اسلام اتے بدھ مت وچکار گل بات

اوس ورہے، کجھ مہینیاں مغروں، افریقہ اتے اچیچ ماریشس اتے زنجبار دے سفر دوران میں ایس گل بات نوں شروع کیتا۔ سارے افریقہ اندر جاون والی دکھنی ایشیا توں سمگل ہون والی ہیروئن ایہناں ہی دو ٹاپواں راہیں آوندی اے۔ ماریشس دے پردھان جو ہندوستانی نسل دے مسلمان نیں، اوہناں نال اک وار ایس مسٔلے اوپر وی گل بات ہوئی کہ تبت وچ بے روزگار اتے نراش نوجوان کیوں نشے تے لگ جاوندے نیں اتے اوہناں دے دیس وچ مولوی لوک ایس مسٔلے نال کِویں نبڑدے نیں۔ میرے وانگوں اوہ وی ایس مسٔلے بارے چنتاوان سان اتے اوہ میرے نال ایس گل اوپر سہمت سان کہ نشئیاں اندر اوہناں دی جاتی دا سنسکار پیدا کرن لئی، سماج ولوں اوہناں نوں سہائتا دین لئی اتے اوہناں دے سُوسنسکار دی بڑھوتی لئی دھرم بوہت کجھ کر سکدا اے۔ مغروں ماریشس یونیورسٹی وچ میں اک بھاشن دتا جس دا عنوان سی "اجوکے یُگ وچ سُوسنسکار پاونا: تبتی بدھ مت ایس بارے کیہ کر سکدا اے"۔ لوکاں نے ایس نوں بڑے دھیان نال سنیا۔

زنجبار ۹۵ فیصد مسلمان آبادی دا دیس ہے۔ مقامی مسلمان آگوواں نال میری گل بات دوران مینوں پتہ لگا کہ ہیروئن دا نشہ چھڈان وچ دھرم دے حوالے نال اوہناں نوں کجھ کامیابی ہوئی اے۔ اوہ لوک جو پہلاں نشہ کردے سان اوہناں نوں طہارت، وضو اتے روز دی پنج نمازاں پڑھن وچ لائی رکھدے نیں، تے اوہناں کول اینا ویہلا سمے ہی نئیں ہوندا کہ اوہ نشہ کر سکن۔ ایس مثال اوپر گوہ کرن نال سوچ دیاں ہورکئی راہواں کھلدیاں نیں مثلاً ایہ کہ سجدے نال شریر نوں کیہ فائدہ ہوندا اے جو بودھی نشئیاں نوں نشے توں باز رکھ سکے۔

۱۹۹۵ دے چیتر وساکھ وچ مینوں استنبول، ترکی جان دا اتفاق ہویا، جتھے میری ملاقات مرمرہ یونیورسٹی دے شعبہ الٰہیات دے ڈین اتے اسلامی قانون تے فلسفہ دھرم دے پروفیسراں دے اک ٹولے نال کرائی گئی۔ ایس ملاقات دا منورتھ ایہ سی کہ میں اوہناں کولوں بدھ مت بارے اسلامی فقہ دی اکھ دھرائی دی جانکاری لواں تاں جے ایدے راہیں اسلام اتے بدھ مت وچکار ایکتا دی کوئی راہ کڈی جا سکے کیوں جے اوہناں دناں وچ ہوئی (چینی مسلمان) دے ٹولیاں دے ٹولے چین توں آ کے تبت وچ آباد ہو رہے سان۔ تبت وچ مسلماناں دا اک ٹولہ ستارھویں صدی عیسوی توں آباد اے۔ ایہ لوک اکثریتی بدھ آبادی وچ چنگی طراں رل مل گئے نیں، اتے ریت مطابق اوہناں نوں قانونی رعائتاں وی ملیاں نیں جو پنجویں دلائی لاما نے اوہناں نوں دتیاں سان۔ پر چین دے ہان علاقے توں اینی وڈی نفری دے آون نال اک اوکھی دشا پیدا ہو گئی اے جس دی سمجھ آوندی اے۔

