بودھی سائنس، منو وگیان اتے دھرم

منطق

منطق بودھی عبادت دا بڑا ضروری انگ اے، اتے جویں ایس نوں بحث وچ ورتن لئی سکھایا جاوندا اے۔ بحث دا فائدہ کیہ اے؟ بحث دا مقصد اپنے سامنے والے نوں ہراؤنا یا غلط ثابت کرنا نئیں۔ سغوں بحث دا مطلب ہے کہ کوئی ہور شخص کسے بودھی شکشا بارے وکھ سدھ یا سرت رکھدا اے، تے دوجا انسان اوس دی سدھ بدھ اوپر سوال چکدا اے ایہ تکن لئی کہ اوہ اپنی سدھ بارے کنا کو پکا اے۔ ایس لئی جے تسی ایس گل نوں یا اوس گل نوں مندے او تے اوس توں کوئی ہور گل وی نکلدی اے۔ تے جے اوہ گل فضول اے، بے تکی اے، تے (ایس دا مطلب اے کہ) ساڈی سمجھ وچ کوئی خرابی اے۔ ایہ گل بڑی ضروری اے کیوں جے اسی حقیقت بارے کجھ ڈوہنگیاں بنیادی گلاں جانن دی کوشش کر رہے آں، مثلاً ناپائداری، فیر اسی چاہواں دے – جس نوں مراقبہ کہنے آں – اسی ایس اوپر ڈوہنگا گوہ کراں دے اتے ایس نوں اپنی جگ دی اکھ دھرائی دا اک انگ متھ لواں دے۔

ہر شے ہر ویلے بدلدی رہندی اے، تے اپنی عمومی من دی شانتی لئی ایس گل دی سدھ بڑی ضروری اے۔ مثال دے طور تے، تسی نواں کمپیوٹر خریددے او تے اخیر اوہ خراب ہو جاوندا اے، تے تسی ایس بارے غصہ کردے او:"ایہ کیوں خراب ہو گیا اے؟" وغیرہ۔ پر جے تسی ایس اوپر دلیل راہیں سوچو، تے ایس دے خراب ہون دا سبب ایہ ہے کہ ایس نوں بنایا گیا سی۔ کیوں جے ایس نوں بناون لئی کئی کل پرزے، جیہڑے کہ آپس وچ جڑے ہوۓ نیں، ورتے گئے، ایس لئی ایہ بڑا کچا تے کمزور اے، ایس لئی ایہ کدی نہ کدی ٹُٹ جاوے دا۔

بلکہ (انج وی ہوندا اے) جدوں اسی کسے نوں ملنے آں اتے ساڈی پکی دوستی ہو جاوندی اے، سغوں شراکت داری وی ہو سکدی اے، اخیر ایہ مک جاوندی اے۔ پر کیوں مک گئی؟ ساڈا سانگھا کیوں ٹٹ گیا؟ اسی وچھڑے کیوں جے اسی ملے ساں۔ ساڈے ملن مغروں ہر گھڑی اوس شخص دی تے میری حیاتی وچ کوئی نہ کوئی تبدیلی آئی۔ اوہ حالات جیہڑے ساڈی شروع دی دوستی نوں قائم رکھن وچ سہائت سان، ہن نئیں رہے، اتے دوستی دا دھرواس ایہناں حالات اوپر ہوندا اے، ایس لئی جدوں ایک مکدی اے – اتے ایس نے اخیر مکنا ہی اے کیوں جے ایس نوں قائم رکھن والے حال بدل گئے نیں۔ تے اخیرلا واقعہ جیہڑا ساڈے بھوں دوستی ٹٹن دا سبب سی – اوہ اک کپت سی، فرض کرو – ایہ نرا دوستی ٹٹن دی اک واپر سی۔ جے ایہ واپر نہ ہوندی، تے کوئی ہور گل ہو جانی سی۔ پر ایس دے مکن دی اصل وجہ ایہ ہے کہ ایس دا کوئی شروع سی۔

تے ساڈی حیاتی دا معاملہ وی انج ہی ہے (ایہ موت بارے بودھی سوچ اے): سانوں موت کیوں آئی؟ ایس دا سبب ایہ ہے کہ اسی جمے ساں۔ بیماری یا حادثہ ایویں اک بہانہ سی۔ ایس لئی جے تسی جمے او تے فیر تہانوں مرنا وی اے۔ سدھی گل اے۔ ایہ حقیقت اے۔ ایہ بودھی سائنس دے پرت نیں، اتے ایہ گل دلیل اوپر پوری اے۔ تے کسے بحث اندر دوجا شخص تہاڈی ایس بارے سدھ دا امتحان لوے دا تے تہاڈی دلیل اندر کمزوریاں لبھے دا:

• "تسی کہہ سکدے او،' جے میں ایہ نہ کھاندا یا فلانی تھاں نہ جاوندا، تے فیر مینوں موت نئیں سی آنی۔"
• جدوں کہ دوجا انسان کہہ سکدا اے،"ہاں، پر کوئی ہور گل ہو جانی سی۔ کیوں جے تسی جمے سو، تہاڈی مرگ لازمی اے۔"

تے ایس طراں دلیل اتے بحث راہیں، انسان نوں صحیح سرت آ جاوندی اے جس اندر کوئی پلیکھا نئیں ہوندا ("کیا ایہ اِنج اے یا اُنج اے؟")۔ ایس طراں ساڈی سدھ بڑی پکی ہو جاوندی اے، بڑی مضبوط ۔ تے اوس مغروں جے اسی مراقبہ کرئیے یا جو وی، ایہ بوہت زیادہ فائدہ مند ہو جاوندا اے۔ ایس پاروں، کسے حال وچ کسے شخص لئی ایس طراں دی بحث اتے دلیل بازی بڑی فائدہ مند اے۔ کئی وار اسی ایس طراں سوچنے آں کہ اسی پلیکھے وچ رہنے آں؛ اسی اپنی سوچ یا عمل دے نتیجے بارے نئیں سوچدے۔ ایس پاروں جے اسی دلیل نال سوچن لگ پئیے، فیر ساڈی حیاتیاں اندر مصیبتاں بوہت گھٹ جاون دیاں۔

