جگتائی سنسکرتی اتے ہمہ گیر ذمہ واری دا نربر دنیا دے وڈے دھرم جویں بدھ مت اتے اسلام دے وچکار سمبھاشن اوپر ہے۔ ایہ گل بات دھرمی موہریاں دے وچکار وی ہو سکدی اے اتے لوک پدھر اوپر وی۔ ایس توں علاوہ ، ایس دے وشے عام سوچ وچار وی ہو سکدے نیں اتے سند یافتہ اچیچ تفصیل والے وشے وی۔
پشلے سمے وچ بدھ مت اتے اسلام دے موہری اتے دھرم اچاری وڈی حد تک اک دوجے دی اکھ دھرائی دی جانکاری نہیں رکھدے سان۔ ہن ایہ دَشا ہولی ہولی بدل رہی اے، پر ایس لئی ہور جتن کرن دی لوڑ اے۔ ایس سلسلہ وچ، جانکاری دی بڑھوتی اتے گل بات دے موقعے ودھان وچ انٹرنیٹ بڑا پربھاوت کردار ادا کر رہیا اے، خاص طور تے لوکاں دے وچکار اتے اچیچ نوجوان طبقہ وچ۔ انٹرنیٹ دے ورتن والیاں نوں جانکاری دے وڈے ذخیرے جس وچ اکثر جھوٹا سچا مواد پایا جاندا اے نوں چھانن، کھنگالن دا اوکھا مرحلہ موہرے ہے تاں جے معتبر اتے ان پکھ وسیلیاں دی پچھان کیتی جا سکے۔ ایس چیلنج نال نبڑن لئی، تصوف اتے بدھ مت دے وچکار رلدے ملدے خاکے عام معاملیاں وچ درست دِشا ول اشارہ کردے نیں، پر خاص خاص معاملیاں وچ ہور تفصیلی پرکھ پرچول کرن دی لوڑ اے تا کہ پلیکھے توں بچیا جا سکے۔
مثال دے طور تے، وسط ایشیا وچ بدھ مت اتے اسلامی سنسکرتیاں دے وچکار اک ہزار ورے توں اوپر چِر توں آپس دا میل جول رہیا اے، اتے ایس وچکار، تصوف دی پنگرتا ہوئی اے اتے ایہ اسلامی دنیا وچ پھیلیا اے۔ ایہ گل کہ انسانی کمزوریاں نال نبڑن دے سلسلہ وچ بدھ مت اتے تصوف نوں اک جیہے مسلیاں دا سامنا کرنا پیندا اے ایس گل دا ثبوت نئیں اے کہ ایہناں مسلیاں دا حل لبھن وچ ایہناں دونواں وچوں کوئی اک دوجے اوپر اثر انداز ہویا۔ پر ایس نال ایس گل دا امکان وی متاثر نئیں ہوندا کہ کسے اک دھرم نے دوجے کولوں بعض وچار ادھار لئے ہون گے۔ پر ایہو جئے ادھار منگ دے دعویاں دا بڑی احتیاط نال جائزہ لین دی لوڑ اے تاں جے اوہناں دے سچ/جھوٹ نوں متھیا جا سکے۔ کیونکہ، فیر وی، بدھ مت اتے تصوف دونواں دا اتحاس وی پرانا اے اتے جغرافیائی کھلار وی لما چوڑا اے، اتے وچاراں تے گیانیاں وچکار وی بوہت ون سونے روپ پائے جاندے نیں جتھے ہر وچار دیاں اپنیاں خاص سوچاں نیں۔
