والس لو (صدر، جامعہ میری لینڈ): السلام علیکم، میرا نام والس لو اے تے میں جامعہ میری لینڈ دا صدر آں۔ میں تہانوں ساریاں نوں، معزز پروہنیاں نوں، بندیاں تے زنانیاں نوں ایس ڈاڈھے اُچیچ دہاڑے جی آیاں نوں کہنا واں۔ دنیا دے دھرماں وانگوں سمندر وی اک اجیہا منبۂ حیات اے جیہڑا روح نوں شکتی دیندا اے؛ تے جدوں ایدے وچ طوفان آیا ہووے تے سمندر مذہبی جذبات وانگوں ہوندا اے۔ اج ایتھے اسی دو سمندراں یعنی بدھ مت تے صوفی مسلک دا پولا جیہا ملاپ پیش کراں دے۔ ایہ اک نویکلا سنہری موقع اے تے اسی اپنے پروہنیاں دے بیحد شکرگذار آں۔ اج تقدس مآب چودھویں دلائی لاما نے ساڈے کیمپس نوں بیحد متاثر کیتا اے۔ اوہ ایتھے موجود نیں، اوہناں دے وجود توں سادگی، کرپا تے بذلہ سنجی پھُٹدی اے، اسی اوہناں دے چوکھے شکر گذار آں۔
اج لوڈہے ویلے اسی تقدس مآب دے نال اک ہور مسلک دے عالماں دے تحفے ونڈاں دے۔ ساڈے روشن مرکز براۓ فارسی علوم دے شرکاء ڈاڈہے قابل تے آدرتا لائق نیں۔ ایہنا توں سانوں صدیاں دی روائیتاں، علمی فضیلت تے ایمان ملدا اے۔ میں فنونِ لطیفہ تے عمرانیات دے کالج دی ڈین بانی تھارنٹن ڈِل دا شکریہ ادا کرنا چاہنا واں کہ اوہناں نے سانوں ایہ ودہیہ موقعہ مہیا کیتا۔ ڈین ڈِل پوری دنیا وچ نسل، جنس، کم کار، پریوار تے غریبی نال جُڑیاں ہویاں سمسیاواں اوپر علمی عبور رکھن پاروں مشہور نیں۔ اوہ دلوں انسان دی مکمل تعلیم اوپر یقین رکھدیاں نیں۔ مہربانی کر کے ڈین بانی تھارنٹن ڈِل نوں جی آیاں نوں آکھو۔
فنونِ لطیفہ تے عمرانیات دے کالج دی ڈین بانی تھارنٹن ڈِل: السلام علیکم۔ میں جناب صدر لو نال رَل کے اپنے ولوں وی ایس خاص تقریب وچ رلت لئی تہاڈے سبناں دی شکر گذار آں۔ اسی اَت عاجزی تے تشکّر نال ایس گل دا بیان کرنے آں کہ سانوں اج دے ایس پروگرام "دو سمندراں دا ملاپ: صوفی مسلک تے بدھ مت وچکار گل بات" لئی تقدس مآب چودھویں دلائی لاما دی میزبانی نصیب ہوئی۔
فنونِ لطیفہ تے عمرانیات دے کالج دا مکھ اصول "جگتائی حکمت" اے، تے ہُن اسی جو کجھ کرن، کہن والے آں ایدے لئی ایہ بڑا مناسب لیبل اے۔ "جگتائی حکمت" توں مراد سارے جگ نوں اِکّو قوم مننا اے، تے لوکاں اتے سوچاں دی حرکت تے ہجرت نوں سمجھن دی کوشش کرنا اے، تے دیس دے اندر تے باہر نکھیڑ تے نویکلت نوں گلمے لانا اے۔ ایس طراں حکمت نوں چانا اک بوہت وڈا چیلنج اے کیونکہ حکمت دی ایہ منگ اے کہ اساں جو علم اکٹھا کیتا اے اوہنوں نہ صرف ذہنی بلکہ جذباتی تے روحانی اپراجن لئی وی استعمال کرئیے۔ تے جداں کہ اج پہلاں تقدس مآب نے اپنی تقریر وچ دسیا کہ ایہ سمجھنا بوہت ضروری اے کہ اینی نویکلت مغروں وی کُل انسانیت اک ہے، تے جدوں سانوں ایہ گل پلے پے جاۓ تے ایس (نظریہ) دا لاگو کرنا بطور اک طاقت دے کرئیے تاں جے جگ وچ بھلائی ہووے۔