ترک پروفیسراں بھوں اسلام لئی بدھ مت نال ایکتا کرنا کوئی مسٔلہ نئیں۔ ایس لئی اوہناں کول تن دلیلاں سان۔ کجھ اجوکے مسلمان عالماں دا ایہ وچار اے کہ قران مجید اندر دو تھاں تے نبی ذوالکفل (کفل والا بندہ) دا ذکر در اصل مہاتما گوتم بدھ ول اشارہ اے، کیوں جے شبد کفل مہاتما بدھ دے جدی راج کپیل واستو دا عربی ترجمہ اے۔ اوہ ایہ وی کہندے سان کہ قران وچ انجیر دے بوٹے دا جو ذکر ہے ایہ اوہو ہی بودھی بوٹا اے جس ہیٹھ مہاتما بدھ نوں روشن ضمیری عطا ہوئی۔ قران مجید دا کہنا اے کہ ذوالکفل دے منن والے نیک لوک نیں۔ البیرونی اتے الشہرستانی نے گیارہویں اتے بارہویں صدی عیسوی وچ ہندوستان دا سفر کیتا۔ دونویں مہان مسلمان عالم سان۔ دوہناں نے ہندوستانی دھرماں بارے لکھتاں چھڈیاں نیں۔ اپنیاں لکھتاں اندر جتھے اوہ بدھ فلسفی بارے ہندوستان دے لوکاں دے وچار دا بیان کردے نیں اوتھے اوہناں نے بدھ فلسفی نوں "نبی" آکھیا اے۔ اتے تیجی گل ایہ وے کہ جو کشمیری مسلمان ستارہویں صدی عیسوی مغروں تبت جا وسے اوہناں نے اسلامی قانون مطابق تبتی بودھی سوانیاں نال بیاہ کیتے نیں۔

ایس گل نوں پروفیسراں نے انج کھول کے بیان کیتا کہ اسلام سارے "اہلِ کتاب" نوں مندا اے، اتے اہلِ کتاب دی تعریف ایہ وے کہ اوہ لوکیں جو اک کرتار خدا نوں مندے ہوون۔ اسلامی قانون نے اہلِ کتاب دے تصور نوں کھلا کیتا اے، اچیچ سندھ اوپر اٹھویں توں دسویں صدی عیسوی وچکار عرب راج اتے اوس دے ہیٹھ بدھ مت دے منن والیاں نوں وی رلا کے اوہناں نوں وی اوہو ہی استھان، حقوق، رتبہ اتے رعائتاں دتیاں گئیاں جو عرب راج اندر یہودیاں اتے عیسائیاں نوں ملے سان۔ میں اوہناں نوں آکھیا کہ اٹھویں صدی عیسوی وچ جدوں عربی مسلماناں دی حکومت وچکارلے ایشیا تیکر پھیلی تے اوہناں دا بدھ مت نال سب توں پہلاں واہ اوس علاقے وچ پیا جو اج ازبکستان اتے اتری افغانستان اے۔ بدھ مت دیاں جو کتاباں اوس یگ وچ ورتیاں جاوندیاں سان اوہ یا تے پراچین ترکی بھاشا وچ سان یا فیر مغروں سغدی ترجمے سان۔ اوہناں زباناں وچ "دھرم" یونانی بولی توں ادھار لئے شبد "نوم" توں ترجمہ کیتا جاوندا سی، جس دا مطلب ہے "قانون"۔ ویغور ترکاں اتے منگولاں نے ایہ شبد سغدی زبان توں ادھار لیا سی اتے ایس دا مطلب کتاب وی لیندے سان۔ گل ایتھے مکدی اے کہ وچکارلے یگ دے وچلے ایشیا اندر بدھ مت نوں منن والے "دھرم دے بندے" ہون پاروں اہلِ کتاب وی منے جاوندے رہے نیں۔