تے ایہ بودھی سائنس دی اک پرت اے۔

حقیقت

حقیقت بارے ناپائداری دی گل اسی پہلاں کر چکے آں۔ ہر شے ہر گھڑی بدلدی جا رہی ہے اتے ہر گھڑی اپنے اخیر دے نیڑے آوندی جا رہی ہے۔ ایہ حقیقت ساڈی عمر بارے وی سچ ہے۔ اسی سوچ سکنے آں،"اوہ، میں ہر روز بڈھا ہوندا جا رہیا واں" اتے سوچنے آں، "ایہ ٹھیک اے" پر ساڈے وچوں کِنے ہر روز ایہ سوچدے نیں:"میں اپنی موت دے نیڑے ہوندا جا رہیا واں۔ ایہ ٹھوس حقیقت اے"؟ پر جے اسی ایس بارے خبردار رہیٔے، کہ ہر دہاڑے اسی اپنی موت دے نیڑے ہوندے جا رہے آں اتے موت کسے ویلے وی آ سکدی اے، جو کہ سچ اے، تے فیر اسی اپنا وقت فضول نئیں گنواواں دے۔ اسی کم نوں کل توں کل توں کل اوپر نئیں ٹالاں دے، سغوں اسی اپنی حیاتی نوں چوکھی توں چوکھی چنگی طراں گزاراں دے۔ اتے چوکھے چنگے دا مطلب اے ہوراں دا بھلا کرنا۔ تے ایہ ہے حقیقت۔ اتے ایہ سوچ بڑی فائدہ مند اے کہ،"جے ایہ میرا اخیرلا دن ہوندا، تے ایس اخیرلے دہاڑے میں کیہ کردا؟ میں ایس توں کویں پورا فائدہ چک سکنا واں؟" کیوں جے سانوں کدی وی ایہ پتہ نئیں لگ سکدا کہ ساڈا اخیرلا دہاڑا کدوں ہووے دا۔ اسی جدوں ایس کمرے توں باہر جائیے تے ہورے کسے گڈی تھلے آ جائیے۔ ایس دا مقصد سانوں نراش کرنا نئیں؛ سغوں سانوں اپنے وقت نوں چنگے کم لاون دی اکساوٹ دینا اے۔

حقیقت بارے اسی اک ہور مثال لینے آں۔ فرض کرو کہ تسی دس ہور بندیاں سنے کسے ایلیویٹر وچ پھنس جاوندے او۔ بجلی ٹُر جاوندی اے تے تسی ایہناں دس بندیاں نال ایلیویٹر وچ پوری دہاڑی لئی پھنس جاوندے او۔ تسی کویں اک دوجے نال ورتا کرو دے؟ جے تسی کپت کرو، جے تسی لڑائی جھگڑا کرو تے ایہ ایلیویٹر نرگ بن جاوے دا۔ بچن دا اکو ہی ول اے اتے اوہ ایہ کہ جے تسی اک دوجے دی سہائتا کرو، چنگا سبھا رکھو، اک دوجے دا درد کرو، کیوں جے تسی سب اکٹھے ایس ایلیویٹر اندر پھنسے ہوئے او؛ تہاڈے سبناں دا حال اکو جیہا اے۔ ایس لئی ایہ مت دی گل اے۔ ایہ تُک دی گل اے، ہے کہ نئیں؟ اسی ایس مثال نوں پوری دھرتی اوپر لاونے آں: ساری دھرتی اک وڈا سارا ایلیویٹر اے، اتے اسی سارے ایس اوپراکٹھے پھنسے ہوئے آں۔ جے اسی آپس وچ لڑیٔے جگھڑیٔے، تےایہ سب لئی بڑی بپتا بن جاوے دی۔ ایس لئی ساڈے بچاؤ دا گپت ایس وچ اے کہ اسی سارے اک دوجے نال دوستی، ہمدردی اتے سہائتا والا سبھا رکھیٔے کیوں جے اسی سب اکٹھے آں اتے ساڈا اکو جیہا حال اے۔ اسی سارے ایسے ہی ہوا وچ ساہ لینے آں؛ ساڈا سمندر، پانی، زمین سب اکو ہی ہے۔ اسی سب اکو ہی ایلیویٹر اندر آں۔ تے ایہ گل انج اے۔ ایہ ہے حقیقت نال دلیل دے۔

اتے ساڈے کئی خواب تے کئی آساں نیں۔ اسی ایس گل دا تصور کرنے آں کہ اسی، ہور لوکیں تے سارا جگ ہر ون دے انہونے طریقیاں دا وجود رکھدے نیں۔ اسی انج سوچنے آں، اتے انج لگدا اے کہ ہورے شیواں دا وجود انج ہی ہے، پر ایہ گل حقیقت نال ساویں نئیں؛ ایہ نرا ساڈا تصور اے، ساڈی سوچ اے۔

مثال دے طور تے، میں ایہ سوچ سکنا واں کہ میں کسے خاص ول دا سبھا رکھاں اتے ایس دا کوئی خاص نتیجہ نئیں ہووے دا۔ تے،"میں چنگی پڑھائی نہ کراں، سست رہواں تے ایس دا میری حیاتی اوپر کوئی اثر نئیں ہووے دا؛ میں فیر وی کامیاب رہواں دا۔" یا " میں دیر نال جاواں، یا تہانوں بھیڑی گل آکھاں، تے ایس دا کوئی نتیجہ نئیں ہووے دا۔" کئی لوک ایہ سمجھدے نیں کہ دوجے لوکاں دے کوئی جذبات نئیں ہوندے۔ اوہ ایہ کدی نئیں سوچدے کہ جو اوہ کہندے نیں ایس توں ہوراں نوں دکھ پوہنچ سکدا اے۔ تے ایہ سوچ کہ "جے میں دیر نال جاواں تے ایدے نال کوئی فرق نئیں پیندا۔" ایہ حقیقت نئیں۔ ایہ علت معلول بارے بھولپن اے۔ حقیقت ایہ ہے کہ ہر شخص احساس رکھدا اے، جویں کہ میں، تے جو میں کہنا تے جو میں تہاڈے نال کرنا ایس دا تہاڈے جذبات اوپر اثر ہووے دا، بالکل انج ہی کہ تسی میرے نال جیہو جیا ورتا کردے او تے میرے نال جویں گل کردے او ایس دا میرے جذبات اوپر اثر ہوندا اے۔ تے ایہ ہے حقیقت، ہے کہ نئیں؟ تے اسی جنّاں ایس گل نوں سمجھیٔے تے دھیان وچ رکھیٔے، اوناں ہی اسی ہوراں دا خیال کراں دے۔ اسی ایس گل دی چنتا کرنے آں کہ ہوراں اوپر کویں ساڈا اثر پیندا اے، تے اسی اوس مطابق اپنا سبھا بدلی کرنے آں۔

یا میں ایہ سوچ سکنا کہ میں سب توں وکھ وجود رکھنا واں۔ ایہ وی حقیقت نئیں، ہے کہ نئیں؟ جے میں انج سوچاں تے فیر مینوں ایہ خیال آوے دا،"میری گل ہمیش منی جانی چاہیدی اے۔ میں سب توں چوکھا اہم انسان آں۔ ایس لئی ڈھابے وچ سب توں پہلاں مینوں پُچھنا چاہیدا اے،" تے جے ساڈی گل نہ منی جاوے تے اسی ڈاڈھے غصے ہو جانے آں۔ پر مسٔلہ ایہ ہے کہ ہر کوئی انج ہی سوچدا اے کہ اوہ سب توں اہم انسان اے ایس پاروں کوئی وی ایہ گل منن نوں تیار نئیں ہووے دا کہ اسی سب توں اہم انسان آں۔ تے ایہ ہے ساڈی سوچ۔ ایہ ساڈا وہم اے۔ ایہ حقیقت نئیں۔ کوئی شخص وی جگ دا مرکز نئیں۔ کوئی وی سب توں چوکھا اہم نئیں۔ ایس لحاظ نال اسی سب برابر آں کہ ہر کوئی چاہندا اے کہ اوس نوں پسند کیتا جاوے، کوئی وی ایہ نئیں چاہندا کہ اوس نوں پسند نہ کیتا جاوے۔ ڈھابے اندر سارے لوک بھوجن کرن لئی اپنی واری نوں پئے اڈیکدے نیں، چھڑا میں ہی نئیں۔ ڈاکٹر دے دواخانے اندر سب لوکیں اپنی واری نوں پئے اڈیکدے نیں، چھڑا میں ہی نئیں۔ تے اسی سب برابر آں۔ مڑ ایہ وی حقیقت اے۔

