تبتی اتے ویغورلوکاں نال ہوئی مسلماناں دا ناطہ، ۱۹۹۷

ہوئی لوک مختلف نسلاں دے لوکیں نیں، پر زیادہ تر ایہ عرب، ایران، وسطی ایشیا اتے منگولیا توں نیں۔ ایہ لوک چین دے ہر حصے وچ رہندے نیں۔ ایہناں نے ستویں صدی عیسوی دے شروع وچ آونا شروع کیتا سی جدوں اوہ تاجر بن کے آۓ سان یا اوہناں نوں سپاہی بنا کے لیایا گیا سی۔ چودھویں صدی عیسوی دے ادھ وچ ایہناں نوں ہان چینی لوکاں نال شادی بیاہ کرن اوپر مجبور کیتا گیا سی، تے ایس لئی اوہ چینی بھاشا بولدے نیں اتے اوہناں دا واتا ورن تے اوہناں دیاں مسیتاں چینی نیں۔ چین دی دوجیاں مسلم اقلِیتاں ہوئی لوکاں دی چینی سنسکرتی نوں چنگا نئیں جاندیاں۔

عام طور تے ہوئی لوک وسطی/مرکزی ایشیائی لوکاں وانگوں آلکسی نئیں، سغوں عام چینیاں وانگوں تجارت کرن اتے پیسہ کمان نال ڈاڈھا موہ رکھدے نیں۔ تبتیاں وانگوں اوہ چاقو کول رکھدے نیں اتے ایس نوں ورتن وچ بڑے ہُشیار نیں۔ ایہناں دے دو وڈھے ٹولے نیں۔ پچھمی ہوئی ننگزیا، دکھنی گانسو، اتے پوربی چنگھائی جس دی سرحد امدو(اتری پوربی تبت) نال لگدی اے وچ رہندے نیں؛ جد کہ پوربی ہوئی سارے اتری چین اتے اندرلے منگولیا وچ کھلرے ہوۓ نیں۔

پچھمی ہوئی لوکاں اندر اسلام اک ایکتا پیدا کرن والی شکتی وانگوں قائم اے اتے ہور پھیل رہیا اے۔ جوان اتے بڈھے دونویں مسیتے جاوندے نیں جو اک سماجی میل دے استھان دا کم دیندی اے جتھے لوکاں نوں اک دوجے بارے جانکاری دا موقع ملدا اے۔ ویغور دیاں مسیتاں نالوں ایہ مسیتاں زیادہ صاف ستھریاں اتے چنگے حال وچ نیں۔ ہوئی سنسکرتی راجدھانی لینگشیا وچ اسلامی مدرسیاں دے باوجود، جتھے سمادھی گورواں راہیں روائتی صوفی ٹولیاں نوں شکشا دتی جاوندی اے، پچھمی ہوئی لوکاں نوں اسلام بارے کوئی خاص جانکاری نئیں۔

اجوکے یگ وچ بدوبدی چینی واتا ورن لاگو کرن دی جیہڑی ریت چلی ہوئی اے ایس تھلے پچھمی ہوئی ویغوراں دی نسبت گھٹ ہی آۓ نیں، ہورے ایس لئی کہ اوہ پہلاں ہی چینی واتا ورن اپنا چکے ہوۓ نیں اتے خالص چینی بولی بولدے نیں۔ مثال دے طور تے، چھڑی اوہو ہی ویغور سوانیاں سِر اتے دوپٹہ لیندیاں نیں جو دکھنی سنکیانگ دے دور پار پنڈاں وچ رہندیاں نیں، جد کہ پچھمی ہوئی سوانیاں ہان چینی اکثریتی شہراں وچ رہندیاں ہوئیاں وی دوپٹے لیندیاں نیں۔

