلاں آخری بھوجن کھوا کے در اصل بڑی مثبت شکتی یا "انعام لائق گُن" پیدا کیتا سی۔

مہاتما بدھ نوں فیر واہ کرم کر دتا گیا اتے اوس دی سواہ ستوپیاں وچ – متبرک استھاناں – رکھ دتی گئی، اچیچ اوہ والے چار جیہڑے مغروں وڈیاں بودھی زیارتاں بنے:

• لمبینی - جتھے مہاتما بدھ دا جنم ہویا
• بودھ گی - جتھے مہاتما بدھ نوں گیان ہویا
• سرناتھ - جتھے اوس نے پہلا درس دتا
• کشی نگر- جتھے اوہ سورگ واسی ہویا۔

مختلف بودھی پنتھ مہاتما بدھ دی جیون چرتر وکھو وکھ بیان کردے نیں۔ اوہناں دے نکھیڑ توں ایہ پتہ لگدا اے کہ کویں ہر ونش مہاتما بدھ بارے سوچدا اے اتے اسی اوس دی مثال توں کیہ سکھ سکنے آں۔

• ہنائی ونش روپ - کیول اتہاسی مہاتما بدھ دا ذکر کردا اے۔ ایہ گل دس کے کہ کویں مہاتما بدھ نے گیان پاون لئی اپنی جان ماری، ایس توں اسی ایہ سمجھنے آں کہ اسی عام لوکی وی انج کر سکنے آں اتے سانوں آپوں جتن کرن دا سبق ملدا اے۔
• عام مہائی روپ - مہاتما بدھ کئی یُگ پہلاں ہی گیان پا چکیا سی۔ بارہ گیانی کرماں دی جندڑی راہیں اوس نے سانوں ایہ دسیا کہ گیان پاون لئی سبناں دے بھلے لئی سانوں ہمیش ہی کم کرنا ہے۔
• انوتر یوگا تنتر بیان - مہاتما بدھ نے بطور شکیا مونی اک ہی سمے 'دور رس نکھیڑلی پچھان دے سوتر' (پراجنا پرامت سوتر) اوپر اتے بطور وجرادھر جو کہ تنتر سکھا رہیا ہووے، شکشا دتی۔ ایس توں ایہ پتہ لگدا ہے کہ تنتری عبادت دا مُول اکا ہی مدھیامک دی پلاڑتا (خالی پن) دی ودیا اوپر ہے۔

پس ایس دا مطلب ایہ ہے کہ اسی مہاتما بدھ دے جیون چرتر دے ہر اک روپ توں کئی کم دیاں گلاں سکھ سکنے آں اتے کئی پدھراں تے الہامی گیان حاصل کر سکنے آں۔