بودھی سائنس اتے پچھمی سائنس

حقیقت نوں سمجھنا تے اپنے سبھا اندر تبدیلی لیاونا بودھی سائنس دا انگ اے۔ حقیقت دی شکشا دے بے شک ہور وی کئی پرت نیں۔ اتے ایہ گل بڑی ودیہ اے کہ کویں پچھمی سائنسدان ایہ پچھان پئے کردے نیں کہ بودھی سائنس دیاں کئی گلاں سچ نیں – شیواں نوں سمجھن دے نویں طریقے جنہاں نوں اوہناں نے پہلاں نئیں سی متھیا۔

مثال دے طور تے پچھمی سائنس اندر مادے اتے توانائی نوں بچاون دا قانون ہے: مادہ اتے توانائی نہ ہی پیدا کیتے جا سکدے نیں تے نہ ہی تباہ کیتے جا سکدے نیں، نرے بدلی کیتے جا سکدے نیں۔ جے اسی انج سوچیٔے تے ایس دا منطقی نتیجہ ایہ نکلدا ہے کہ (جگ دا) نہ کوئی شروع اے تے نہ ہی اخیر۔ اتے جدوں اسی بِگ بَینگ بارے سوچنے آں، تے اسی سوچ سکنے آں کہ بگ بینگ دی شروعات 'کجھ وی نئیں' توں ہوئی، پر بودھی اکھ دھرائی ایہ دسدی اے کہ بگ بینگ توں پہلاں وی کجھ تے ہے سی۔ ایس ساڈے جگ دے شروع ہون دے سبب دے طور تے بدھ مت دا بگ بینگ نال کوئی کپت نئیں، پر ایس توں پہلاں وی کئی جگ گزرے ہون دے، تے مستقبل وچ وی کئی ہور جگ آون دے۔ اتے اجوکی سائنس نے ہولی ہولی انج وی سوچنا شروع کیتا اے۔ اتے ایہ بنیادی پچھمی سائنسی اکھ دھرائی سار دلیل تے وی پوری اے۔ تے ایتھے فیر اسی منطق دی گل کرنے آں۔ جے تسی ایہ مندے او کہ مادہ اتے توانائی نہ ہی پیدا تے نہ تباہ کیتے جا سکدے نیں، نرے بدلی کیتے جا سکدے نیں، تے فیر ایہ گل آکھنا اکا ہی غلط ہے کہ،"پر ایس دا شروع بگ بینگ توں ہویا۔" تے ایہ پچھمی سائنس دے وچاراں نوں بودھی منطق تے بحث نال پرکھن دی ودیہ مثال اے۔

بودھی سائنس دا اک وڈا مننا من تے مادے دی سنگت ہے۔ من تے مادہ آپس وچ جُڑے ہوئے نیں۔ تسی من نوں نرا دماغ یا کوئی کیمیائی عمل نئیں متھ سکدے۔ مسٔلہ ایہ ہے کہ جدوں تسی شبد 'من' ورتدے او تے تسی کسے شے دا تصور کردے او، پر بودھی نظریہ ایہ نئیں۔ بودھی نظریہ من دے فعل بارے سوچ ہے۔ اتے من دا فعل – جس دا مطلب ہے شیواں بارے جانکاری – ایس نوں اسی دماغ اندر کوئی کیمیائی یا برقی عمل دے طور تے بیان کر سکنے آں، پر اسی ایس نوں تجربے دے طور تے وی بیان کر سکنے آں، تے اسی جدوں من دی گل کرنے آں تے اسی ایس تجربے دی گل کرنے آں۔

اتے طبی سائنس دے ماہر ایہ کاڈ پئے کڈدے نیں کہ جو بدھ مت کہندا اے اوہ سچ ہے، کہ ساڈے من دا حال، ساڈی حیاتی دا (چنگا یا ماڑا) ول ساڈی شریر دی صحت اوپر اثر پاوندا اے۔ تے جے ساڈے من نوں شانتی اے، اندرلی شانتی ۔۔۔ جس دا مطلب ہے کہ ہمیش دی چنتا، شکائت اتے منفی تے نراش واد سوچ توں مکتی پاونا۔ جے اسی ایس منفی ول نال سوچیٔے، تے ایہ ساڈی صحت لئی نقصان دہ ہے۔ پر جے ساڈی سوچ آس واد، نرم دل، ہوراں دی چنتا، دوستانہ اتے شانت اے – ایس نال شریر دا دفاعی سربندھ پکا ہوندا اے، تے ایس توں چنگی صحت وچ سہائتا ملدی اے۔ تے طبی سائنس، دھرتی تے کئی ٹھکانیاں تے ایس اوپر پرچول پئی کردی اے، اتے اوہناں نوں ایہ پتہ پیا لگدا اے کہ بودھی سائنس دی گل سچ اے کہ من دی حالت شریر دی صحت اوپر اثر کردی اے، یعنی ایہ مادے اوپر اثر کردا اے۔ اتے پچھم وچ ایس ویلے ساڈے کئی پروگرام نیں جیہڑے پیڑ، پریشانی اتے مصیبتاں نال نبڑن لئی "خبرگیری" مراقبہ ورتدے نیں۔ ایہ زیادہ تر ساہ اوپر توجہ دیندے نیں جس توں سانوں شانتی ملدی ہے۔ ایس دا جوڑ مٹی نال اے، اک طراں نال، اک مادی شے نال، تاں جے تسی ہر ویلے ایہ سوچ کے پریشان نہ ہووو،"میں، میں، میں تے میری پیڑ اتے میری سمسیا" اتے "میں بڑا پریشان آں۔" تے ایہ انسان نوں آشتی دیندا ہے اتے پیڑ گھٹ کرن لئی ات حدل فائدہ مند ہے۔ تے ایہناں گُراں توں فائدہ چکن لئی سانوں بودھی بنن دی لوڑ نئیں۔

تے ایہ ہے بودھی سائنس۔

بودھی نفسیات دا واہ ایس گل نال ہے کہ سانوں شیواں بارے جانکاری کویں ہوندی اے، دوجے لفظاں وچ دانستی کلا  (نفسیات اتے سائنس وچکار کوئی بوہتا نکھیڑ نئیں)۔ تے اسی جانکاری لین دے طریقیاں بارے پڑھنے آں – سانوں گلاں دا پتہ کویں لگدا اے؟ – اتے اسی ایہ وی سکھنے آں کہ جذباتی مسٔلیاں نال کویں نبڑیا جاوے۔ ایہ بودھی نفسیات دے دو پرت نیں۔