پچھمی ہوئی لوکاں دے مقابلے تے پوربی ہوئی لوک زیادہ ریت رسم دے پابند نیں۔ بھاویں ایہناں دے لگ بھگ ۸۰ فیصد لوکیں، جوان اتے بڈھے، اسلام نوں مندے نیں، پر بوہت تھوڑے نماز دے پابند نیں۔ پوربی ہوئی لوک اج وی جانوراں نوں ذبح کر کے "حلال" کھاندے نیں اتے سور دا گوشت نئیں کھاندے۔ پر ایہناں وچوں کئی سگریٹ اتے شراب پیندے نیں جو قران دے خلاف اے۔ کجھ لوکیں رمضان دے روزے رکھدے نیں، پر مرداں وچوں بوہت گھٹ نیں جنہاں دیاں سنتاں ہوئیاں نیں، اتے سوانیاں برقع نئیں پاوندیاں۔

دوجیاں غیرہان اقلیتاں دی نسبت عوامی جمہوریہ چین وچ ہوئی لوکاں نوں زیادہ سوکھاں ملیاں نیں۔ ایس دی مڈھلی وجہ ایہ ہے کہ ایہناں لوکاں نے ہمیش سرت کولوں کم لیا اے، اتے سرکار نال سہمت رہے نیں۔ ایس آپس دی سہائیتا اتے اسلام اتے ماؤازم وچکار گوڑھے سانگھے، نالے مشرقِ وسطیٰ دے دیساں ولوں تجارتی سوکھتاں دے بدلے اسلام نوں ستکار دین اوپر زور دے نتیجے وچ چوکھیاں وڑیاں نویاں مسیتاں بنیاں نیں۔ ایہ مسیتاں اصل وچ ہوئی لوکاں نے بنائیاں نیں، ویغوراں نے نئیں۔

صدیاں توں ہوئی لوک تاجراں دے طور تے سارے چین وچ آباد ہو رہے نیں۔ ایتھوں تیکر کہ منگول یوآن راج ویلے مسلمان تاجر بیجنگ جان والے نذرگزار قافلیاں نال رل جاندے سان۔ ایس دے اُلٹ ویغور اتے تبتی مسلمان اپنے اپنے علاقیاں وچ ہی وکھ رہ گئے نیں۔ ایہناں وچکار ایہ انتر ہورے ایس لئی اے کہ ہوئی لوکاں دے وڈے وڈیرے تاجر اتے بھاڑے دے سپاہی سان۔ جد کہ تبتی اتے ویغور مسلمان دونویں اپنے موجودہ علاقیاں وچ اپنے دیس منگولیا اتے کشمیر توں نساۓ گئے مہاجر بن کے آۓ سان۔ ایس طراں اجوکے یگ وچ مسلمان تاجراں دی مرکزی تبت ول ہجرت ہوئی لوکاں دی تاریخ وچ کوئی نویں گل نئیں۔ ایہ گل انج نئیں کہ ہان چینی سرکار ایہناں نوں دھکے نال تبت وچ وسا رہی اے، بلک ایہ لوکیں تجارت لئی آپوں اودھر لگے جا رہے نیں۔

پچھمی ہوئی لوک نرے تبت اندر ہی نئیں پئے وسدے، سغوں گانسو اتے سنکیانگ دے ہر علاقے وچ ہان چینی وسنیکاں دے پہل کاراں دا کم پئے کردے نیں۔ اوہ ہر سڑک دے کنڈے تے دکاناں تے ڈھابے کھول لیندے نیں، اتے جدوں کسے علاقے وچ اوہناں دی نفری اک خاص حد تیکر اپڑ جاوندی اے تے فیر اوہ اک مسجد بنا لیندے نیں، دھرمی جوش ہیٹھ نئیں سغوں اک سماجی میل دے استھان دے طور تے۔ ہوئی لوکاں دی ایس آبادکاری توں نہ صرف تبتی خوش نئیں بلک ویغور وی ایس نوں چنگا نئیں جاندے۔ بھاویں اوتھے آون وچ چینی فوج اتے افسرشاہی نے پہل کیتی سی، پر ہان تاجراں اتے سوداگراں نے، جنہاں اندر ہوئی لوکاں والا جذبہ نئیں سی، چھڑی اوہناں دی رِیس کیتی اے۔