مثال دے طور تے، ابو یزید بستامی (۸۰۴ – ۸۷۴ صدی عیسوی) نے اپنے استاد ابو علی السندی دے حوالے نال تصوف وچ 'فنا' اتے 'خود'ا' دے نظرئیے پیش کیتے۔ 'فنا' توں مراد وجود دا خاتمہ اے – یعنی پرش دی خودی دا ذات باری(ﷲ) وچ پوری طراں گھل مل جانا؛ 'خود'ا' توں مراد دھوکہ یا شعبدہ اے، یعنی ایہ مادی دنیا ول اشارہ اے۔ ہندو اتے مسلم تصوف وچ، ر۔ س۔ زیہنر نے دلیل دے کے ایہ گل آکھی اے کہ السندی، جس بارے آکھیا جاندا اے کہ اوس نے کسے ہور دھرم نوں چھڈ کے اسلام قبول کیتا، نے غالباً پہلا نظریہ 'چندوگیا اپنشاد' توں لیا اتے دوجا 'سوتاشوتر اپنشاد' توں، جس دی تشریح آدویتا ودانتا دے بانی شنکر (۷۸۸-۸۲۰ صدی عیسوی) نے کیتی۔ بدھ مت دے سارے روپ ایس نال رلدے ملدے وشے 'نروان' نوں مندے نیں – پنر جنم توں چھٹکارا – اتے بوہت سارے مہایان آشرماں دا ایہ مننا اے کہ موجودات ویکھن وچ اک جیہی نیں، پر 'مایا' یعنی فریب نظر دے برابر نئیں ہین۔ بہر حال، ایس گل دا امکان گھٹ اے کہ اوہناں دے وچاراں دا صوفی وچار دی بناوٹ اوپر کوئی اثر ہویا ہووے گا۔
دوجے پاسے، بدھ مت توں ادھار لیا گیا ادبی مواد تصوف وچ ملدا اے۔ مثلاً، بدھ مت دے ایس خاکہ دا ذکر جس وچ انھیاں دا اک ٹولہ ہاتھی نوں اوس دے مختلف انگ نوں چھو کے وکھو وکھ بیان کردا اے، ایرانی دھرم گیانی ابو حمید الغزالی (۱۰۵۸ – ۱۱۱۱ صدی عیسوی) دی لکھتاں وچ ملدا اے۔ فلسفیانہ شک دی ریت دی سہائیتا کردے ہوۓ الغزالی نے ایس تصویر دے راہیں ایہ وکھان دی کوشش کیتی کہ اسلامی دینی عالم حقیقت بارے کیول جزوی علم رکھدے نیں، جد کہ مہاتما بدھ نے ایس نوں 'غیر بودھی فرقیاں دے ستا' (پالی: ٹِتھا ستا) وچ استعمال کیتا جس دا مقصد غیر بودھی فیلسوفاں دے سمبھاشن دی عدم افادیت نوں ظاہر کرنا سی۔
تصوف اوپر ہور بودھی اثر اچیچ ایران اوپر الخان راج (۱۲۵۶-۱۳۳۶) دے دوران رسماں دی ادائیگی وچ واقعہ ہوۓ۔ چھ الخان حکمراناں وچوں پنچ، سواۓ احمد تگودر (راج ۱۲۸۲-۱۲۸۴صدی عیسوی) دے، تبتی بدھ مت دے دھرم اچاری سان۔ چھیواں الخان حکمران، غزن (راج ۱۲۹۵-۱۳۰۴ صدی عیسوی) نے شیعہ عالم صدرالدین ابراہیم دے ہتھ اوپر اسلام قبول کیتا۔ اودوں توں صوفی اولیا کرام دے مزاراں دی حرمت دا سلسلہ غالباً بدھ مت دے پراچین یاد گار ستوپا دی حرمت دے رواج دی نقل اے۔