جانکاری لین دے طریقے

جیہڑی گل ڈاڈھی ضروری اے اوہ جانکاری لین دے صحیح طریقے اتے غلط طریقیاں وچکار انتر نوں جاننا ہے۔ بدھ مت ایس بارے بوہت کجھ دسدا اے۔ کسے شے نوں جانن دا صحیح طریقہ اوہ وے جیہڑا صحیح وی ہووے تے پکا ٹھُک دا ہووے۔ صحیح دا مطلب ہے کہ ایہ ٹھیک اے – ایہ حقیقت نال رلدا اے؛ ایس نوں ہور لوکیں وی سدھ مندے نیں۔ اتے پکا ٹھُک دا ہون دا مطلب اے کہ سانوں ایس اوپر پورا یقین اے؛ اسی پکے آں۔ ایہ کوئی من دی اجیہی دَشا نئیں:"ہورے ایہ اِنج اے، یا اُنج اے، پر مینوں پکا پتہ نئیں۔"

تے جانکاری دے صحیح ول کیہڑے نیں؟ سانوں کوری جانکاری ہو سکدی اے۔ ایہ ہے تکنا، سننا، سونگھنا، چکھنا، اتے کوئی جسمانی حس (اتے ایہ اسی سفنے اندر وی محسوس کر سکنے آں، اتے فیر من دی پدھر وی ہے)۔ ایس لئی اسی جدوں کسے نوں تکئیے تے ایہ (فعل) صحیح ہونا چاہیدا اے۔ ایہ ہمیش صحیح نئیں ہوندا:"میرا خیال اے مینوں اوتھے کوئی شے نظر آئی، پر مینوں پکا یقین نئیں۔" "میرا خیال اے میں تینوں بھیڑ وچ تکیا سی، پر مینوں پکا یقین نئیں۔ میرا خیال اے میں تینوں تکیا سی، پر اوہ تے کوئی ہور سی۔" "میرا خیال اے تسی ایہ آکھیا سی، پر میرا خیال اے مینوں پلیکھا پیا تے میں کجھ ہور سنیا۔" ایہ صحیح نئیں، ہے کہ نئیں؟ ایہ صحیح اتے پکا ٹھُک دا نئیں۔

اتے غلطی دے کئی سبب ہو سکدے نیں۔ مثلاً میں اپنی عینک لاہ لینا تے مینوں اپنے اگے جھولا جیہا پیندا اے۔ پر تہاڈا وجود کوئی جھولا نئیں، ہے نا؟ میریاں اکھیاں اندر کجھ نقص اے، ایس لئی ایہ جھولا لگدا اے۔ جے میں کسے ہور نوں پُچھاں،"تہانوں اوتھے جھولا دسدا اے" اوہ آکھے نئیں، تے فیر میں جاناں دا کہ میں غلط ساں۔

تے ساڈی اک کوری تکنی ہوندی اے، پر اسی صحیح اتے پکی تکنی دی گل پئے کرنے آں۔

نالے استخراجی سدھ بدھ صحیح سدھ بدھ ہے۔ ایس دا صحیح ہونا ضروری اے، غلط نئیں۔ استخراج۔
دلیل۔ "جتھے دھواں ہووے دا اوتھے اگ ضرور ہووے دی" والی بڑی ودیہ مثال اے۔ تسی دور پہاڑ تےتوتنی توں دھواں نکلدا تکدے او۔ تے ساڈی سدھ صحیح اے – تسی دھواں ویکھدے او – تے اسی جان لینے آں کہ اوتھے اگ ہے (بھاویں اساں اگ اپنیاں اکھاں نال نئیں تکی)۔

کجھ گلاں اجیہیاں نے جو تسی دلیل نال وی نئیں جان سکدے، جویں اوس گھر اندر رہن والے بندے دا نام، اتے اوس لئی تہانوں کوئی صحیح واسطہ لوڑی دا اے۔ اوہ وی اک طراں دا استخراج اے – کہ فلاں بندے دی گل معتبر اے، ایس لئی جو اوہ آکھدا اے سچ اے۔ اوس دی ودیہ مثال ایہ ہے:" میرا جنم دن کدوں ہے؟" ایس گل دا سانوں آپوں کدی وی پتہ نئیں لگ سکدا۔ ایس دا اکو ہی ول ہے کہ یا اسی اپنی ماں نوں پچھیے یا گوشوارہ تکیٔے، ایہ معلوم کرن دا معتبر ذریعہ اے۔

استخراج دے کئی روپ نیں۔ اک استخراج دا مڈھ جانی پچھانی رسماں نیں: تسی اک اواز سندے او۔ تسی کس طراں کہہ سکدے او کہ ایہ اک شبد اے؟ نالے تہانوں ایہ کویں پتہ لگدا اے کہ ایس دے کیہ معنے نیں؟ جے تسی ایس بارے گوہ کرو تے ایہ ڈاڈھا عجیب تانا بانا اے۔ اسی تے نری اوازاں سننے آں، اصلوں، پر کیوں جے اسی کئی رسم رواج توں واقف آں، تے جدوں اسی ایہ اواز سننے آں تے اسی ایہ نتیجہ کڈنے آں کہ ایہ کوئی شبد اے، تے اسی ایہ وی متھنے آں کہ ایس دا کجھ ارتھ ہے۔ بے شک سانوں پکی تسلی کرنی چاہیدی اے کیوں جے کدی انج وی ہوندا اے کہ اسی سوچنے آں کہ اوس شخص نے ایہ آکھیا اے جدوں کہ اوہناں دا مطلب اکا ہی انتر ہوندا اے۔

تے ایس لئی جدوں اسی بودھی نفسیات دے ایس پرت بارے گل کرنے آں تے اسی دانستی کلا دی گل کرنے آں۔ اسی تکنے آں۔ "میں تہاڈی گل دا ایہ مطلب سمجھیا واں، پر کیا ایہ درست اے یا نئیں؟" کئی وار اسی دوجے دی گل دا غلط مطلب سمجھنے آں، ہے کہ نئیں؟ کوئی کہندا اے،"میں تیرے نال پیار کرنا واں،" ہو سکدا اے اسی سوچیٔے کہ ایہ جنسی پیار اے، جد کہ اوہناں دا اکا ہی ایہ مطلب نئیں۔ ایہو جئے غلط مطلب کڈن سبب بڑا پلیکھا پے سکدا اے۔

ایس پاروں جے ایہ استخراج درست اے، تے فیر ایہ صحیح اتے پکا ہووے دا۔

ٹیوا لانا غلط گل اے۔ "میرا خیال اے کہ تہاڈا ایہ مطلب اے، پر مینوں پکا نئیں پتہ۔" ٹیوے دا مطلب اے تُکا لانا۔ "میرے وچار اندر تسی ایہ آکھیا اے۔" ایہ صحیح وی ہو سکدا اے، ایہ غلط وی ہو سکدا اے، ایہ پکی گل نئیں۔ "میرا خیال اے تہاڈا ایہ مطلب اے۔" ایہ ٹیوا ہے۔ پر سانوں یقین نئیں۔

تے فیر اک شے ہے پلیکھے والی دوچت: "تہاڈا ایہ مطلب اے، یا تہاڈا اوہ مطلب اے؟" اسی ڈانوا ڈول ہونے آں۔