اک مہان عالم تے تجربہ کار انسان ہونے دے انوسار جیہڑا کہ امن، آپس دے میل جول تے سنگتاں نوں اگاں ودھان لئی ایہناں دوہواں کولوں فائدہ چکدا اے، جناب تقدّس مآب تسی ساڈے ایس تصور "جگتائی حکمت" دا مثالی نمونہ ہو۔ لہٰذا ایہ ساڈے لئی بڑی ودہیہ گل اے تے اسی اج دی ایس گل بات توں بوہت کجھ سکھن دی توقع رکھنے آں۔ تقدّس مآب دے علاوہ ساڈے اج دے رلتاں وچ الٰہی امیدیار میر جلالی، روشن کلچرل ہیریٹیج انسٹیٹیوٹ دے بانی تے صدر؛ فاطمہ کیشرور، روشن مرکز برائے فارسی علوم دی صدر تے جامعہ میری لینڈ وچ روشن انسٹیٹیوٹ براۓ فارسی علوم دی مکھ منتظم، سنگیت کار حسین عمومی، جو کہ 'نے' یعنی الغوزہ دے ماہر استاد نیں؛ گلو کارہ جیسیکا کینی جو اوہناں دے نال بیٹھی ہویاں نیں؛ احمد ٹی کرامصطفّےٰ، جامعہ میری لینڈ وچ تاریخ دے پروفیسر تے روشن انسٹیٹیوٹ براۓ فارسی علوم وچ کیمپس اوپر اکیڈیمک ڈیولپمنٹ آفیسر؛ تے کارل ڈبلیو ارنسٹ، جامعہ شمالی کیرولائنا، چیپل ہِل وچ کینن ممتاز پروفیسر تے کیرولائنا مرکز براۓ مطالعہ مشرقِ وسطیٰ تے مسلم تہذیب دے شریک مکھ منتظم وی شامل نیں۔
ایس توں پہلاں کہ اسی اج دے پروگرام نوں شروع کرئیے میں، بخوشی، عزت مآب لاما تنزین ڈھونڈن دے بوہت سارے احساناں نوں سوبھا دینا چاہواں دی۔ لاما تنزین تقدّس مآب دے ذاتی امن سندیسی نیں، جنہاں دی حکمت تے ماہرانہ منصوبہ بندی نے اج دے پروگرام نوں تشکیل دین وچ ہر پدھر تے ساڈے ڈاڈہے رُجھے ہوۓ کارندیاں دی راہنمائی کیتی۔ اوہناں دے بنا ایہ کم نئیں سی ہو سکنا، تے لوکیں اکثر ایس طراں محاورے دے طور تے کہندے نیں پر میں ایہ گل پورے پورے خلوصِ دل نال کہ رہی آں۔
ایہ میرے لئی بڑی قابلِ عزت گل اے کہ ہن میں الٰہی امیدیار میر جلالی دا تعارف کروانی آں جنہاں نے صوفی مسلک تے بدھ مت اوپر اک نویکلا مکالمہ پیش کرن وچ اہم کردار ادا کیتا اے۔ روشن کلچرل ہیریٹیج انسٹیٹیوٹ دی بانی تے صدر ڈاکٹر میر جلالی فارسی تہذیب دی راکھی تے اٹل ودھ دی تا حیاتی پکی تائید دار نیں۔ اوہناں دی قیادت ہیٹھ روشن کلچرل ہیریٹیج انسٹیٹیوٹ فارسی تہذیب تے علوم دے تحفظ، ترسیل تے تعلیم لئی دنیا بھر وچ منیا ہویا ادارہ بن گیا اے، تے ایہ امریکہ، یورپ تے ایشیا وچ ایہو جیہی کوششاں دا ہتھ ونڈاندا اے۔ سن ۲۰۰۷ وچ انسٹیٹیوٹ نے ایس جامعہ وچ فارسی علوم پروگرام دی حمائت وچ پردھانتائی دا تحفہ دتا، ایس پاروں تعلیمی پروگرام نوں روشن انسٹیٹیوٹ چیٔر براۓ فارسی علوم، گریجوایٹ فیلوشپ، انڈر گریجوایٹ وظیفے تے فارسی پروگراماں لئی عطیہ نال شکتی ملی۔ ایس دریا دلی پاروں مرکز براۓ فارسی علوم نوں لسانیات، ادب تے ثقافت دے سکول وچ ہُن روشن انسٹیٹیوٹ براۓ فارسی علوم، جامعہ میری لینڈ آکھیا جاندا اے۔
پشلے دو ورہیاں وچ مینوں ڈاکٹر میر جلالی نال کم کرن دا موقع ملیا اے تے میں اوہناں نوں ات اُچے اخلاق دا انسان پایا اے۔ اوہ بدھی مان تے مہر بان نیں، عجز و عزم نال نکو نک بھرے ہوۓ نیں، ایہ ایہو جیہے شبد نیں جنہاں نوں میں ایویں ہی استعمال نئیں کردی، تے میں اوہناں نوں اپنا دوست کہن وچ وڈیائی محسوس کرنی آں۔ اپنے کم نوں ودھان لئی تے اپنے ون سونّے ثقافتی پس منظر دے چانن وچ، ڈاکٹر میر جلالی ثقافتاں دے آپس دے میل جول نوں اگاں ودھان دے کماں دی دلوں شاوش کردیاں نیں۔ اوہناں دا جنم ایران وچ ہویا، پر اوہناں نے اپنی تعلیم فرانس تے امریکہ وچ حاصل کیتی، سوربان تے جارج ٹاؤن جامعہ توں ایم اے دی سنداں حاصل کیتیاں تے سوربان توں لسانیات وچ امتیاز نال ڈاکٹریٹ حاصل کیتی۔ اوہ اک باکمال لکھاری نیں تے اوہناں نے فرانسیسی، انگریزی تے فارسی وچ جنہاں تے اوہناں نوں عبور حاصل اے، اپنی لکھتاں چھپوائیاں نیں۔ اپنی لکھتاں دے علاوہ اوہناں نے رضاکارانہ طور تے چوکھا وقت تے شکتی خرچ کر کے صوفی کلام دا فرانسیسی تے انگریزی زباناں وچ ترجمہ کیتا اے۔ ایس پکھ ولوں اوہ تقدس مآب چودھویں دلائی لاما تے اوہناں دے سانجھے انسانی قدراں دے وقف دی بوہت وڈی مداح بن گئیاں نیں۔ میں ڈاکٹر الٰہی امیدیار میر جلالی نوں تہاڈے موہرے دعوت دین وچ خوشی محسوس کرنی آں۔
ڈاکٹر الٰہی امیدیار میر جلالی: بوہت شکریہ ڈین تھارنٹن ڈِل۔ تہاڈے شبداں تو میں بوہت عجز محسوس کرنی آں، میں نئیں جاندی کہ ایدا جواب کویں دتا جاۓ۔ تقدس مآب، صدر والس لو تے معزز سامعین، روشن کلچرل ہیریٹیج انسٹیٹیوٹ ولوں جس دا مدعا اے "تعلیم راہیں روشن ضمیری"، اسی ایس پروگرام، "دو سمندراں دا ملاپ، صوفی مسلک تے بدھ مت وچکار گل بات" وچ رلت اوپر خوشی تے تشکر دا اظہار کرنے آں۔ تقدس مآب چودھویں دلائی لاما دے حضور دست بستگی دا شرف حاصل ہونا، تے اوہناں دا ساڈی ایس گفتگو نوں مشعلِ راہ وکھانا بڑی قابل عزت گل اے۔ تقدس مآب امن دے علمبردار نیں؛ اوہناں نے دنیا بھر وچ انسانی مسٔلیاں نوں حل کرن لئی رحمدلی دا جذبہ پیدا کرن، درد مندی نوں عالمی آشتی دی بنیاد بنان، تے سارے وڈے دھرماں وچ اوہناں دے ہدف تے اخلاق وچ سانجھیاں قدراں دی سدھ بدھ دی شکشا دتی اے۔ ایس گل نوں مندیاں ہویاں کہ ساڈی دنیا سکڑ گئی اے تے ساری انسانیت اک وڈا ٹبّر بن چکی اے، تقدس مآب اک جگتائی ذمہ واری دا ہور وی احساس پیدا کرن دی انتھک کوشش کردے لگے آ رہے نیں تا کہ ساڈے یُگ دے عمومی خطرے، تحفط تے ماحولیاتی سمسیاواں نال نبڑیا جا سکے۔ اوہناں دی ایثار پسندی، پیار، تے درد مندی نوں ودھاوا دین دی ساری حیاتی دی کوشش تے اچیچ چینیاں دے ہتھوں اوہناں دے دیش دے ظلم دے خلاف ات واد نوں مُکاون دی مہم، ایس تے اوہناں نوں ۱۹۸۹ وچ امن دا نوبل انعام ملیا سی۔ ذاتی تجربے دے حوالے نال میں ایہ کہہ سکنی آں کہ جد میں تقدس مآب نال پہلی وار دھرم شالہ، بھارت وچ ملی، تے نہ صرف اوہناں دے امن تے عالمی ایکتائی دے سندیسے توں متاثر ہوئی بلکہ اوہناں دی گرمجوشی تے اوہناں دے طمانیت خاطر وجود نے وی مینوں متاثر کیتا۔ مغروں میں تلوس، فرانس تے کئی ہور موقعیاں تے اوہناں دے القائی پیغام تے لکھتاں دا مطالعہ کیتا اے تے اوہناں دے لیکچر تے درساں نوں سنیا اے۔ تقدس مآب دیاں متاں ہمیش مینوں صوفی مسلک دی بنیادی قدراں، اعلیٰ اخلاقی اصول تے طور طریقیاں دی یاد دلاندے نیں جنہاں توں میں اپنی جوانی دے ویلے توں واقف آں۔ میں کوئی ماہر صوفی نئیں آں، سغوں اک سالک آں، اوس مدرسے دی اک ودیارتھی جیہنے گمنامی وچ کئی ورہیاں تک صوفی لکھتاں نوں فرانسیسی تے انگریزی زباناں وچ ڈھالیا اے، تا کہ ایہنوں ہوراں تک پوہنچایا جا سکے۔