مسلماناں دی چوکھی آبادی والا ملک انڈونیشیا سرکاری طور تے ۶ دھرماں نوں مندا اے – اسلام، کیتھولک عیسائی، پروٹسٹنٹ عیسائی، ہندو مت، بدھ مت، اتے کنفیوشس مت۔ ایس پالیسی دا مڈھ ایہ ہے کہ ایہ سارے دھرم اک خدا نوں مندے نیں جو کرتار وی اے۔ ایس شرط نوں پورا کرن لئی انڈونیشیا دے بودھاں نے آدی بدھ یعنی "کلچکر تنتر" دے پراچین گوتم بدھ نوں کرتار متھیا۔ کلچکر شکشا انڈونیشیا وچ مقبول رہی اے، اچیچ دسویں صدی عیسوی اندر۔ ایہ گل اتیشا نے اپنے سفر دی رپٹ وچ بیان کیتی اے۔ پر اجوکے انڈونیشیا وچ بوہت گھٹ لوکیں ایس بارے جانکاری رکھدے نیں۔

۱۹۸۸ وچ مینوں انڈونیشیا دا دورہ کرن اتے اوتھے لیکچر دین دا موقع ملیا۔ ایس سفر وچ میری بدھ بھکشواں نال ایس گل اوپر گل بات ہوندی رہی کہ بدھ مت وچ خدا دا تصور کیہ اے۔ آدی بدھ دا اک ایہ وی مطلب ہو سکدا اے: نرول پراچین شعور (علم)، اتے کیوں جے سمسار اتے نروان سارے وکھالے ایسے ہی پراچین شعور (علم)، ایسے ہی "تخلیق" دا وکھالا نیں، ایس لئی ساڈی گل بات دا حاصل ایہ سی کہ سانوں ایہ گل کہن وچ کوئی آلکس نئیں ہونی چاہیدی کہ بدھ مت وی اک کرتار، اک خدا نوں مندا اے۔ رہی ایہ گل کہ بدھ مت دا ایہ دعویٰ کہ آدی بدھ کوئی اکلّی اتے وکھ ہستی نئیں بلک اوہ شے وے جو ہر ذی شعور مخلوق وچ موجود اے، تے ایس دا واسطہ اوہناں دھرمی نکھیڑاں بارے ہے جو رب دی فطرت بارے مختلف دھرماں وچکار پاۓ جاوندے نیں۔ بوہت سارے یہودی، عیسائی، مسلمان، اتے ہندو دینی عالماں دا ایہ وچار اے کہ رب مجرد اتے موجود (ہر شے وچ) اے۔ جویں مسلمان کہندے نیں،" ﷲ دے کئی نام نیں۔"

ایس لئی، انڈونیشیا وچ گل بات توں میں ایس گل توں سہمت آں کہ آدی بدھ دی بنیاد اوپر اسی ایہ کہ سکنے آں کہ بدھ مت وی اک کرتار نوں مندا اے، پر ایس دی اکھ دھرائی وکھ اے۔ اک وار ایہ سانجھا وچار بن گیا تے میرے لئی ایہ سوکھ ہو گئی کہ ترکی دے مسلمان عالماں اتے دین دے ماہراں نال گل کتھ شروع کر سکاں۔ اوہناں مینوں سدا گھلیا کہ اوسے ہی ورہے اوہناں دی یونیورسٹی دا فیر چکر لاواں اتے یونیورسٹی دے ودیارتھی اتے استاداں نوں بدھ مت اتے بدھ مت تے اسلام وچکار ناطے اوپر لیکچر دیواں۔