تے فیر اک ہور شے ہے کج دانستگی، جتھے اسی اکا ہی گل نوں غلط سمجھنے آں۔ دوجے شخص دا بالکل ایہ مطلب نئیں سی۔

تے ایس طراں دانست کم کردی اے، اتے بدھ مت ایس بارے بڑا کجھ دسدا اے۔ بھاویں ساڈا پچھواڑہ کجھ وی ہووے، ایس نوں سمجھنا ات حدل سہائت اے،"کیا ایس بارے جانکاری دا میرا ول صحیح ہے یا نئیں؟" جے مینوں کوئی شک ہے تے فیر مینوں ایہ جاننا چاہیدا اے اتے اوس نوں ٹھیک کرنا چاہیدا اے۔ ، حقیقت نوں لبھنا چاہیدا اے۔ تے ایہ سبناں لئی فائدہ مند اے۔ ایس لئی تہانوں بودھی دھرم اتے رسم دی لوڑ نئیں۔

پریشان کرن والے جذبے

بودھی نفسیات دا دوجا وڈا مضمون جذبیاں بارے ہے۔ ساڈے جذبے چنگے اتے بھیڑے دونویں طراں دے ہوندے نیں۔ ایہ بھیڑے جذبے پریشانی والے ہوندے نیں؛ ایہ ساڈے من دی شانتی نوں پریشان کر دیندے نیں۔ اسی گل کر رہے آں اجیہی شیواں دی جویں غصہ۔ ایس دا مطلب ایہ ہے کہ ایہ اک اجیہی من دی حالت اے کہ جدوں ایہ پیدا ہوندی اے، تے ساڈے من دی شانتی جاندی رہندی اے – تے فیر اسی تھوڑے کو پریشان ہو جانے آں، تھوڑے گھابرے ہوۓ – تے ایس طراں سانوں اپنے اوپر قابو نئیں رہندا۔ جدوں سانوں غصہ چڑھدا اے، ساڈی شکتی – تسی محسوس کرو دے کہ ایہ گڑبڑ ہو جاوندی اے۔ تے اسی اجیہے کم کرنے آں تے اجیہیاں گلاں کہنے آں جس دا سانوں مغروں پچھتاوا ہو سکدا اے۔ اسی نرا وس توں باہر ہو کے کجھ کرنے آں۔

اسی بدھ مت اندر کرم بارے بڑا کجھ سننے آں۔ کرم دا مطلب اے ساڈا وس توں باہر سبھا جس دی بنیاد ساڈی پشلی عادت اے۔ ایس طراں ہی جدوں اسی موہ، لوچ یا لالچ ہیٹھ آ جانے آں، تے فیر اسی شانت نئیں رہندے – اسی غصے ہونے آں کیوں جے اسی کجھ منگنے آں – پر ایہ ساڈے وس توں باہر ہوندا اے، اوس چاکلیٹ وانگوں جس نوں میں کھانا چاہنا واں۔

تے ایہ نیں پریشان کرن والے جذبے۔ پر دوجی پرت تے، چنگے جذبے وی ہین۔ بدھ مت ایہ سبق نئیں دیندا کہ اپنے سارے جذبے مکا دیو۔ پیار ورگا جذبہ، جو ہوراں لئی خوشی دی آشا دا جذبہ اے اتے خوشی پیدا کرن دے سبب نیں بھاویں اوہ کجھ وی کردے نیں، اتے میرے تے میرے متراں نال جیہو جیا وی سبھا رکھدے نیں۔ تے دوجی شے درد مندی اے جس دا مطلب ہے ہوراں نوں دکھ اتے دکھ دے سبباں توں بچاون دی آشا۔ فیر صبر اے۔ ستکار اے۔ یعنی کئی چنگے جذبے وی ہین۔ تے سانوں اپنے چنگے اتے بھیڑے جذبے اتے کرماں وچکار انتر نوں پچھانن دی لوڑ اے۔ اتے ایہناں ساریاں من دیاں حالتاں بارے سکھاون وچ بدھ مت دی شکشا بڑی ودیہ اے تاں جے اسی ایہناں دی پچھان کر سکیٔے، سغوں بڑے ودیہ ول وی سکھاوندا اے جنہاں راہیں اسی من دیاں بھیڑیاں حالتاں توں جان چھڈا سکیٔے۔

تہانوں یاد اے کہ اسی پلیکھیاں بارے گل پئے کردے ساں، اجیہے وچار جو حقیقی نئیں؟ اوہناں وچوں اک وڈا وچار ساڈے وجود بارے ہے۔ میں جویں بڑے بھولے بھا دس رہیا ساں، کہ اسی اپنے آپ نوں بڑا اہم انسان متھنے آں، کہ اسی اِکلّے ہی اپنا وجود رکھنے آں، اتے ساڈی گل ہمیش منی جانی چاہیدی اے، تے سبناں نوں سانوں چنگا جاننا چاہیدا اے۔ اک گل جیہڑی بڑی سوادی اے اوہ ایہ ہے کہ:"ہر کوئی مہاتما بدھ نوں چنگا نئیں سی جاندا، تے فیر میں ایہ توقع کیوں کراں کہ ہر کوئی مینوں چنگا جانے؟" ایہ گل ڈاڈھی یاد رکھن والی اے۔

ہلا، تے اسی انج سوچنے آں:"میں میرے سِر اندر ایہ اک ٹھوس شے واں، مرے سر اندر چالو اواز دا لکھاری، ایس بارے چنتا وان 'میں کیہ کراں؟ لوکیں میرے بارے کیہ سوچدے نیں'؟" جویں میرے سِر اندر اک 'میں' بیٹھی ہوئی اے جو کہ حساں توں آون والی سب جانکاری نوں کسے پردے اتے لاؤڈ سپیکر اوپر ویکھ رہی اے، اتے بٹن پئی دباوندی اے جس نال شریر ہلدا اے یا جیب ہلدی اے:"ہن میں ایہ کراں دا۔ ہن میں اوہ آکھاں دا۔" تے ایہ ساڈا اپنے بارے بھیڑا پلیکھا اے۔ سانوں کویں پتہ لگدا اے کہ ایہ بھیڑا اے؟ کیوں جے اسی سب غیرمحفوظ محسوس کرنے آں۔ ایس طراں دی سوچ دا مطلب اے کہ اسی اپنے بارے غیر محفوظ تے چنتاوان آں:"لوکیں میرے بارے کیہ سوچدے نیں؟" وغیرہ؛ وغیرہ۔

تے ہوندا ایہ ہے کہ اسی نہ صرف اپنے بارے سغوں ہوراں بارے جیہڑے ساڈے نیڑے تریڑے نیں وی ایہو جئے وچار رکھنے آں۔ اسی کئی شیواں تکنے آں ، تے اسی اوہناں دے گناں نوں ودھا چڑھا کے بیان کرنے آں۔ اسی سغوں اجیہے گن وی دسنے آں جو اوہناں اندر ہے ہی نئیں۔ جویں جدوں سانوں کسے نال پیار ہو جاوندا اے،"اوہ سارے جگ وچ سب توں ودیہ انسان اے۔" اسی اوہناں دی کسے کمزوری نوں اُکا ہی بھُلا دینے آں۔ "اوہ سب توں سوہنا اتے من موہنا شخص اے۔" تے جے اوہ سانوں نہ ملے، تے فیر موہ والی تاہنگ:"میں اوس نوں ضرور اپنا سنگی، ساتھی بناونا اے۔" تے جے اوہ ساڈا یار بن جاوے، لڑ (سانوں دوری منظور نئیں) اتے حرص (اسی اوس نال چوکھا سمے بتانا چاہنے آں)۔

