بدھ مت اتے سائنس

سوال: کیہ تسی بدھ مت اتے سائنس وچکار ناطے اوپر کجھ ہور گل کر سکدے او، اتے ایہناں وچکار کجھ سانجھیاں شیواں دی مثالاں دیو؟

ڈاکٹر برزن: حالی تیکر تقدس مآب دلائی لاما اتے سائنسداناں وچکار گل بات تن مول گلاں اوپر ہوئی اے۔ اک تے فلکیاتی طبیعات اے، جیس دا مڈھلا مقصد جگ دے اپراجن دی کھوج لاونا اے۔ کیا ایس دا کوئی شروع ہے؟ کیا ایس نوں پیدا کیتا گیا سی یا ایہ کسے نت دے چلار دا حصہ اے؟ دوجا موضوع ذریاں دی طبیعات بارے وے، جیس دا تعلق ایٹم تے مادے دے ڈھانچے نال اے۔ تیجی اے اعصاب دی سائنس، کہ دماغ کویں کم کردا اے۔ ایہ تن وڈیاں گلاں نیں۔

اک گل جیس اوپر بدھ مت اتے سائنس دونویں راضی نیں اوہ ایہ کہ ایس جگ دا کوئی کرتار نئیں۔ سائنس دا مادے تے توانائی دے محفوظ رہن دا نظریہ ایہ ہے کہ مادے تے توانائی نوں نہ ہی پیدا کیتا جا سکدا اے نہ تباہ، نرا اک صورت توں دوجی وچ بدلی کیتا جا سکدا اے۔ بودھی ایس گل نال پوری طراں سہمت نیں، اتے اوہ ایس اصول نوں من اوپر وی لاگو کردے نیں۔ بدھ مت وچ "من" دا مطلب اے مظاہر دی خبرگیری – بھاویں شعوری ہووے یا غیر شعوری – اتے مظاہر دی خبرگیری نہ ہی پیدا کیتی جا سکدی اے نہ تباہ، نری بدلی کیتی جا سکدی اے۔ ایس لئی پنر جنم اک انسان دی مظاہر دی خبرگیری دے چلار وچ نرا اک بدلاؤ اے، فرق صرف ایہ وے کہ ہن اوہنوں اک نواں شریر مل گیا اے۔

ذریاں دی طبیعات دے ماہر کسے شے بارے دس پاون وچ اوس شے نوں ویکھن والے دے کردار اوپر زور دیندے نیں۔ مثال دے طور تے، کسے اک وچار ہیٹھ جوتی مادہ اے؛ کسے ہور ہیٹھ ایہ توانائی اے۔ لہٰذا جوتی دا وجود کیہ شے وے ایس دا پتیجن کئی گلاں اوپر اے، اچیچا ویکھن والے دی سوچ اوپر جیہڑا ایس دی پرچول کردا اے۔ ایس دا مطلب ایہ ہے کہ مظاہر آپوں کوئی حیثیت نئیں رکھدے، اوس شعور توں وکھ جیہڑا اوہناں نوں تکدا اے۔

بدھ مت وی ایہو ہی کہندا اے۔ شیواں دے وجود دا دارومدار ویکھن والے اتے اوس دی سوچ اوپر اے۔ مثال دے طور تے کوئی واپر اک وڈی سمسیا اے یا اک اجیہی شے جیس دا اوپا ہو سکدا اے، ایس دا پتیجن تکن والے اوپر اے جنہوں ایس دے نال واہ پیا اے۔ جے کسے دا وچار ایہ ہووے، "ایہ بڑی اوکھی سمسیا اے تے ایس دا کوئی اوپا نئیں،" تے فیر سچ مچ اک ڈاڈھا اوکھا مسٔلہ اے جیس دا کوئی حل نئیں۔ پر جیہڑا بندہ انج سوچدا اے،"ایہ کم ہے تے اوکھا، پر جے ایس نال کسے ہور طراں نبڑیا جاوے تے فیر ایس دا حل ہو سکدا اے،" تے اجیہا شخص کوئی راہ کڈن دا جتن کرن جوگا اے۔ جیہڑی اک شخص لئی وڈی سمسیا اے اوہ دوجے لئی کوئی وڈی گل نئیں۔ ایہ تکن والے دا معاملہ اے، کہ ساڈے مسٔلے کوئی ایڈے وڈے مسٔلے نئیں ہوندے۔ ایس لئی سائنس تے بدھ مت دا اِکّو ہی وچار اے: مظاہر دے وجود دی مورت ویکھن والے اوپر اے۔