جویں کہ صوفی استاد کہندے نیں، "علیک بقلبک" – "تسی اپنے دل دی اواز او۔" صوفی مسلک روحانی وچل واہی قیاس نوں جگاون دی اواز اے جہنیں سارے وڈے دھرماں دے اخلاقی اصولاں نوں گھیر وچ لیا ہویا اے۔ "صوفی ازم" اک مغربی اصطلاح اے؛ ایہ فارسی دی اصطلاح "عرفان،" جو "عارف،" توں نکلی اے جدے معنےعلم، "ادراک" تے"روشن ضمیری" بندے نیں، دے پورے معنے پیش کرن توں قاصر اے۔ ایہ وچل واہی قیاس دا سندیسہ تے ساڈے سبناں دے اندر موجود قربانی دا جذبہ اوہ شیواں نیں جو تقدس مآب دیاں متاں وچ مینوں پوری شکتی نال کھلیاں نظر آوندیاں نیں۔ ایس سانجھی قدراں دے جذبے نال میں تقدس مآب دی بیحد ممنون آں کہ اوہناں نے صوفی مسلک تے بدھ مت اوپر ایس گل بات وچ حصہ لین دی حامی بھری۔ جامعہ میری لیند، صدر لو، اوہناں دی قیادت تے اوہ سب لوک جنہاں نے ایس تقریب دا سربندھ کیتا اوہ وی سو وار شکریے دے مستحق نیں۔
میں ڈاکٹر فاطمہ کیشرورز دا تعارف کروان وچ وی خاص خوشی محسوس کرنی آں۔ پشلے ورہے توں اوہناں نے روشن انسٹیٹیوٹ براۓ فارسی علوم، جامعہ میری لینڈ وچ ڈائریکٹر دے فریضے پورے کیتے نیں تے روشن انسٹیٹیوٹ وچ فارسی زبان تے ادب دے شعبے دی صدارت وی کیتی اے، تے ایس توں پہلاں اوہ جامعہ واشنگٹن، سینٹ لوئیس وچ ۲۰ ورہیاں توں ودھ چِر تک لکھان پڑھان وچ رُجھیاں سان، جتھے اوہ ۲۰۰۴ توں ۲۰۱۱ تیکر ایشیائی تے مشرق وسطیٰ دے زبان تے ادب دے شعبے دی صدر رہیاں۔ اوہ شیراز، ایران وچ جمیاں تے اوہناں نے اپنی تعلیم جامعہ شیراز تے جامعہ لندن توں حاصل کیتی۔ اوہناں نے انعام یافتہ کتاباں لکھیاں نیں، رسالیاں لئی کئی مضمون لکھے نیں تے الہامی شاعری وی کیتی اے۔ ڈاکٹر کیشرورز صوفی عبادتاں وچ شاعری تے سنگیت دی جو اہمیت اے بطور روحانیت دے وکھالے دے، اوس اوپر کجھ خیالاں دا اظہار کرن دیاں۔ تقدس مآب نوں جی آیاں نوں آکھن لئی تے اوہناں نوں اک روحانی تحفہ پیش کرن وچ حصہ لین دیاں، جدے وچ صوفی تعلیم نوں انسانی ساہ، دل دی دھڑکن تے نَے، جو دنیا دا سادہ ترین تے ڈاڈھا پراچین سنگیت دا ساز اے، نوں اک تھاں اکٹھا کیتا جاندا اے۔ رب کرے کہ ایہ وقیع موقع سارے دھرماں وچکار ایکتا دا موہر ہووے جدا مڈھ اوہ سب سانجھیاں قدراں نیں جیہڑیاں سانوں سبناں نوں بغیر نسل، جنس تے رتبے دے فرق دے آپس وچ ملاوندیاں نیں۔ ڈاکٹر کیشرورز، تہاڈا شکریہ۔
ڈاکٹر فاطمہ کیشرور: ڈاکٹر میر جلالی، تہاڈے ایس کھلے دل نال تعارف دا شکریہ۔ تقدس مآب، صوفی مسلک تے بدھ مت اوپر ایس مکالمے وچ میری تہاڈی موجودگی وچ رلت ستکار لائق اے۔ اساں ایس گل بات نوں "دو سمندراں دا ملاپ" دا نام ایس لئی دتا اے کیوں جے اسی سمجھنے آں کہ صوفی مسلک تے بدھ مت دو اجیہے ڈوہنگے سمندر نیں جو سانجھے خزانیاں نال بھرے ہوۓ نیں۔ جے اسی اک ڈوہنگی ٹُبھی لائیے تے سانوں پکا وشواس اے کہ سانوں ایس سمندر وچ اکو جیہے موتی ملن دے۔ جناب تقدس مآب، ایہ صوفی شاعری دی باقاعدہ تعلیم حاصل کرن توں بوہت پہلے دی گل اے کہ میرے گھر والیاں نے مینوں صوفی شاعری دا منہ وکھایا جو کہ اکو سمے وچ ہی کھیڈ، شکشا، مراقبہ تے پوجا سی۔ میں ایہ کہہ رہی ساں جداں کہ تسی اج سویرے دسیا کہ تعلیم دی اہمیت، تے میری صوفی شاعری دی تعلیم دا وڈا حصہ مینوں اپنے گھروں ملیا تے ایتھے میرے دوست تے ہمکار استاد حسین عمومی کولوں وی، جیہڑے سنگیت دے کلاکار وی نیں تے استاد وی؛ اوہناں نوں سنگیت دا ایہ تحفہ پہلاں پہل اپنے گھروں ملیا ایس توں پہلاں کہ اوہ باقاعدہ تعلیم حاصل کردے۔ استاد عمومی نے اپنی جند سنگیت دے ایس ساز نَے یعنی فارسی بانسری دے بھید کھولن لئی وقف کر رکھی اے، جس بارے اسی تھوڑی جیہی گل بات کراں دے، پر اوہناں دا اک ایہ وچار وی اے کہ تہاڈا اپنے چیلے نال گہرا علمی رشتہ وی ہونا چاہیدا اے، نری تکنیکی مشق ہی کافی نئیں، ایس رشتے نوں پکا کرنا ضروری اے۔
تے ساڈے نال ایتھے مِس جیسیکا کینی وی موجود نیں جو اک سنگیت کار تے گلو کارہ نیں، جو کہ آپوں ہی کئی اک روحانی مسلکاں نوں مندیاں نیں جنہاں وچ جاوا دی گیملان سنگت وی شامل اے۔ نَو سال پہلاں جیسیکا نے استاد عمومی نوں سنیا تے اوہ فارسی صوفی موسیقی توں اینی کو مسحور ہوئی کہ اوہنے استاد عمومی دی شاگرد بنن دی لوچا کیتی۔ پشلے نوں ورہیاں توں اوہ ایس کم وچ رجھی ہوئی اے۔ اوہدا آکھنا اے کہ ایہناں نوں ورہیاں وچ اوہدا آوازاں دا تصور بدل گیا اے، آوازاں دے راہیں اوہ اپنے ڈوہنگے احساساں دا اظہار کردی اے، ایہ نریاں آوازاں ہی نئیں۔ جویں کہ صوفی صدیاں توں کہندے چلے آۓ نیں کہ لفضاں تے سراں دا ملاپ کئی روپ دھار سکدا اے، جویں عبادت ول کھلن والا اک بوا؛ جویں ساڈے لئی پوجا دا اک موقع، ساڈے ڈوہنگے وچاراں دی جاگرت یا جویں ڈاکٹر میر جلالی نے کہیا "دل دی اواز" جیہڑی سُفنے وچ ٹُر جاندی اے تے اوہنوں جگاون لئی سنگیت ورتنے آں۔ ایہ اوہنوں وی اپراجن کرن لئی استعمال ہوندا اے جنہوں تسی آپوں "دل دے گناں" دا نام دتا اے۔
انسانی ساہ تے دل دی دھڑکن وانگوں ایہ (سنگیت) وی عالمی زبان رکھدا اے۔ ایہنوں کسے ترجمے دی لوڑ نئیں، لہٰذا صوفی لوک ایہنوں اجیہی زبان تصور کردے نیں جدے راہیں اوہ سارے جگ نال ہمکلام ہو سکدے نیں۔ اہلِ فارسی ہر گھڑی ایدے نال رہندے نیں، اوہ خوشخطی راہیں ایدی دس پاوندے نیں جو کہ تسی ایس تحفے وچ ویکھو دے جیہڑا اسی تہانوں پیش کرن لگے آں؛ اوہ ایدیاں مثالاں دیندے نیں، ایہنوں گاوندے نیں، ہوراں نوں سکھاندے نیں، یعنی ایہ اوہناں دی جند دا اٹوٹ انگ اے۔ تے ایس شاعری توں جو گل بات نکلدی اے اوہ اوہناں دی حیاتی دا حصہ بن جاندی اے، تے اک ہور ڈاڈھی اہم شبیہ نَے یا بانسری دی شبیہ اے۔ (بانسری موسیقی دا وقفہ)
تیرھویں صدی دے مہان صوفی شاعر جلال الدین رومی دا آکھنا اے پئی بانسری اک انسان، اک عاشق، اک سالک وانگوں اے جیہڑا اپنے دیسوں دور اے، انج ہی جویں کوئی سرکنڈہ اپنی کھیتی توں وچھڑ گیا ہووے تاں جے اوہ بانسری وچ ڈھل سکے۔ تے جویں تسی آپوں فرمایا کہ بدھ متی روائیتاں موجب اسی اجیہے جوت دے بُت آں جیہڑے وچھڑ گئے نیں، ہن اسی آشا دے جگ وچ آں، تے عین ممکن اے کہ اسی اپنے اسمانی یا جوتی نسب نوں بھُل گئے آں، رومی وی ایہو ہی آکھدا اے کہ اسی اپنے مڈھ نوں بھلا دینیں آں؛ اسی اینے کو گواچ جانے آں کہ اسی بھل جانے آں کہ ساڈی نسبت اک اُچے جہان نال اے تے اوہنوں یاد رکھن دا ول ایہ وے کہ اسی سنئیے، اپنے دل دی اواز سنئیے، لہٰذا اوہ اپنے سب توں اہم صوفی کار دا آغاز لفظ "سمع" نال کردا اے۔ ( صوفی موسیقی، فارسی نظم نال رلت دا وقفہ)۔