بدھ مت دی اکھ دھرائیاں دا دخل کیول تصوف دے شعبہ تک ہی محدود نئیں رہیا۔ ایس سلسلہ وچ مانویت نے، جو کہ بذات خود وسط ایشیا دا اک وڈا دھرم رہیا اے، اک وسیلے دا کردار ادا کیتاے۔ ایس دا اک ممکنہ ذکر مہاتما بدھ دی پشلی زندگیاں بطور اک بودھی ستوا دے ہے جس دا بیان قرون وسطیٰ دے حوالیاں وچ بطور برلام اتے جوسفیٹ دے ملدا اے۔ ایہ گل پکی اے کہ ایہناں واپراں دے مانوی سوگدی بیان دی لکھت جو بغداد وچ ابان اللہیدی (۷۵۰-۸۱۵ صدی عیسوی) دی عربی کتاب 'بلاور اتے یودسف' دی پہلی اشاعت دی شکل وچ سی توں پہلے ہوئی۔ ایس اسلامی کتاب وچ مہاتما بدھ دی پشلی زندگیاں داعربی وچ لکھیا ذکر شامل اے۔ 'بدھا دی کتاب' (عربی کتاب البدھ)، جو اوس ویلے لکھی گئی، ایہ سنسکرت دی دو کتاباں دے عربی ترجمہ اوپر مشتمل سی، پشلی زندگیاں دے بیان دی تسبیح' (سنسکرت: جتاکمال) اتے اشوا گھوش دی کتاب 'مہاتما بدھ دے کارنامے' (سنسکرت: بدھ کرت)۔ کیوں جے ہن اللہیدی دی کتاب دستیاب نئیں ایس لئی ایہ کہنا مشکل اے کہ اوس نے کس قدر مواد مانوی وسیلیاں توں پراپت کر کے اپنی کتاب وچ شامل کیتا۔ اتے جے کجھ سی تے ایہ عباسی خلیفہ دے دربار وچ بودھی اتے مسلم مانوی گیانیاں دے وچکار سمبھاشن توں لیا گیا ہووے گا۔
ایس توں علاوہ، مسلمان سنسکرتی اوپر بدھ مت دا اثر دھرمی اتے ادبی معاملیاں تک محدود نئیں سی۔ طب دے میدان وچ وی ایہ واقعہ پیش آیا۔ ایس سلسلہ وچ برمدید خاندان نے پربھاوت کردار ادا کیتا۔ چوتھے عباسی خلیفہ ہارون الرشید (راج ۷۸۶-۸۰۹ صدی عیسوی) دے راج وچ یحیٰ ابن برمک اوس دا وزیر اعظم سی جو کہ بلخ، افغانستان وچ ناوا وہار آشرم دے اک بدھ پربندھک دا مسلمان پوترا سی۔ بھاویں اوس ویلے بدھ گیانی بغداد دے وش ودیالہ وچ پہلے توں موجود سان، فیر وی یحیٰ نے ہور بدھ عالماں نوں، خصوصاً کشمیر توں، آون دی دعوت دتی۔ البتہ یحیٰ دے راج وچ کسے وی بودھی فلسفہ دی کتاب دا عربی وچ ترجمہ نئیں ہویا۔ ایس دی بجاۓ سنسکرت توں عربی وچ ترجمہ زوراں تے سی، بودھی طبی کتاباں، خصوصاً روی گپتا دی 'اتم سمپت دا سمندر' (سنسکرت: سدھاسار)۔
دھرمی، ادبی اتے سائینسی شیواں توں کدرے زیادہ پربھاوت اجیہے سانجھے سنسکار دا وشے ہے جس اوپر جگتائی سنسکرتی اتے ذمہ واری دی بنیاد قائم کیتی جا سکدی اے ۔ مثال دے طور تے سوڈان، پاکستان، ایران اتے سعودی عرب نے انسانی حقوق دی عالمی قرارداد نوں رد کر دتا اے، جس اوپر ۱۹۴۸ وچ اقوام متحدہ وچ دستخط ہوۓ، ایس بنا اوپر کہ ایس وچ غیر مغربی دھرماں اتے سنسکرتیاں دے سنسکاراں نوں رلت نئیں کیتا گیا۔ اوہناں دے اعتراض دے نتیجہ وچ "اسلام وچ انسانی حقوق دی قاہرہ قرارداد" بنی، جس نوں۱۹۹۰ وچ اسلامی کانفرنس دی تنظیم دے اجلاس وچ ۴۸ اسلامی دیساں دے وزیراں نے قبول کیتا۔ ایس عہد نامہ وچ صرف اوہناں حقوق نوں شامل کیتا گیا اے جو اسلامی الہامی قنون یعنی شریعہ نال سہمت نیں۔