تے ایہ من دی بھیڑی حالت اے، ہے نا؟ سانوں حقیقت نوں تکن دی لوڑ اے: ہر شخص اندر بھیڑے چنگے گن ہوندے نیں۔ اسی اکثر سوچنے آں، اتے ایہ اکا ہی صحیح نئیں، کہ:" میں سب توں اہم آں۔ تے تیری حیاتی وچ میں چھڑا ہی آں۔ تینوں اپنا سارا سمے میرے نال بتانا چاہیدا اے،" اتے اسی ایہ گل اکا ہی بھل جانے آں کہ اوہناں دا ہور لوکاں نال وی واہ ہے، اوہناں نوں ہور کئی کم نیں، نرے اسی ہی نئیں۔ تے اسی غصے ہو جانے آں۔ اسی غیر محفوظ محسوس کرنے آں۔ تے جے اوہ سانوں فون نہ کرن تے اسی اوس دی خرابی نوں ودھا چڑھا کے بیان کرنے آں، اتے اسی ایس شخص نال اپنے سانگھے دی کوئی وی چنگی گل تکن نوں تیار نئیں۔ اسی غصے ہونے آں؛ اسی ایس توں دور ہونا چاہنے آں، تے اسی اوس اوپر چیکنے آں، "توں مینوں فون کیوں نئیں کیتا؟ توں آیا کیوں نئیں؟" تے ایس دا مڈھ اوہ نکی جئی 'میں' وے، کہ میری گل ہمیش منی جانی چاہیدی اے، مینوں سب توں اہم متھیا جانا چاہیدا اے، اتے ایہ پلیکھا کہ ایس شخص دی حیاتی وچ چھڑا میں ہی آں۔

بدھ مت ایس سوچ اتے احساس وچ جو پریشانی والی گل اے اتے غلط اے اوس بارے بڑی نرول پرچول کردا اے۔ کیوں جے، تسی تکدے او، کہ ساڈا من شیواں نوں ایہ روپ دیندا اے، تے مشکل ایہ ہے کہ اسی ایس نوں حقیقت متھنے آں۔ تے ایس لئی تصور دا پُکانا پاڑن لئی ساڈے کول ایہ سارے ول نیں۔ انج محسوس ہو سکدا اے کہ جویں نرا میں ہی وجود رکھنا واں، کیوں جے جدوں میں اکھیاں میٹ لواں تے مینوں ہور کوئی نئیں دسدا پر میرے اندر دی اواز قائم ہوندی اے۔ پر ایہ بیوقوفی ہے۔ ایہ حقیقت نئیں۔ ایہ حقیقت وانگوں نئیں۔ میرے اکھیاں میٹ لین نال تہاڈا وجود مُک نئیں جاوندا۔ تے ایہ ہے مڈھلی بودھی نفسیات۔

پیار اتے درد مندی پیدا کرنا

یا پیار اتے درد مندی دے حساب نال۔ ایہناں دوہناں نوں پیدا کرن دے کئی ول نیں جیہڑے بدھ مت سکھاوندا اے، اتے ایہناں توں کوئی وی فائدہ چُک سکدا اے (ایہ وی بدھ مت دے دھرمی پرتاں نوں منیا بِنا)۔ پیار اتے درد مندی دی بنیاد سب دی برابری اوپر ہے: ہر کوئی خوشی دی آشا رکھدا اے؛ کوئی وی دکھ نئیں چاہندا۔ ہر کوئی خوش ہونا پسند کردا اے۔ کوئی وی دکھی ہونا پسند نئیں کردا۔ اسی سارے اکو جیہے آں۔

اسی سارے آپس وچ جُڑے ہوۓ آں۔ میری پوری حیاتی دا دھرواس ہوراں دی نرم دلی اوپر ہے۔ اسی ذرا اوہناں سبناں بارے سوچیٔے جیہڑے فصلاں بیجدے نیں جو اسی کھانے آں، اوس نوں دکاناں تیکر اپڑاندے نیں۔ تے فیر اوہ لوکیں جیہڑے سڑکاں بناوندے نیں، جیہڑے ٹرک بناوندے نیں جنہاں راہیں فصل ڈھوئی جاوندی اے۔ اتے لوہا کتھوں آیا؟ ٹرک بناون لئی لوہا کسے نیں تے کان وچوں کڈھیا ہووے دا۔ ٹائراں دے ربڑ بارے کیہ وچار اے؟ اوہ کتھوں آیا؟ اوس صنعت وچ وی کنّے ہی لوک رجھے ہوۓ نیں۔ تے تیل اتے اوہ سارے ڈائناسور جنہاں دے شریر سڑ کے ایہ تیل بنیا اوہناں بارے کیہ وچار اے؟ جے اسی انج سوچیٔے تے اسی تکنے آں کہ اسی سارے آپس وچ جُڑے ہوۓ آں تے اک دوجے دے محتاج آں۔ تے ساڈی جگتائی معیشت وچ ایہ ہور وی صاف دسدی اے۔

تے ایہ گل جان کے کہ اسی سب برابر آں اتے اک دوجے دے محتاج آں، اسی سوچنے آں:"جو وی مصیبتاں نیں ایہناں دا اوپا کرنا چاہیدا اے۔" جویں کہ اک مہان بھارتی گورو نے آکھیا،"سمسیاواں اتے دکھاں دا کوئی مالک نئیں ہوندا؛ دکھ دور کرنا ضروری اے، ایس لئی نئیں کہ ایہ میرا دکھ اے یا تہاڈا دکھ اے – ایس نوں دور کرنا ایس لئی لازم اے جے ایس توں تکلیف پوہنچدی اے۔" تے فرض کرو جے ماحول دا کوئی مسٔلہ ہووے، ایہ نرا میرا یا تہاڈا مسٔلہ نئیں؛ ایہ سبناں دا مسٔلہ اے۔ ایس دا کوئی مالک نئیں۔ ایس نوں ایس لئی حل کرنا ضروری اے کیوں جے ایہ اک سمسیا وے، ایہ اک سمسیا وے تے ایہ سب لئی مصیبت دا سبب اے۔

تے انج اسی پیار تے درد مندی پیدا کرنے آں جس دا دھرم نال کوئی واسطہ نئیں، ایس دی بنیاد نری دلیل اتے حقیقت اے۔