تے اوہ کہندا اے: "بانسری دی دل سوز، دکھ بھری کہانی سنو کیونکہ ایہ ہر جدائی دے قصے دی ترجمان اے۔ کیوں جے اوہناں نیں مینوں میرے وطن سرکنڈے دی کھیتی توں پُٹ ماریا، تے ہن لوکیں اپنے دکھ دا بیان میرے راہیں کردے نیں۔"
(ہور موسیقی تے شعر گوئی)۔
پس اوہدا کہنا اے:" ایس وچھوڑے نوں میرے دل دے ٹوٹے ٹوٹے کرن دیو تاں جے میں اپنے نراش دے دکھ نوں شبداں وچ بیان کر سکاں، کیوں جے جو کوئی وی اپنے مڈھ توں، دیس توں دور گواچا ہوندا اے اوہ اپنی نسبت ول ضرور مڑے دا۔"
صوفیاں لئی ایس چاہ دا وسیلہ، ایس مڈھ تک پوہنچ، موہ دے راہیں ہوندی اے؛ "اوہ طاقت، اوہ اگنی جیہڑی میری اواز نوں پخاندی اے،" رومی کہندا اے،"اوہ موہ اے۔" تے صوفیاں بھوں موہ کوئی خیالی جنس نئیں۔ بے شک اوہ ایس بارے بوہت کجھ کہہ سن سکدے نیں پر جو شے وقیع اے اوہ وے تجربہ۔ اوہناں دا خیال اے پئی سانوں سب نوں پیار دا سواد چکھنا چاہیدا اے۔ پیار دا تصور اک اہم تصور اے، تے اسی تاں ہی پیار دے ڈھالن ہار گُناں نوں پچھاندے آں، ایس پاروں رومی کہندا اے "پیار دا وکھالا دل دے ہنجو وگان نال اے"؛ پس ایہ ایداں اپنا جلوہ وکھاندا اے نہ کہ بیان، یا بجاۓ ایدے کہ اسی ایہنوں بیان کرئیے۔ ایہ تاہنگ سالک نوں اگاں ودھن دی شکتی دیندی اے، پر ایس تاہنگ نوں شبداں راہیں بیان نئیں کیتا جا سکدا کیوں جے ایدا کوئی منہ مہاندرا نئیں۔
رومی کہندا اے،" میں پیار نوں بیان کرن تے اوہدا نتارا کرن دی بوہت کوشش کیتی، پر جد مینوں پیار نال واہ پیا تے مینوں احساس ہویا کہ میں تے ایویں ہی جھک مار رہیا ساں کیونکہ ایہنوں بیان نئیں کیتا جا سکدا؛ پر جد اسی ایدا سواد چکھنے آں تے پیار دل اوپر نقش ہو جاندا اے۔" لہٰذا ایہ صوفی سنگیت تے شاعری دا کم اے کہ اوہ سالک لئی ایہ سواد پیدا کرے، ایس عدم منہ مہاندرے دی حالت دا سواد، یعنی اوہ بے شکل سندرتا۔
(ہور سنگیت تے شعر گوئی۔)
جناب تقدس مآب، ہن میں تہانوں پروفیسر احمد کرمصطفےٰ نال ملوانی آں جیہڑے کہ صوفی مسلک دے نامی گرامی استاد تے جامعہ میری لینڈ وچ تاریخ دے پروفیسر نیں۔ اوہ صوفی مسلک دے چوندے نکتیاں اوپر چانن پان دے۔
پروفیسر احمد کرمصطفےٰ: شکریہ ڈاکٹر کیشرور۔ جناب تقدس مآب، معزز ہمکار تے پروہنیو، تقدس مآب دے حضور صوفی مسلک دیاں چوندیاں متاں نوں پیش کرن دا موقع اک نویکلا شرف اے (جیہڑا مینوں ملیا اے)، تہاڈی تکنی لئی، تے میں ایہنوں آدر بخشی سمجھنا واں۔ بے شک بدھ مت تے صوفی مسلک دو چوڑے تے ڈوہنگے سمندر نیں، تے چونکہ ایس تھوڑے جیہے سمے وچ جو مینوں دتا گیا اے صوفی مسلک دے سارے موٹے موٹے پرتاں اوپر گل کرنا ممکن نئیں، ایس لئی میں تہاڈی توجہ صوفی مسلک دے صرف اوہناں وچاراں تے عبادتاں ول مبذول کرانا چاہواں دا جنہاں دا تصور بدھ مت وچ وی موجود اے۔ سب توں پہلاں میں صوفی مسلک وچ نفس دے نظریہ اوپر گل بات کراں دا۔ ایہ کہنا مبالغہ آرائی نہ ہووے دی کہ صوفی مسلک وچ سارے جتناں دا مدعا فرد نوں قابو وچ رکھنا تے سدھارنا اے۔ صوفیاں دے انوسار ہر انسان نوں اک روحانی عنصر ودیعت ہوندا اے، پر اوہ روحانی عنصر روزمرہ زندگی دے معمولی بکھیڑیاں دی نذر ہو جاندا اے تے انج ایہ (عنصر) سُتا پیا رہندا اے۔ انسان اپنی سماجی زندگی وچ مست تے خود غرض ہو جاندا اے، پر روحانی عنصر نوں الوہی اشاریاں (قوتاں) نال جیہڑے ساڈے اندر تے آلے دوالے موجود رہندے نیں، جگایا جا سکدا اے، تے جویں اسی ویکھیا کہ صوفی لوک ایس گل اوپر یقین رکھدے نیں کہ ایس کم لئی سنگیت تے شاعری چوکھے موثر نیں۔ تے جے ایہ (روحانی دل) اک واری اٹھ کھلووے تے فیر ایہ اُپراج وی ہو سکدا اے تے ہولی ہولی ایس کمینے تے کمتر نفس دی تھاں لے لیندا اے جیہنے ایہنوں مڈھوں دب رکھیا سی۔ ایہ ںیچ نفس اوپر قابو پان تے اودی تھاں تے روحانی نفس نوں مقدم کرن دا عمل اک لما تے اوکھا مرحلہ اے جدے دوران احتیاط تے صبر نال دل دی اپراجنا کرنی ہوندی اے۔
ایس سفر وچ صوفی اپنے روزمرہ دے سماجی نفس نوں مٹاون دا جتن کردا اے، تہ در تہ اودی تہ ریزی کردا اے تاں جے (روحانی) دل نوں پرگت کر سکے، تے فیر اپنے روحانی دل دی اپراجنا شروع کر دیندا اے تاں جے اودے نال یکجان ہو جاۓ۔ خود غرضی توں بے غرضی، کمتر نفس توں اعلیٰ نفس دا ایہ پینڈا، سدھرے ہوۓ روحانی انسان دا ایہ تصور سارے صوفی وچار تے عبادتاں دا مڈھ اے۔ ایہ گل بڑی سوادی اے پئی جویں جویں صوفی اک پدھر توں دوجی پدھر ول اپراجنا کردا اے، تے اوہ سب ذی حس مخلوق نال بڑی عاجزی تے استقلالی قربانی دے جذبہ نال ورتاوا کردا اے۔ روحانی نفس دی اپراجنا پاروں اپنے آپ وچ مست حال دے سارے نشان مٹا کے صوفی اپنے نفس نوں اک اجیہے شیشے وچ بدل دیندا اے جدے وچ ساری کائنات چنگی طراں دکھدی اے: ہمہ اوست، سب اک دوجے نال جڑے ہوۓ نیں؛ اسی سارے جیون دے ایس "سفر" وچ اکٹھے آں۔ ایس احساس دے نال صوفی اک اجیہے بے لوث نوکردے روپ وچ ڈھل جاندا اے جیہڑا ہوراں دا مقدر سنوارن دا ڈاڈھا جتن کردا اے۔ اوہ لوکاں نوں خودغرضی دے ڈوہنگے ٹوۓ وچوں کڈدا اے تے اوہناں نوں ایکتا دی اُچی لانبھ وکھاوندا اے۔ صوفی نقطۂ اتصال بن جاندا اے؛ سچ تے ایہ وے کہ صوفی اک اجیہا شیشہ بن جاندا اے جدے وچ کُل موجودات دی ایکتا دا عکس دکھائی دیندا اے۔ خودغرضی نوں نشٹ کرن نال روحانی نفس دے بُوۓ کھل جاندے نیں، جنہاں وچ پیار، درد مندی تے قربانی دا جذبہ رلت نیں؛ تے صوفی ایہناں خزانیاں نوں سبناں اوپر بےدریغ لٹاوندا اے۔
جنتا دی سیوا دا جذبہ اک اجیہا جوڑ اے جو ساری ذی حس مخلوق نوں جوڑدا اے، تے صوفی سماج دے اندر وسدا اے۔ ایتھے سماج توں اجاڑ ول فرار، یا کسے خانقاہ وچ پناہ گیری ممکن نئیں۔ حتیٰ کہ جد صوفی نوں اپنے دل دی صفائی لئی اکل ونجا اختیار کرنی پیندی اے تے فیر وی اوہ کدی گھٹ ہی سماجی زندگی توں پوری طراں وکھ ہوندا اے۔ سماج نال ایہ پیڈا سنگ صوفی مسلک دا نامی عنصر اے۔ ایہی وجہ اے کہ صوفی لوک مشہور صوفی مرشداں دے دوالے اکٹھے ہوندے نیں، پر اپنے آپ نوں وکھرے جتھیاں دی صورت وچ سماج توں اڈ نئیں کر لیندے۔ اوہ اپنے وڈے جتھے وچ، پنڈ دا ہووے یا شہری ہووے، عام لوکاں وانگوں حیاتی بتاندے نیں۔ اوہناں دیاں خانقاہواں اکثر اجیہے سماجی مرکز دا کم دیندیاں نیں جو آلے دوالے دے لوکاں نوں مختلف سوکھاں مثلاً ان پانی، کوٹھا، روحانی تے پیسے دھیلے دی مدد، مذہبی راہنمائی، دوا دارو، میل جول، تعلیم تے صحت لئی چنگیاں کھیڈاں دا سربندھ کردے نیں۔