کئی ورہیاں توں تقدس مآب دلائی لاما دا سارے جگ دے مسلمان آگوواں نال واسطہ رہیا اے۔ ترکی توں ہندوستان مُڑ آون مغروں میں گِنی، پچھمی افریقہ دے اک پشتینی صوفی دینی پیشوا ڈاکٹر ترمذ یاؤدیالو نوں دلائی لاما نال ملوان لئی دھرم شالہ لے گیا۔ ایس میل دے شروع دے کجھ دہاڑے اوہناں نال "اہلِ کتاب" دے مطلب اوپر ہور گل بات ہوئی۔ ڈاکٹر دیالو دا وچار سی کہ ایس توں اشارہ اوہناں لوکاں ول ہے جو "پراچین سنسکرتی" نوں مندے نیں۔ ایس نوں ﷲ یا رب دی حکمت وی آکھیا جا سکدا اے، یا جویں میں اوس نوں آکھیا کہ بدھ مت دے حساب نال اسی ایس نوں پراچین ڈوہنگا شعور وی کہنے آں۔ تے اوہناں نوں ایہ گل منن وچ کوئی آلکس نئیں سی کہ حکمت دی ایہ پراچین ریت چھڑی موسیٰ، عیسیٰ، محمدﷺ اوپر ہی نازل نئیں سی ہوئی، بدھ فلسفی وی ایس نوں مندے سان۔ جے لوکیں ایس پراچین فطرت اتے حکمت نوں مندے نیں تے فیر اوہ "اہلِ کتاب" نیں۔ پر جے اوہ ایس مڈھلی خیر اتے انسان دی حکیمانہ فطرت نوں نہ منن تے فیر اوہ "کتاب" والے نئیں اکھوان دے۔

تے ایس طراں ایہ گل کہنا وی ٹھیک اے کہ مہاتما بدھ وی رب دا نبی سی، اتے ایہ گل ترکی پروفیسراں دے بیان نال وی سردی اے کہ "اہلِ کتاب" اوہناں نوں کہندے نیں جو اک کرتار رب نوں مندے نیں۔ آدی بدھ، نرول من، نہ صرف پراچین ڈوہنگا شعور اے، سغوں سارے وکھالیاں دا کرتار وی اے۔ ڈاکٹر دیالو ایس گل بات توں بڑا راضی ہویا اتے اوس نے اک حدیث دا حوالہ دتا جس بھوں ایمان والیاں نوں علم حاصل کرن دی ہدائت کیتی گئی اے بھاویں چین ہی کیوں نہ جانا پوے۔

ڈاکٹر دیالو آپوں وی ایس حدیث اوپر عمل کردے سان۔ اوہناں نے تقدس مآب دے شانتی دیو دے بودھی چریاواتر (بودھی ستوا سبھاو نوں اپنانا)، جس وچ تقدس مآب نے آوالوکیت ایشور داعطا اختیار وی کیتا، دی چھیکڑلے دہاڑے دیاں رسماں وچ حصہ لیا۔ ڈاکٹر دیالو بودھی ستوا دی عہد پیمان بندھن دی رسم توں بوہت متاثر ہوۓ۔ پچھمی افریقہ دے صوفی مسلک وچ وی ایس کمال دی پدھر، جس دا بیان شبداں وچ نئیں ہو سکدا، تیکر اپڑن لئی عہد پیمان بندھن دی رسم موجود اے، اتے ساری مخلوق دی سیوا وی رلت اے۔

اپنے قیام دے اخیرلے دہاڑے ڈاکٹر دیالو نے تقدس مآب نال اِکلّیاں ملاقات کیتی۔ ودیہ چٹے سوہنے چوغے وچ افریقہ دا ایہ پرتاپی روحانی گورو تقدس مآب نوں مل کے ایناں متاثر ہویا کہ اوس دیاں اکھیاں وچ اتھرو آ گئے۔ اپنے نوکر نوں سدن دی تھاں، جویں کہ تقدس مآب عام طور تے کردے نیں، اوہ آپوں اپنے حجرے اندر گئے تے اک کاغذ دا رومال لے کے آۓ تاں جے صوفی شیخ اپنے اتھرو پونجھ سکے۔ ڈاکٹر دیالو نے تقدس مآب نوں مسلماناں دی رسمی ٹوپی پیش کیتی جو اوہناں نے بنا کسے آلکس دے پا لئی اتے ملاقات دے اخیر تیکر پائی رکھی۔