تے ایس پاروں جدوں اسی کہنے آں،"بدھ مت دی کیہ لوڑ اے؟" تے ایہ شیواں پچھم دے واسیاں لئی ایس نوں اہم متھدیاں نیں، سائنسی پرت اتے نفسیاتی پرت۔ تے ساڈے وچوں کجھ پچھمی، بدھ مت دے دھرمی پرتاں نوں وی فائدہ مند پا سکدے نیں – رسماں، پنر جنم بارے گیان، عبادتاں، وغیرہ۔ پر جویں میں (پہلاں) دسیا، ایس گل دی ڈاڈھی پرچول بڑی ضروری اے کہ ساڈے موہ دا سبب کیہ اے۔ کیا ایہ نرا اوپرا ہوون دا موہ ہے؟ کیا اسی کوئی معجزہ پئے لبھنے آں؟ کیا اسی ایہ کم اپنے ماں پیو یا ریت رواج دے خلاف بغاوت دے طور تے پئے کرنے آں؟ کیا اسی ایس لئی کر رہے آں کہ ایہ اجوکا رحجان اے؛ بدھ مت نال موہ لاونا "ودیہ" شے وے؟ ایہ چنگیاں دلیلاں نئیں کیوں جے ایہ پکیاں تے پائدار نئیں۔ جے سانوں موہ ہووے اتے اسی ایس نوں اپنے لئی چنگا جانیئے (ایہ مینوں زیادہ نرم دل اتے درد مند انسان بناون وچ سہائت اے)، اتے ایہ سائنسی تے نفسیاتی پرتاں نوں پکا کردا اے – جو کہ بڑا ضروری اے، کہ ایہ سائنس تے نفسیات نوں پکا کرے نہ کہ اوہناں دی تھاں لے لوے – تے جے دھرمی پرت اندر ساڈے لئی ایہ گن ہوون، تے فیر ٹھیک اے۔

تے ایس طراں اسی بودھی سائنس، نفسیات اتے دھرم وچکار نکھیڑ نوں بیان کرنے آں۔

میری گل مُک گئی۔ تہاڈے ہورے کوئی سوال ہوون دے۔ کوئی سوال ہین؟

جدوں اسی پنر جنم دی گل کرنے آں، اسی من دا تصور ورتنے آں۔ ایہ روح دے تصور نال کنّا کو رلدا ملدا اے؟

جدوں اسی پنر جنم دی گل کرنے آں، اسی من دا تصور ورتنے آں۔ ایہ روح دے تصور نال کنّا کو رلدا ملدا اے؟ سانوں 'من' اتے 'روح' دا مطلب سمجھن دی لوڑ اے۔

پنر جنم دا مطلب ہے تسلسل۔ جویں مادہ اتے توانائی نہ ہی پیدا کیتے جا سکدے نیں نہ ہی تباہ، نرے بدلی کیتے جا سکدے نیں، انج ہی ساڈے من دی انفرادی، اندرواری کرت نہ پیدا کیتی جا سکدی اے تے نہ ہی تباہ۔ ایس دی صفر توں شروعات غیر منطقی اے۔ تے جے اک پل توں دوجا پل اک تسلسل دے نال جنم لیندا اے، تے فیر ایس دا مُک جانا اتے صفر ہو جانا وی غیر منطقی اے۔ بے شک من دے عمل لئی ہمیش کجھ طبعی سہائتا ہوندی اے، پر ایہ بڑی ہی ہولی توانائی ہو سکدی اے؛ ایس دا اک دماغ سَنے ٹھوس شریر ہونا ضروری نئیں۔ تے ایہ ہے اوہ شے جیہڑی اک حیاتی توں اگلی حیاتی توں اگلی حیاتی وچ لگی جاوندی اے، بلکہ بدھاپن وچ وی، فرد دا تسلسل، اندرواری من دی کرت، جو کہ بڑی ہولی یا بڑی بھاری ہو سکدی اے، ایس دیاں کئی پدھراں نیں، پر ایہ اک پل توں اگلے توں اگلے توں اگلے پل تیکر چالو رہندی اے بغیر کسے روک دے۔

ہن جدوں اسی 'روح' دی گل کرنے آں، بے شک ایہ اک پچھمی شبد اے۔ اتے مختلف زباناں وچ – پچھمی زباناں اندر وی – 'من' لئی کئی شبد ہین، 'آتما' لئی وی شبد موجود نیں، 'روح' دے شبد وی ہین۔ اوہ اک دوجے نال نئیں رلدے، ساڈیاں پچھمی زباناں اندر وی، تے مختلف دھرم 'روح' دا مطلب مختلف زباناں وچ وکھو وکھ بیان کردے نیں۔ اتے پچھمی دھرماں اندر روح اتے رب وچکار اک رشتہ قائم اے۔ تے بھارتی دھرماں اندر ساڈے کول 'آتما' دا تصور ہے، تے 'آتما' بارے وی ون سونّے وچار نیں۔ ایس پاروں 'روح' دے شبداں دا اک وچار قائم کرنا اوکھا اے۔

پر 'میں' اوپر گل بات کرنی سوکھی اے، 'میں' دا تصور – 'میں' دا تصور نئیں، سغوں 'میں' کیہ شے وے؟ 'میں' یا 'نفس' سب کول ہے پر جویں اسی ایس دا وکھالا کرنے آں اوس دا حقیقت نال کوئی جوڑ نئیں۔ جویں ایہ کوئی ٹھوس 'میں' وے، کسے سامان ڈھون والے پٹے اوپر رکھیا ہویا صندوق، جیہڑا ساری حیاتی ساڈے نال رہندا اے اتے اگلی حیاتی وچ وی ساڈے نال ہی جاوندا اے۔ ایہ بڑی سوادی گل اے: تسی اپنی نکے بالڑ ہوندیاں دی کوئی تصویر ویکھ کے آکھدے او،"ایہ میں واں۔" ایس وچ 'میں' والی کیہڑی گل اے؟ شریر دا ہر خلیہ بدل چکیا اے۔ سوچن دا ول،جانکاری لین دا ول، اوس توں اکا ہی وکھ اے جدوں اسی نکے بالڑ ساں۔ پر فیر وی اسی آکھنے آں،"ایہ میں واں۔" تے 'میں' کیہ شے وے؟ 'میں' اوہ پرچی اے جیہڑی ساڈی حیاتی دے سب بدلدے ہوۓ حالاں اوپر لگی ہوئی اے۔ اتے 'میں' ایہناں وچوں کوئی تصویر نئیں، پر 'میں' دا شبد میری حیاتی دے ایہناں سب پلاں دا مڈھ اے، جو کہ ہر پل بدلدے جا رہے نیں۔

میں ہمیش اک فلم دی مثال دینا واں، فرض کرو کہ ایہ ہے 'سٹار وارز'۔ 'سٹار وارز' کیہ شے وے؟ اسی کہنے آں،" میں سٹار وارز تکی،" پر کیا اسی پوری فلم اک پل وچ ویکھ سکنے آں؟ نئیں۔ کیا فلم دا کوئی اک پل، کیا اوہ 'سٹار وارز' اے؟ جی ہاں، اوہ فلم 'سٹار وارز' دا اک پل اے۔ ایس دا مطلب ایہ ہے کہ 'سٹار وارز' اپنے ہر اک پل وانگوں نئیں۔ 'سٹار وارز' نرا اک نام 'سٹار وارز' نئیں۔ ایہ نام 'سٹار وارز' اک فلم دا نام اے – 'سٹار وارز دے نام دی اک فلم ہے، ایس دا وجود ہے – تہانوں ایہ کسے پلاسٹک دے ٹوٹے اوپر نئیں لبھے دی، کسے نظارے اوپر وی نئیں ملے دی، پر ایس دا وجود بطور اک پل توں دوجے توں تیجے قائم ہے۔

