مترجم راہیں: میں جامعہ ملّیہ اسلامیہ یونیورسٹی، مہا پروہنے (بھارتی انسانی وسیلیاں دی ترقی دے وزیر) ڈاکٹر کبیل سبل تے وائس چانسلر، استاد، ڈین تے ودیارتھی تے سارے پروہنیاں دا شکریہ ادا کرنا چاہنا واں۔ میں تہانوں سبناں نوں جی آیاں نوں آکھنا چاہنا واں، سب توں پہلاں ، میں تہاڈا شکریہ ادا کرنا واں، جامعہ ملّیہ اسلامیہ دا، مینوں ایہ اعزاز بخشن لئی۔
تقدس مآب دلائی لاما: ہن ایہ مائکروفون ملن مغروں، میں ہن انگریزی وچ گل کرن دی کوشش کراں دا۔ یقیناً، ناظرین نوں پتہ اے کہ میری انگریزی بڑی ٹُٹّی بھجی اے، تے کسے ویلے میں غلط شبد بول جانا واں۔ ایس پاروں، میں اکثر اپنے حاضرین نوں دس پاونا، جدوں میں ٹُٹّی بھجی انگریزی بولاں، تے "محتاط رہوو۔" میں غلط شبد بول کے کوئی غلط فہمی پیدا کر سکناں۔ مثال دے طور تے، میں غلطی نال کہہ سکنا "قنوطیت" جد کہ میں "رجائیت" کہنا چاہناں۔ ایہ بڑی وڈی غلطی اے۔ ایدے وچ ڈاڈھا خطرہ اے، ایس لئی تسی جدوں میری ٹُٹّی بھجی انگریزی سنو تے محتاط رہوو۔
میں ایہ سند ملن تے بڑی وڈیائی محسوس کرناں۔ پہلی گل ایہ وے، کہ جد وی مینوں ایہو جیہیاں سنداں ملدیاں نیں تے میں عموماً ایہ کہناں کہ میں تے کجھ وی سمے پڑھائی تے نئیں لایا، تے بنا پڑھن دے ہی ایہ سنداں لے رہیا واں۔ تہاڈے وچوں اوہ ودیارتھی جیہڑے ڈاکٹریٹ دیاں سنداں پئے لیندے نیں، میرا وچار اے کہ تسی بڑا وقت لایا تے بڑی محنت کیتی، پر میں ایہ سنداں مختلف یونیورسٹیاں توں بنا چوکھی محنت دے وصول کرناں، تے ایس لئی میں بڑی آدر محسوس کرناں۔ تے ہن، اُچرج، اک مشہور اسلامی یونیورسٹی توں ایس سند دا ملنا، میں ایدا بڑا مُل پاونا، کیوں جے میرا اک منورتھ مذہبی ایکتا نوں ودھاونا اے۔
۱۱ ستمبر دے واپر مغروں میں اسلام دی ڈاڈھی حمائت کرناں، کیوں جے تھوڑے جنے شیطان خصلت لوکاں دے کرماں سبب، جیہڑے کہ مسلمان سان، سارے اسلام نوں منفی متھیا گیا اے۔ ایہ اُکا ہی غلط اے۔ قدرتی تے حقیقی ول نال ویکھئیے، تے اسلام ایس دھرتی تے اک بڑا وڈا دھرم اے۔ پرتیت سمے وچ کئی یُگاں تک، تے ہن وی تے آون والے سمے وچ وی، اسلام نے لکھاں لوکاں نوں آس، اعتماد تے حوصلہ دتا اے، ہن وی دیندا اے، تے مستقبل وچ وی دیندا رہوے دا۔ ایہ گل سچ اے۔ تے نالے، نکیاں ہوندیاں توں ہی میرے نیڑلے یار بیلی مسلمان سان۔ مثال دے طور تے، میرا خیال اے کہ گھٹ و گھٹ چار سو ورہے پہلاں مسلمان بیوپاری تبت تے لاہسہ وچ آباد ہو گئے تے اوتھے اک نکی جیہی مسلمان بستی دی بنیاد رکھی۔ ایس مسلم جماعت بارے کسے لڑائی جھگرے دا کوئی تھو نئیں، اوہ بڑے بھلے مانس لوک سان۔