تقدس مآب نے گل بات ایتھوں شروع کیتی کہ جے مسلمان اتے بدھ متی دونویں اپنے وچار وچ کجھ لفن تے فیر اک مفید اتے کھلی گل بات ہو سکدی اے۔ ایہ ملاقات بڑی موہ والی اتے جذباتی سی۔ تقدس مآب نے صوفی سمادھ بارے کئی گلاں پُچھیاں اچیچ پچھمی افریقہ دے پیڑھی در پیڑھی تصوف بارے جس وچ پیار، درد مندی اتے جنتا دی سیوا اوپر زور دتا جاوندا اے۔ ڈاکٹر دیالو کئی ورہیاں توں جرمنی اندر دیس نکالے دی زندگی گزار رہے نیں جتھے اوہ اپنے دیس وچ آون والے اشتراکی انقلاب مغروں آ وسے سان۔ دوہناں گورواں اندر کئی شیواں سانجھیاں سان۔ ڈاکٹر دیالو اتے تقدس مآب نے بدھ مت اتے اسلام اوپر گل بات نوں آون والے سمے وچ چالو رکھن اوپر رضامندی ظاہر کیتی۔

۱۹۹۵وچ مڑ کے مینوں وچلے پورب جانا پیا۔ مرمرہ یونیورسٹی، استنبول دے دین اسلام دے شعبے وچ جا کے میں استاداں اتے شعبہ فلسفہ دے ایم اے دے ودیارتھیاں نوں بھاشن دتا۔ ایہ شعبہ سارے ترکی لئی اسلامی شکشا دین والے استاداں اتے ثانوی سکولاں دے اسلام اتے دوجے دھرماں جنہاں وچ بدھ مت وی رلت اے وچ پڑھان والے استاداں نوں سرکھیا دیندا اے۔ استاداں نے اسلام اتے بدھ مت وچکار گل بات شروع کرن وچ بوہت من پسندی وکھائی، اتے ساڈے وچ کرت، وحی اتے سنسکرت دے مڈھ ورگیاں گلاں باتاں ہوئیاں۔ اسلام دا ایہ کہنا اے کہ خدا کوئی شخص نئیں ہے، بلک کرت دا اک نرول اصول ہے، اتے علم کلام (دین) دے کجھ وچار ایہ نے کہ ایس کرت دا کوئی شروع نئیں۔ نرول من دے بھوں بطور اک بے ابتدا کرتار اتے بے ابتدا کرت دے، اتے مہاتما بدھ بطور اک اُچیاں سچائیاں دا سنیہا دین والے دے، ساڈے وچکار اک جاندار اتے دوستانہ گل بات کرن لئی چنگی بنیاد بن گئی۔

پشلی وار ایس یونیورسٹی وچ میں جو انٹرویو دتا سی اوہ مقامی بنیاد پرستاں دے اک مقبول رسالے وچ چھپیا سی جو نہ صرف ترکی بلک وچلے ایشیا دی سب اسلامی جمہوری ریاستاں وچ پڑھیا جاوندا اے۔ شعبے ولوں مقرر میرے دورے دے سربندھی نے دسیا کہ اوہ ایس رسالے اندر میرے لیکچر دے لکھت روپ دا ترکی ترجمہ وی چھپوان دے۔ لیکچر وچ میں ایس وار بدھ مت دے اصول اتے تاریخ، اچیچ وچلے ایشیا دیاں ترک قوماں وچ ایس دی تاریخ اتے سارے جگ اندر بدھ مت دی دشا اوپر گل بات کیتی سی۔ مینوں ایہ سدا وی دتا گیا کہ ہور گل بات لئی ۱۹۹۶ دے اخیر وچ شعبہ اسلامیات وچ فیر حاضر ہوواں بلک انج دی ملاقاتاں قونیہ وچ صوفی دھرمی آگواں نال وی کراں اتے ترکی دی دوجیاں یونیورسٹیاں دے استاداں اتے ودیارتھیاں نال گل بات کراں۔