تے 'میں' یا 'نفس' انج دے نیں۔ 'میں' اک شبد موجود ہے۔ ایہ کسے شے ول اشارہ کردا اے – میں ایتھے بیٹھا ہویا واں؛ میں ایہ پیا کرنا واں؛ میں تہاڈے نال گل پیا کرنا واں۔ پر ایہ میرے من، شریر یا ایس دے کسے پل نال نئیں رلدا۔ پر من تے شریر دے تسلسل دی بنیاد اوپر اسی ایس نوں 'میں' آکھ سکنے آں۔ ایہ 'تسی' نئیں۔ ایہ ہر پل بدل رہیا اے، تے ایہ کوئی ٹھوس شے نئیں۔ تے کیا تسی ایس نوں 'روح' آکھنا چاہو دے؟ تسی ایس نوں کیہ آکھنا چاہندے او؟

مہاتما بدھ شکیامونی نے ایس شے نوں سنسکرت یا پالی وچ کیہ نام دتا؟

مہاتما بدھ نے ایس نوں پالی وچ 'اناتا' اتے سنسکرت وچ 'اناتما' نام دتا، جس دا مطلب ہے "آتما دی نفی" جو کہ بھارتی فلسفہ دے دوجے سکولاں نے وی آکھیا اے۔ بھارتی فلسفہ دے دوجے سکولاں دا کہنا اے کہ آتما اک ساکت شے (ایہ کدی وی نئیں بدلدی اتے ایس اوپر کسے شے دا اثر نئیں ہوندا) ہے، ٹوٹیوں بغیر (جس دا مطلب ہے کہ ایہ یا تے پورے جگ جِنی وڈی اے، آتما اتے برہما اکو ہی شے نیں، پورا جگ، یا آتما حیاتی دی نکی جیہی چنگیاری اے)، جو کہ شریر اتے من دے بنا مکش دی حالت اندر قائم رہ سکدی اے۔

کجھ بھارتی فلسفے ایہ کہندے نیں کہ آتما نوں شعور ہے۔ ایہ سمکھیا سکول دا کہنا اے۔ اتے نیایا سکول دا کہنا اے کہ آتما نوں شعور نئیں ہے۔ جیہڑا ایہ کہندا اے کہ ایس نوں شعور ہے اوس دا کہنا اے کہ ایہ شریر وچ وس رہندی اے تے دماغ نوں ورتدی اے۔ تے جیہڑا ایہ کہندا اے کہ ایس نوں شعور نئیں ہے اوس دا کہنا اے کہ شریر وچ وڑ جاوندی اے اتے کہندا اے کہ شعور شریر دی طبعی حالت توں پیدا ہوندا اے۔

اتے ایہ اوہ سوچاں سان جنہاں دے خلاف مہاتما بدھ دلیل دے رہیا سی جدوں اوس نے آکھیا،"کوئی آتما نئیں۔" اوس دا مطلب اے کہ جس طراں آتما نوں ایہ دوجے سکول بیان کردے نیں اجیہی کوئی شے نئیں۔ پر آتما موجود ہے، نفس دا وجود ہے، پر ایس دا وجود ہور طراں دا اے – جس نوں "روائتی نفس" آکھنے آں، "روائتی آتما۔"

جے کسے دا پنر جنم اوپر ایمان ہووے اتے اوہ آکھے کہ اوہ مڑ کے جمے دا، اوس نوں ایس گل دا کِنا کو یقین ہو سکدا اے کہ اوس دے سب گُن اتے جانکاری جو اوس دے شعور اندر محفوظ اے اوہ اگلی حیاتی وچ نال جاوے دی؟

پہلی گل ایہ وے کہ بدھ مت دا کہنا اے کہ پنر جنم دا کوئی شروع نئیں – کوئی شروع نئیں – جس دا مطلب ہے کہ ساڈیاں عادتاں اتے خصلتاں ان گنت جنماں توں لگیاں آ رہیاں نیں۔ تے ان گنت ون سونّے عنصراں دی بنیاد اوپر، ایہناں عادتاں اتے خصلتاں وچوں کجھ کسے اک جنم وچ ظاہر ہون دیاں۔ ایہ گل اکا ہی انہونی اے کہ کسے شخص دی ہن دی پشلی حیاتی دیاں ساریاں خصلتاں اتے جانکاری اگلے جنم وچ سامنے آون دیاں بھاویں اسی مڑ کے انسانی روپ وچ قیمتی پنر جنم لیا ہووے، جو کہ گھٹ ہی ہوندا اے۔ ایس گل دا چوکھا دھرواس ایس اوپر ہے کہ مرگ ویلے ساڈے من دی حالت کیہ سی اتے اسی کیہ پئے سوچدے ساں۔ نالے ساڈے اگلے جنم دے سارے حال احوال، جنہاں دا واسطہ نرا ساڈے ٹبر دے حال نال ہی نئیں، سغوں دیس وچ کال پے سکدا اے، جنگ ہو سکدی اے – کئی شیواں نیں جیہڑیاں ایس اوپر اثر پا سکدیاں نیں کہ ساڈا روپ وکھالا کیہو جیہا ہووے دا۔

ایس پاروں ایہ بڑا ضروری اے کہ اسی اپنی حیاتی اندر مثبت سوچ اوپر زور دیویے، نہ کہ منفی سوچ یا سبھا اوپر، اتے مرگ ویلے شانت ہوئیے اتے من دی شانتی ہووے، چنگی سوچ اتے نیت ہووے تاں جے اسی روحانی راہ اوپر چلدے رہیے۔

ایہ (گل) مُکان دا چنگا استھان اے۔ تے اسی سوچنے آں کہ ایس توں جو گیان، جو مثبت شکتی ملی اے اوس وچ چوکھا وادھا ہووے۔

ایہ بدھ دھرم وانگوں لگدا اے، پر ایہ بالکل سائنسی وی اے۔ جے تہاڈا کسے نال ودیہ میل ہوندا اے، اتے تہاڈی بڑی مثبت اتے فائدہ مند گل بات ہوندی اے، اتے اچانک ٹیلیفون دی ٹلی وجدی اے تے گل مُک جاوندی اے، تے ایس طراں ساری شکتی ضائع ہو جاوندی اے اتے تسی مثبت گل بات جیہڑی ہو رہی سی اُکّا ہی بھُل جاوندے او۔ پر جے اسی کسے گل نوں ایس سوچ نال مُکائیے "ایس دا میرے اوپر چنگا اثر ہووے،" تے فیر اوہ مثبت احساس، اوہ سُرت، ساڈے نال رہندی اے اتے ساڈی حیاتی اندر ساڈی سہائتا کر سکدی اے۔ تے ایس طراں اسی اپنی گل مُکانے آں، اتے ایہ کسے نال گل مُکان دا بڑا سہائت ول ہے۔