ایس طراں ہی، اعصاب دے ماہر اتے بودھ لوکاں نوں شیواں وچ دھرواس اپراجن دِسدا اے۔ مثال دے طور تے جدوں اعصاب دے ماہر دماغ دی پرچول کردے نیں، ایہ جانن لئی کہ دماغ فیصلے کویں کردا اے، تے اوہناں نوں پتہ پیندا اے کہ دماغ وچ "فیصلے کرن والی" کوئی وکھ شے نئیں۔ ساڈے سِر وچ کوئی نکا جیہا بونا "میں" نئیں بیٹھیا ہویا جیہڑا اکھاں، کناں، وغیرہ دے راہیں جانکاری لے کے، جویں کسے کمپیوٹر دی سکرین اوپر، کوئی بٹن دباوندا اے کہ بانہ کیہ کرے تے لت کیہ کرے۔ سغوں فیصلے اعصابی، کیمیائی، اتے برقی چلاراں دے اک بوہت وڈے تانے بانے وچ آپس دیاں گمبھیر سنگتاں دے نتیجے وچ سامنے آوندے نیں۔ ایہ سارے رل کے نتیجہ کڈدے نیں، یعنی اک فیصلہ۔ ایہ سب کجھ بغیر کسے ازاد، خود مختار فیصلے کرن والی ہستی دے ہوندا اے۔ بدھ مت وی ایسے گل تے زور دیندا اے: "میں'" ورگی کوئی ٹھوس، ہمیش رہن والی شے نئیں جو ساڈے سِراں وچ رہندی اے، جیہڑی ساڈے فیصلے کردی اے۔ روائتی طور تے اسی کہنے آں،" مینوں ایہ واپر ہو رہی اے۔ میں اوہ کم کر رہیا واں،" پر اصل وچ جو ہو رہیا اے اوہ کئی ون سونیاں شیواں دے آپس دے گمبھیرمیل دا نتیجہ اے۔ ایس معاملے وچ سائنس تے بدھ مت اک دوجے دے چوکھے نیڑے نیں۔

وقت کیہ شے وے؟ سانوں ودیارتھیاں نوں لیکچر سنن لئی ویلے سر اپڑنا چاہیدا اے اتے پڑھائی لئی تے کم دیاں ذمہ واریاں پوری کرن لئی ساڈے کول کافی سمے ہونا چاہیدا اے۔ اسی جند نوں سوکھا بنان لئی سمے نوں کویں سمجھیئے؟

بدھ مت سمے نوں 'بدلی دا ناپ' سمجھدا اے۔ اسی وقت نوں سیاریاں دی حرکت یا سورج دی اسمان وچ تھاں توں وی ناپ سکنے آں۔ اسی ایس طراں وی حساب لا سکنے آں کہ اسی اک سمسٹر وچ کنے لیکچر سنے نیں – اسی ۱۲ سنے نیں اتے ۲ ہور رہ گئے نیں – یا اسی طبعی، جسمانی پھیریاں نال وی سمے نوں متھ سکنے آں – کپڑے آون دا پھیر، کنے ساہ لئے نیں، وغیرہ وغیرہ۔ ایہ سارے بدلاؤ نوں ناپن دے طریقے نیں تے سمے نرا بدلی دا ناپ اے۔

سمے دا وجود تے ہے، پرایس بارے جویں اسی سوچنے آں، سمے دا ساڈے اوپر اثر ہور طراں ہوندا اے۔ مثال دے طور تے اسی سوچنے آں،"امتحان وچ اک دہاڑا رہ گیا اے!" کیوں جے اسی سمے بارے اک چھوٹے عدد وچ سوچ رہے آں، اسی چنتا وان ہو جانے آں کیوں جے ساڈے کول بوہتا سمے نئیں ہے۔ جے اسی ہور طراں سوچئے،"(امتحان وچ) ۲۴ گھنٹے پۓ ہوۓ نیں،" فیر انج لگدا اے کہ تیاری لئی بڑا سمے ہے۔ ذہنی طور تے ایس گل دا دارومدار ایس تے وے کہ اسی ایہنوں کس طراں ویکھنے آں۔ جے اسی وقت نوں کوئی ٹھوس، ظالم شے متھئیے، تے فیر اسی ایس توں دب جاواں دے تے ساڈے کول کدی وی چوکھا سمے نئیں ہووے دا۔ پر جے اسی ایہنوں کھلے دل نال تکئیے، کہ ساڈے کول کنا سمے ہے، تے فیر اسی پریشان ہوون دی تھاں ایس دا چنگا ورتا کراں دے۔

بدھ مت عقل اتے بدھی اوپر زور دیندا اے۔ دوجے دھرماں وانگوں کیا کوئی اجیہا معاملہ وی ہے جیس دے وچ ایمان لوڑی دا اے؟