ترکی مغروں میں مصر گیا جتھے مینوں قاہرہ یونیورسٹی وچ لیکچر دین دا سدا ملیا سی۔ پہلا ٹولہ جس نال میرا میل ہویا اوہ شعبہ معاشیات اتے سیاسیات جو ایشیا بارے جانکاری دے مرکز دا حصہ نیں دے استاداں دا سی۔ اوہناں دی آشا سی کہ میں "ایشیا دی سیاسی اتے اقتصادی ترقی اوپر بدھ مت دے فلسفے دا اثر" اوپر گل بات کراں۔ اوہناں دی اچیچ اچھیا ایہ سی کہ بدھ مت دے اصولاں نے کویں "ایشیا دی شیر" قوماں دی اقتصادی ترقی نوں بڑھاوا دتا اے، تاں جے اوہ مصر نوں وی انج ہی "افریقہ اتے مشرقِ وسطیٰ" دا شیر بنان لئی اسلام نوں ورت سکن۔ اوہ ایشیا اتے ایس دے دھرماں نوں وی سمجھنا چاہندے سان تاں جے ایس علاقے نال چنگے اقتصادی اتے سیاسی میل جوڑ سکن۔ اوہناں نوں ایہ گل منظور نئیں سی کہ اوہناں نال ایس پلیکھے موجب انتر رکھیا جاوے کہ سارے مسلمان کٹر، جوشیلے آتن وادی ہوندے نیں۔

ایس شعبے اندر کدی بدھ مت اوپر بھاشن نئیں سی ہویا، ایس پاروں ایس نوں بڑے جوش خروش نال پسند کیتا گیا۔ اوہناں دی منگ سی کہ میں بدھ مت دی مڈھلی شکشا اوپر اک مضمون لکھاں جس نوں اوہناں دے ایشیا دے رسالیاں وچ انگریزی اتے عربی وچ چھاپیا جاوے اتے سارے عرب دیساں وچ ونڈیا جاوے۔ ایہ لکھت جون ۱۹۹۶ وچ چھپی۔

اگلے دہاڑے میں بدھ مت دی مڈھلی شکشا بارے پہلے ورہے دے تن سو بی اے دے ودیارتھیاں دے اکٹھ نوں بھاشن دتا جو کلا دے شعبے اندر ایشیائی فلسفے دا کورس پڑھ رہے سان، اتے ایس مغروں ایم اے دے فلسفے اوپر اکٹھ نوں لیکچر دتا۔ ودیارتھیاں اتے استاداں اندر ایشیا بارے جانکاری دی اجیہی مانگ اتے گھاٹا سی جس طراں پشلی اشتراکی دنیا وچ دِسدا سی۔ پر ایہناں اندر اک فرق ہے۔ پشلے اشتراکی دیساں اندر ایس طلب دا مڈھ روحانی سی، جد کہ مصری ایہ چاہندے سان کہ باقی دنیا نال آپس دے ستکار اتے آپس دی سدھ بدھ دی بنا اوپر سانگھے جوڑے جاون۔ ایہناں چھیکڑلے دو لیکچراں دے دہاڑے پاکستان وچ مصری سفارتخانے اوپر آتن وادیاں دے دھاڑے نال ۱۵ مصری سفارتکار مَر گئے، اتے یونیورسٹی اندر اک وڈا روس وکھالا سی۔ فوج اتے پولس دی وڈی نفری موجود سی۔ بکتر بند گڈیاں، گرفتاریاں، کئی شیواں توں بچ بچا کے اسی یونیورسٹی اندر آۓ۔ کڈی چنگی گل اے کہ اجیہی (بھیڑی) دشا اتے جماعت دے کمرے باہر اجیہے ماحول دے باوجود بدھ مت نال اینا موہ ویکھن وچ آیا۔