تے نالے ہور، میں ایس دیس وچ کجھ مسلماناں نوں جاننا واں جنہاں مینوں ایہ دسیا کہ سچے مسلمان دا فرض اے کہ سب مخلوق نوں پیار تے درد مندی دیوے؛ نالے، جے کوئی مسلمان خون خرابہ کرے تے اوہ مسلمان نئیں۔ تے "جہاد" دا مطلب "ہوراں تے حملہ کرنا" نئیں۔ "جہاد" دا اصلی مطلب ساڈی وچل واہی جد و جہد اے (تالیاں ): اوہناں سارے بھیڑے جذبات جویں غصہ، نفرت تے گوڑھیاں سنگتاں دے خلاف جد و جہد: اوہ جذبات جیہڑے من وچ مصیبتاں پیدا کردے نیں، تے اودے راہیں، ٹبر تے برادری لئی ہور مصیبتاں نوں جنم دیندے نیں۔ لہٰذا، ایہناں بھیڑے تے برباد کرن والے جذبات دے خلاف جنگ کرنا، ایہ "جہاد" دا اصلی مطلب اے۔
لہٰذا، اپنے وکھ فلسفے دے باوجود، اوس دھرم دا اصل وی اوہو ہی اے جو دوجے دھرماں دا اے۔ دوجے دھرماں دے منن والیاں نال میل جول راہیں، میں تکیا کہ اوہناں دے فلسفے وچکار بھاویں کنّی وی وتھ ہووے، پر عملی پدھر تے سارے پیار، درد مندی، درگذر، روا داری، ضبط نفس تے صبر شکر تے عمل کردے نیں۔ ایس پاروں، مینوں جدوں وی موقع ملے میں ہمیش لوکاں نوں کہناں کہ سانوں چند شرارتی مسلماناں دی وجہ توں اسلام بارے کوئی نظریہ قائم نئیں کرنا چاہیدا۔ ہندوواں وچ وی کجھ بھیڑے لوک نیں؛ کجھ یہودیاں وچ نیں، کجھ عیسائیاں وچ وی نیں، کجھ بدھ متیاں وچ نیں – تے کجھ تبت دی نکی جیہی بدھ متی جماعت وچ وی نیں، ایہ گل پکی اے۔ ایس لئی، اک اسلامی جامعہ توں سند ملن تے میں بڑا فخر محسوس کرناں۔
ہن، کجھ میرے عہداں بارے۔ میری موت تیکر، میرے دومنورتھ نیں۔ جویں میں پہلاں دسیا سی، اک مقصد تے دھرماں وچکار ایکتا پیدا کرنا اے؛ دوجا ہدف، انسانی پدھر تے، وچل واہی انسانی قدراں دی ترقی اے، ایہو جیہے انسانی گن جیہڑے قدرتی طور تے پیدا ہوندے نیں، اُچرج انسانی پیار۔ ساڈے جمدیاں ہی، ماں ولوں، ماں بالڑ نوں چوکھا پیار دیندی اے۔ بالڑ ولوں وی، ایدے جمدیاں ہی، اوس جی نوں پچھانوں بنا، بالڑ طبعی طور تے اوس انسان تے پورا آسرا کردا اے۔ جدوں ماں بچے نال ایہو جیہا سلوک کرے تے بچہ بڑا راضی ہوندا اے: جے اوہ دوویں وکھ ہو جان، تے بچہ غیر محفوظ محسوس کردا اے۔ جانوراں دی واپر وی ایہو جیہی ہوندی اے، تے ساڈیاں حیاتیاں انج شروع ہوندیاں نیں۔ تے جس بال نوں جمدیاں ہی چوکھا پیار ملے، تے فیر اوہ انسان اگلے کجھ ورہیاں لئی، پوری حیاتی لئی، اک صحتمند تے درد مند انسان بن جاوندا اے۔ پر ایہ انسان، اوس نکی عمر وچ، اوس ویلے، جے اوہ پیار توں کورے رہن یا جے بدسلوکی دا شکار ہون، تے اوہ واپر وی تا حیاتی اوہناں نال رہندی اے۔ اُتوں بھاویں کنج ہی لگن، پر اندروں اوہناں وچ ڈر تے شک ہوندا اے۔ انساناں وچ شک انسان دی بنیادی فطرت دے خلاف اے: اسی سماجی حیوان آں۔ کسے سماجی حیوان لئی، فرد دے بھلے لئی مکمل ہتھ ونڈائی ڈاڈھی لوڑی دی اے۔ فرد سماج دا رکن اے تے فرد دا مستقبل اُکّا ہی سماج یا برادری تے پتیجدا اے۔
فیر جے،تہاڈی اپنی کامیاب جند وچ، کوئی شک یا ڈر پیدا ہووے، تسی دور دور رہوو، تے ایہو جیہا شخص کویں خوش رہ سکدا اے؟ ایہ بڑا اوکھا کم اے! ایس پاروں، سچیاں سنگتاں بناون لئی، یاری ڈاڈھی لوڑی دی اے۔ یاری دا مڈھ بھروسہ اے۔ بھروسے دا مڈھ کھُل ڈھُل تے نرملتائی اے؛ تے مُڑ دھیرج قائم ہوندا اے۔ ایدی بنیاد نرم دلی، دوجیاں دی بھلائی دی چنتا۔ جدوں ایہو جیہا احساس ہووے، تے فیر ہوراں توں ناجائز فائدہ چُکنا نئیں سردا، دھوکہ دین، ہیرا پھیری کرن یا تڑی لاون دا موقعہ نئیں بندا، کیوں جے تسی دلوں اوہناں دی بھلائی دی فکر کردے او۔ تے ایہ لازمی نئیں کہ (ایہ) دھرم راہیں آوے، سغوں حیاتیاتی عناصر راہیں آوندی اے۔
لہٰذا میرا اک وڈامنورتھ لوکاں نوں ایہ دسنا اے، ایس حقیقت دا بیان کرنا اے کہ "اسی سماجی جانور آں۔" ہن، اچرج اجوکے سنسار وچ، جگتائی معیشت تے ماحولیاتی مسٔلے تے سارے جگ وچ ۷ ارب دے نیڑے تریڑے جن ہون پاروں، سبناں دے فائدے اک دوجے نال جُڑے ہوۓ نیں۔ تے ایس حقیقت دے بھوں، "اسی" تے "اوہ" (لوک) کوئی معنے نئیں رکھدا۔ ہن سانوں پوری انسانی نسل نوں اک ٹبر متھنا چاہیدا اے۔ تے میں اکثر لوکاں نوں ایہ کہناں کہ سانوں ایس طراں سوچنا چاہیدا اے کہ ساری دنیا میرا حصہ اے، ساڈا حصہ اے۔ جدوں "اسی" تے "اوہناں" دے وچکار پکی حدبندی ہو جاوے ، تے فیر مارا ماری آ جاوندی اے۔ پر جے اسی ایہ سوچ بنائیے کہ ساری انسانیت "میرا" حصہ اے، "ساڈا" حصہ اے، تے فیر ات واد دی گنجائش نئیں رہندی۔