بدھ مت ایس دی منگ نئیں کردا۔ ایس نوں اسی بدھ مت دے وجود دے ارتھ توں دیکھ سکنے آں۔ جو شے وجود رکھدی اے اوہ ہے،"جیس بارے گیان ممکن ہووے۔" جس شے دا گیان نئیں ہو سکدا اوہ وجود توں عاری اے، مثال دے طور تے، خرگوش دے سِنگ، کچھو کمے تے وال، یا ککڑی دے بُل۔ اسی انسانی بُلاں دا ککڑی اوپر تصور کر سکنے آں؛ اسی کسے کارٹون وچ ککڑی اوپر بُل بناۓ ہوۓ دیکھ سکنے آں؛ پر اسی کدی وی بُلاں والی ککڑی نئیں دیکھ سکدے کیوں جے اجیہی کوئی شے ہے ہی نئیں۔ ایس دا کوئی وجود نئیں کیوں جے ایس دا کوئی گیان نئیں۔

ایس دا مطلب ایہ وے کہ ہر وجود والی شے دا گیان ممکن اے۔ ساڈے من لئی ایہ ممکن اے – اچیچا، مضاہر بارے ساڈے من دے تانے بانے راہیں – کہ اسی ہر شے دا ادراک کر سکئیے۔ دھرمی لکھتاں وچ بیان کیتا گیا اے کہ حقیقتِ کُل من اتے شبداں توں ماوراء اے۔ پہلی گل ایہ وے کہ میں ایس دا انگریزی والا ترجمہ کرنا نئیں منگدا کیوں جے ایس توں لگدا اے کہ ایہ کوئی ساڈے توں بوہت پراں کوئی شے وے، اوپر آکاش وچ۔ سغوں، میں ایس دا ترجمہ "شیواں دی ڈوہنگی سچیائی" کرنا واں۔ "شیواں دی ڈوہنگی سچیائی" دا وجود ہے۔ ایہ ساڈے من، سوچاں اتے شبداں توں پرے وے ایس طراں کہ ایہ ساڈے شیواں نوں سمجھن دے عام طریقیاں توں دور اے۔ زبان اور تصور ایہ کہنے نیں کہ شیواں کالی تے چِٹی ونڈاں وچ ونڈیاں ہویاں نیں۔ بھلا مانس، بد انسان، پاگل، ات سرتا – زبان استعمال کرن دا مطلب اے کہ شیواں ایس طراں دی نرول تے ازاد ونڈاں وچ وجود رکھدیاں نیں۔ " ایہ جھلا اے۔ ایہ کوئی کم وی سدھا نئیں کر سکدا۔" "ایہ مہان پُرش اے۔" سچائی دے گیان دا مطلب اے کہ شیواں ایس طراں دی خیالی، ناممکن، کالی چِٹی ونڈاں وچ نئیں ونڈیاں ہویاں۔ شیواں چوکھیاں نرول اتے رلکنہار نیں۔ جے کوئی انسان کوئی کم ہنے نہ کر سکے تے ایس دا مطلب ایہ نئیں کہ اوہ نرا جھلا/جھلی اے۔ اوس دے ہور کئی روپ ہو سکدے نیں – یار بیلی، ماں یا پیو، وغیرہ وغیرہ۔

ایس لئی، جد اسی ایہ کہنے آں کہ شیواں دا وجود ساڈے من اتے شبداں توں ماوراء اے، تے ساڈا مطلب ایہ وے کہ شیواں دا وجود اوس طراں نئیں جس طراں تصور تے زبان سمجھدے نیں۔ ساڈا من ایس گل نوں سمجھ سکدا اے۔

ایہ گل نئیں کہ ساڈے من کجھ گلاں دا گیان نئیں کر سکدے ایس لئی سانوں اوہناں بارے یقین کرن لئی ایمان دا آسرا لینا چاہیدا اے۔ بدھ مت کدے وی اندھے ایمان دی طلب نئیں کردا۔ سغوں، مہاتما بدھ نے آکھیا،" میرے آدر ہیٹھ میریاں گلاں نوں نہ منوں، بلکہ آپوں پرچول کرو، انج جویں تسی سونا خرید رہے او۔" ایہ گل ہر پدھر تے سچ اے۔

کسے گل دی سُرت سانوں شتابی نہ لگے، ایہ ہو سکدا اے۔ پر، اسی کسے گل نوں ایس پاروں رد نئیں کردے کہ پہلاں پہل سانوں ایس دی سدھ نئیں لگی۔ جے اسی صبر نال کسے شے دی پرچول اتے جانکاری دا جتن کرئیے تے جیہڑی گل پہلاں پلے نئیں سی پئی اوہ ہن ٹھُک دی لگ سکدی اے۔