شریعہ دی روح نوں قائم رکھن لئی تصوف 'طریقت' اوپر زور دیندا اے، جو کہ 'حق' تک اپڑن دے صوفی پاٹ دا اندرلا رستہ اے۔ پر ایس معاملے وچ ڈاڈھی احتیاط دی لوڑ اے کہ ایس توں ایہ نئیں فرض کر لینا چاہیدا کہ کیوں جے تصوف اسلام وچ ات واد توں پرہیز کردا اے تے ایہ سنسکار دے معاملہ وچ اسلام اتے بدھ مت وچکار رشتہ قائم کر سکدا اے۔ بھاویں بوہت سارے اسلامی دیساں وچ اج وی صوفی ودیالے قائم نیں، پر ایہ گل کہ سارے اسلامی دیساں نے قاہرہ قرارداد اوپر دستخط کیتے، توں ایہ ظاہر ہوندا اے کہ کسے قسم دی جگتائی سنسکرتی یا ذمہ واری دے معاملہ وچ شریعہ نوں موہرے رکھنا ضروری اے۔ لہٰذا ایس قسم دا اچار وہار بنان دی خاطر ہور گل کتھ کرنا ضروری اے جس وچ دنیا دے سارے دھرماں اتے لا دینی اکھ دھرائیاں دے سانجھے سنسکاراں دا تفصیلی جائزہ اتے پچھان شامل ہووے۔
ایہ عین ممکن اے کہ بدھ مت اتے اسلام دے وچکار ہور علمی تبادلہ دے سلسلہ وچ تصوف کار آمد ہو سکدا اے۔ پر فیر وی، دونواں دھرماں دے وچکار سانجھی اکھ دھرائی دی کھوج وچ تصوف اوپر زور دینا فیدہ مند نئیں ہووے گا۔ "تصوف" اک تکنیکی اصطلاح ہے جس دا پریوگ بنیادی طور تے دینی پربندھاں وچ خدا دے نال کشفی ایکتا پان دے طریقیاں وچ ہوندا اے۔ ایہو جئے شبد بدھ مت لئی پرائی جنس نیں۔ ایس دے لئی زیادہ پربھاوت روحانی گورو دا تصور اتے سمادھ دے طریقے ہووے گا، جویں کہ پیار پنگرن لئی سمادھ دے طریقے، ساہ دی مشقاں، منتراں دا جاپ یا 'ذکر'، اتے تصوراتی مشقاں۔ اجیہے وشے، البتہ، بدھ متاں اتے مسلماناں دی اک محدود تعداد دے لئی دلچسپی دا سبب ہون گے، پردونواں دھرماں دے عام روائیتی دھرم اچاریاں لئی نئیں۔
ایس لئی، بدھ مت اتے اسلام اوپر مستند اتے معتبر آن لائین اتے چھپے ہوۓ مواد اتے تقابلی شکشا دے علاوہ، نہ صرف ایہناں دو دھرماں دے سغوں زیادہ توں زیادہ جنے وی ایس وچ رلت ہو سکن، موہریاں دی فرقیاں دی آپس وچ رل کے پاٹ پوجا دی خبر نشر دے وسیلیاں راہیں لمی چوڑی جانکاری کھلارن دا دھرمی ایکتا، جگتائی سنسکرتی اتے عالمی ذمہ واری قائم کرن اوپر بوہت چنگا اثر پے سکدا اے۔