بوہت سارے تبتی لوک حالی وی ٹپری واساں والی سوچ رکھدے نیں، ازادی دی ڈاڈھی تاہنگ نال، تاں جے ازادی نال ایدھر اودھر آ جا سکن۔ عام طور تے اوہ اکو جیہا کم ہر روز کرنا پسند نئیں کردے۔ جے اوہ ہٹی چلان تے اوہ وی خاص رُت وچ ہی چلاوندے نیں، اتے اکثر چھٹیاں مناون، زیارتاں اوپر جاون یا سیر سپاٹے دے ویلے اپنیاں دوکاناں بند رکھدے نیں۔ ہندوستان وچ وی تبتی لوک (ٹھنڈی) رُت وچ ہندوستانی شہراں وچ ٹُر جاوندے نیں جتھے اوہ سویٹر ویچدے نیں، زیارتاں تے جاوندے نیں یا بودھی بھاشن سُندے نیں، اتے سال دا تھوڑا حصہ کم کردے نیں۔ ایس دے اُلٹ، ہوئی اتے ہان لوکاں نوں چھڑا کاروبار کرنا اتے پیسہ کمانا ہی چنگا لگدا اے اتے اوہ ہر دہاڑی سارا سال تڑکے ویلے ۶ بجے توں لے کے رات دس بجے تیکر اپنیاں دوکاناں اتے سڑک دے کنڈے ہٹیاں اوپر بیٹھے رہندے نیں اتے اوہناں نوں چھڈ کے کِدرے نئیں جاوندے۔

ہوئی لوک بڑے پھرتیلے اتے محنتی نیں، تے ایس پاروں اوہناں نے روائتی تبتی شیواں بناون اتے ویچن دا کم تبتیاں کولوں اپنے ہتھ لے لیا اے۔ تبتی ایہناں دا مقابلہ نئیں کر سکدے اتے لگدا اے کہ کرنا وی نئیں چاہندے۔ ہوئی لوک تبتی گہنے، تسبیحاں، اتے ہور دھرمی شیواں ، گھوڑیاں دا ساز سامان، چھتریاں، اون، قالین، گاون بجاون دے ساز، جوتیاں اتے سیویاں بناوندے نیں۔ ایس توں علاوہ تھاں تھاں قائم ڈھابے چلاندے نیں۔ ہان چینی تاجر مغروں آوندے نیں تے زیادہ تر اجوکیاں چینی شیواں جِویں دنداں دے برش اتے سستے چینی کپڑے ویچدے نیں۔

تبتی اتے ویغور لوکیں ہان لوکاں دے مقابلے وچ ہوئی مہاجراں توں اپنی سنسکرتی لئی چوکھا خطرہ محسوس کردے نیں۔ کیوں جے ہوئی اتے ویغور لوکاں دا سانجھا دھرم اسلام اے ایس پاروں ایہ لگدا اے کہ ایہناں وچکار ٹاکرے دا سبب دھرم نئیں بلک اقتصادی مقابلہ اے۔ لگدا اے کہ ہان چینی سرکار اپنے فوجی قبضے نوں جائز قرار دین لئی ایس تِڑ نوں ودھاوندی اے اتے ایہ جتاوندی اے کہ اوہ شانتی لئی اتے ایس نوں دوجا بوسنیا بنن توں بچاون لئی ایہ سب کجھ کردی اے۔

ایس توں ایہ گل کھُل جاوندی اے کہ تبتی اتے ویغور لوکاں دی خودمختاری، بلک ازادی دی مہم دا اسلامی یا بدھ کٹرپن نال کوئی واسطہ نئیں۔ ایس گل دی پنگرتا ایس سانجھی آشا توں ہوئی کہ عوامی جمہوریہ چین دی حکمت عملی اوہناں اوپر حاوی نہ ہو جاوے، تاں جے اوہ اپنی سنسکرتی، دھرم اتے بھاشا دی رکشا کر سکن، دوجے پاسے ہوئی لوک ایہو جئی کوئی آشا نئیں رکھدے، کیوں جے اوہناں اتے ہان چینیاں وچکار بوہت کجھ سانجھا اے اتے اوہناں کول کدی وی کوئی ازاد دیس نئیں رہیا۔