لہٰذا ہن میری وڈی کوشش، جدے وچ میرے کئی بیلی وی رلت نیں، اسی سوچ رہے آں کہ پشلی صدی، ویویں صدی، خون خرابے دی صدی بن گئی۔ اوس صدی وچ، ۲۰ کروڑ انسان مارا ماری دا شکار بنے۔ میں ہنے ہی جاپان توں واپس آیا واں، ہیروشیما وچ نوبل انعام ملن والیاں دے اکٹھ توں جتھے انساناں اوپر پہلا ایٹم بم سٹیا گیا سی۔ بوہت بھیڑی گل! اوس صدی وچ انساناں اوپر ایٹمی ہتھیار استعمال ہوۓ! لہٰذا اوہ صدی، ڈھیر ساری ترقی دے باوجود، اوہ صدی خون خرابے دی صدی بن گئی۔ ہن گل ایہ وے کہ، جے اینی ڈھیر مارا ماری نال، ڈھیر خون خرابے نال کوئی مسٔلے حل ہوندے تے کجھ فائدہ ہوندا، فیر تے ٹھیک سی، فیر اودا کوئی جواز بندا؛ پر ایہو جیہی کوئی شے نئیں۔ لہٰذا، اپنے پشلے تجربے دی بنیاد تے، سانوں پوری کوشش کرنی چاہیدی اے کہ اکیویں صدی گل بات (راہیں مسٔلے حل کرن) دی صدی ہووے۔ ایس لئی، ساڈے اندر پوری انسانیت دی ایکتا دا احساس ہوون دی لوڑ اے۔ وکھو وکھ قوماں، ثقافت، نسل، دھرم – ایہ شیواں میرے خیال وچ اہم نئیں۔ جو اہم اے اوہ ایہ کہ اسی مڈھلی پدھر تے سارے اکو جیہے انسان آں۔
تے میں کدی سوچنا کہ ساڈی اجوکی سمسیاواں جنہاں نال سانوں واہ پیندا اے ساڈیاں اپنیاں ہی بنایاں ہویاں نیں۔ ایہ، ساڈیاں آپوں پیدا کیتیاں سمسیاواں، ایس لئی ہوندیاں نیں کیوں جے اسی دوجی پدھر نوں چوکھی اہمیت دینے آں، مڈھلی پدھر نوں بھلا کے۔ تے ہن ویلا آ گیا اے؛ اک ہنسدا کھیڈدا جگ وسان لئی، اک امن دی دنیا، سانوں انسانی پدھر دی اہمیت تے زور دینا چاہیدا اے۔ سانوں، ہر شخص نوں خوش رہن دا اِکّو جیہا حق اے؛ تے ہر بندے دا بھلا ہوراں دے بھلے نال جُڑیا ہویا اے۔ ایس پاروں سانوں دوجیاں دی بھلائی دا خیال رکھن دی ڈاڈھی لوڑ اے۔ ایہ اپنے آپ لئی چوکھا فائدہ چکن دا چنگا طریقہ اے۔
تے ایہ میرا دوجامنورتھ اے۔ میرا پہلا منورتھ دھرمی ایکتا نوں ودھانا اے؛ دوجا، بنیادی انسانی قدراں نوں پھیلاونا۔ تے میں تا حیاتی لئی ایہناں شیواں نوں اپنامنورتھ بنا لیا اے۔
تے تسی لوکیں، تسی جوان لوک، جیہڑے ودیارتھی نیں، پہلاں، میں تہانوں مبارکباد دینا چاہناں واں۔ میرا خیال اے کہ تہاڈے انت جتن دے کارن، ہن تسی سند حاصل کیتی اے۔ میرا وچار اے، پشلے کجھ دہاڑیاں وچ تسی گھٹ سُتے ہووو دے؛ چوکھے اولارے پاروں۔ اج، راتیں میرا خیال اے تہانوں گوڑھی نیندر آوے دی، میرا خیال اے۔ بہر حال، میں تہانوں مبارکباد دینا چاہنا، تے نالے ایہ وی دسنا چاہنا، ایہ گل تہاڈے نال ونڈنا چاہنا: جیون کوئی سوکھی شے نئیں؛ کسے گل دا کوئی ٹھیکہ نئیں۔ تہانوں بڑے مسٔلیاں نال واہ پے دا؛ پر فیر، اسی انسانی سماج دا ٹوٹا واں۔ بھاویں کیہو جیہیاں مصیبتاں پین، ساڈے وچ اوہناں نوں نتھ پاون دی صلاحیت موجود اے۔ ایس پاروں خوداعتمادی تے چنگی سوچ ڈاڈھی ضروری اے۔ تے تسی نوجوانو، تہانوں ہور صبر دی وی لوڑ اے۔ نوجوانو، کدے تسی جو کجھ منگدے او، تسی سب کجھ شتابی منگدے او۔ جے تہانوں کسے اڑچ نال واہ پے جاۓ، تے تہاڈا حوصلہ گھٹ جاندا اے۔ اک تبتی اکھن اے:"نو واری ہار، نو واری جتن۔" تے ایہ گل ضروری اے، ایہنوں یاد رکھو۔
تے اک گل ہور اے: تسی ہی اوہ پیڑھی او جدا واسطہ اکیویں صدی نال اے۔ میں ویویں صدی دا بندہ واں، تے کجھ ایہ پروفیسر تے وزیر وی، میرا خیال اے اسی ویویں صدی دے بندے آں۔ تے اکیویں صدی دے کل دس ورہے لنگھے نیں، ہور ۹۰ ورہے حالی آون دے۔ ایس لئی جیہڑے لوک ایس صدی دا نواں منہ متھا بنان دے اوہ تسی او؛ ایس لئی تہانوں ایدی تیاری کرن دی لوڑ اے۔ تے اک چنگی دنیا، پر امن دنیا، ہنسدی کھیڈدی دنیا لئی تہاڈے کول اکھ دھرائی ہونی چاہیدی اے، تے نالے تہانوں نری شکشا ہی دی لوڑ نئیں بلکہ اخلاقی اصول وی لوڑی دے نیں۔ میرا خیال اے کہ بوہت ساریاں مصیبتاں جیہڑیاں اسی ویویں صدی وچ تے ایس صدی دے شروع وچ پیدا کیتیاں اوہناں دا کارن تعلیم دا گھاٹا نئیں سی، سغوں اخلاقی اصولاں دا گھاٹا سی۔ ایس پاروں، اک خوش تے شانت جگ بناون لئی، تعلیم تے اخلاق دوواں دی لوڑ اے۔
ہن جتھوں تیکر اخلاق دا معاملہ اے، ایدے کئی پدھر نیں۔ اک پدھر دھرمی ایمان والی اے۔ بنیادی پکھ تے، بغیر دھرمی ایمان دے، اُکّاعام سدھ بدھ ، عام انسانی واپر تے اجوکی سائینس دیاں کاڈھاں نوں کم وچ لیا کے، تہانوں پتہ لگدا اے کہ نرم دلی تے کھلم کھلے ہوون دا ات فائدہ اے، سغوں اپنے شریر دے نروگ لئی وی۔ ہر کوئی اپنی صحت دی بڑی چنتا کردا اے۔ چنگی صحت لئی من دی شانتی سب توں ضروری اے۔ایس لئی، درد مندی دا احساس پیدا کرن دا جتن در اصل بندے دی جسمانی صحت لئی تے اک خوش باش ٹبّر بناون لئی بوہت ضروری اے۔
لہٰذا، تعلیم دے پرت ولوں، تسی بڑی وڈی سند حاصل کیتی اے۔ ہن، مہربانی کر کے اپنی وچل واہی قدراں ول دھیان کرو: میرا مطلب اے، اصلی انسانی قدراں تے اخلاق ول۔ وائس چانسلر نے پہلاں ہی اخلاقیات دا ذکر کیتا سی، انسانیت والی سوچ؛ ایہ ڈاڈھے ضروری نیں تے ایہ میں تہاڈے نال ونڈنا چاہناں۔ بس، گل مُک گئی، بوہت بوہت شکریہ۔