ایس سفر وچ میرا اخیرلا سٹاپ اردن دا شہر مفرق سی جتھے مینوں آل البیت یونیورسٹی ولوں سدا ملیا سی۔ ایہ جگتائی یونیورسٹی جو زیادہ تر اردنی سرکار نے بنائی اے، ۱۹۹۴ وچ قائم ہوئی۔ ایس وچ دو ہزار ودیارتھی نیں جنہاں وچوں ادھے دوجے مسلمان دیساں توں نیں۔ اتے ایس یونیورسٹی وچ کجھ یورپی اتے اتری امریکہ دے عیسائی ودیارتھی وی رلت نیں۔ یونیورسٹی وچ کم کرن والے چوکھے لوکیں بدیسی نیں۔ ایس نوں قائم کرن دا مقصد ایہ سی کہ اسلام دے سارے دے سارے ست مسلکاں وچکار تے اسلام اتے دوجے دھرماں وچکار آپس دی سدھ بدھ دی پنگرتا کیتی جاوے۔ مینوں یونیورسٹی دے صدر نال ملوایا گیا جو دسمبر ۱۹۹۵ وچ جاپان جا رہے سان جتھے اوہناں نے کلیدی خطبہ وی دینا سی اتے اسلام اتے بدھ مت وچکار آپس دی سدھ بدھ اوپر اک جلسے دے سربندھی دا فریضہ وی ادا کرنا سی۔ اوہناں نے ایس گل دی تاہنگ کیتی کہ آون والے سمے وچ ایہو جیہا اک جلسہ اردن وچ وی کیتا جاوے۔ مینوں ایس گل دا سدا وی ملیا کہ میں ۱۹۹۶ دے اخیر وچ یونیورسٹی آواں تے بدھ مت اتے تبت دے اسلام نال ناطے اوپر کئی لیکچر دیواں اتے گل نوں اگے ٹوراں۔ اوہ یونیورسٹی دے کتاب گھر اندر بدھ مت لئی اک استھان بناونا چاہندے سان، اتے اوہناں مینوں کتاباں دی اک ویروا بناون نوں آکھیا۔

یونیورسٹی دے سیاسیات دے اُچے ادارہ بیت الحکمتہ دے استاداں نال وی میرا اک بھاشن ہویا جس دا موضوع سی اجوکے تے پراچین ایشیا وچ اسلام اتے بدھ مت وچکار لین دین۔ اوہ اُچیچ ملیشیا اتے انڈونیشیا بارے جاننا چاہندے سان پر دوجے علاقیاں بارے جانکاری لین دی وی تاہنگ رکھدے سان۔ اوہناں نے مینوں درخواست کیتی کہ اوہناں دے بین الاسلامی ڈیٹا بیس سروے لئی تبتی مسلماناں بارے جانکاری دیواں، اتے ایہ وی درخواست کیتی کہ میں فیر کدی کسے موقع تے اقتصادی ترقی وچ بدھ مت دے سُوسنسکاردے کردار بارے گل بات کراں۔ مراکش اتے شام توں آۓ ہوۓ استاداں نال وی میری ملاقات کروائی گئی، ایہ وی ایہو جئی گل بات وچ بڑی دلچسپی رکھدے سان۔

تے اسلام اتے بدھ مت وچکار گل کتھ دا مڈھلا منورتھ، میرے تجربے بھوں تعلیمی اے – یعنی کہ دونویں اک دوجے دے عقیدے اتے سنسکرتی بارے چوکھی جانکاری لین۔ دھرم شالہ ہندوستان وچ موجود "تبتی لکھتاں اتے ذخیریاں دے کتاب گھر" نے ایس لوڑ نوں پورا کرن لئی سب توں ودھ کے حصہ لیا اے۔ اوہناں نے اک پروگرام چالو کیتا اے جس ہیٹھ اسلامی دیساں دیاں اوہناں یونیورسٹیاں نال کتاباں اتے رسالے بدلی کیتے جاون دے جنہاں نال میرے سانگھے قائم ہو چکے نیں۔ ایس طراں اوہناں ولوں پشلے روسی جوڑ دی وچلے ایشیا دی اسلامی جمہوری ریاستاں دے اداریاں دی آپس دی سہائتا نال ایہو جۓ پروگرام متھے جا رہے نیں جنہاں راہیں ایہناں علاقیاں وچ اسلام اتے بدھ مت نوں منن والیاں وچکار ناطے دی تاریخ اوپرہور پرکھ پرچول کیتی جاوے دی۔ ایس معاملے وچ آپس دی سہائتا اتے سنگت ودھان دے کھلے امکان موجود نیں۔