صوفیاں دا انج سماج وچ گھل مل جانا، ایہ عمرانی فطرت، ایہ سماجی فاعل روپ، ایہ سارے عنصر صوفی دے پینڈے نوں توڑ پوہنچاندے نیں۔ صوفی نے اپنے گھٹیا نفس نوں قابو وچ کر لیا اے، ایہنوں سدھا لیا اے، تے ایدی تھاں تے اعلیٰ، روحانی نفس نوں فائز کر دتا اے تے ایس روحانی انسان دے دل اندروں موہ تے درد مندی دے فوارے پئے پھٹدے نیں جیہڑے ساری ذی حس مخلوق دے بے غرض نوکر نیں۔
میرے خیال وچ صوفی مسلک دے ایہ گُن بدھ مت دی چوندیاں چوندیاں متاں نال رلدے ملدے نیں جنہاں دا شستہ تے ڈاڈھا اظہار تقدس مآب دے ساری حیاتی دے کماں توں ظاہر اے، تے میں تہاڈے وچار سنن لئی بے چین آں۔ پر ایس توں پہلاں میں اگلے مقرر دا تعارف کروانا چاہواں دا، میرے ممتاز سنگی تے بیلی، کارل ارنسٹ۔ ساڈی ڈین نے تہانوں دسیا سی کہ ایہناں دا تعلق جامعہ شمالی کیرولائنا نال اے۔ ایہ اسلام بارے جانکاری، اچیچ پچھمی تے دکھنی ایشیا نال جڑے معاملیاں، دے ماہر نیں۔ ایہناں دے چھَپے ہوۓ پرچولی پتر اچیچ تن موضوعاں اوپر نیں: اسلامی علوم دے عمومی تے خصوصی شعبے، صوفی مسلک تے ہوندی- مسلم تہذیب۔ کارل دی ایتھے ساڈے نال رلت ساڈے لئی وڈیائی دی گل اے، کارل، ایہ لو۔
کارل ارنسٹ: احمد، تہاڈا بوہت بوہت شکریہ، تقدس مآب دلائی لاما دے موہرے ہندوواں، بدھ متیاں تے صوفیاں وچکار ماضی تے مستقبل دے واسطیاں اوپر کجھ خیال پیش کرن دا سنہری موقع یقیناً وڈا ستکار اے۔ ایدے وچ کوئی شک نئیں کہ بعض لوکیں ایہناں روحانی مسلکاں وچکار پر خلوص گل بات نوں شک دی اکھ نال ویکھن دے، اچیچ اوہناں تنگ نظریاں دی لو وچ جنہاں دا ناطہ اسلامی ماحول نال اے جدے وچ صوفی مسلک اُپراجن ہویا۔ اجوکے سمے وچ بھارت، پاکستان تے بنگلہ دیش وچ جو ہندو مسلم فساد ہوۓ نیں اوس توں یقیناً لوکیں پریشان ہون دے۔ تے اوہ ہور وی اوس تریڑ توں پریشان ہون دے جیہڑی تھائی لینڈ، سری لنکا تے برما دے مسلماناں تے بدھ متیاں وچکار موجود اے؛ نالے دھرمی نکھیڑاں توں ماوراء گوڑھیاں سنگتاں دا عنصر اک جیوندی جاگدی سچائی اے؛ یعنی ہندو مت، بدھ مت تے اسلام دے تاریخی پچھواڑے وچ مخصوص استاداں دے مسلک تے مقامی روحانی مرکزاں نال لوکاں دا جوڑ تے وفاداریاں ڈاڈھیاں پیڈھیاں نیں جو رل کے لکھاں سالکاں دے روحانی تناظر دا تعین کردیاں نیں۔
گو کہ شروع دے یورپی عالماں دا ایہ وچار سی کہ صوفی مسلک ہندو مت یا بدھ مت توں نکلیا اے، پر ایس حقیقت توں انکار نئیں کیتا جا سکدا کہ مرشد – مرید دے وچکار رشتے دے واسطے نال صوفی مسلک چوکھی حد تک پییغمبر محمد نال تے قران نال جڑیا ہویا اے جنہوں صوفی لوک دل دی کتاب وانگوں کڑھی مڑی پڑھدے نیں۔ پرنتو، ایہ وی اک پکی پیڈھی گل اے کہ غیر مسلم لوکیں وی صوفی متاں توں ات حدل متاثر ہوۓ نیں جیہڑیاں کہ انسانی روح دی جگتائی آساں تے لوچاں نوں گھیرے وچ لیندیاں نیں۔ تیرھویں صدی دے اک سوچنہار رمون لل نے عربی سکھی نالے صوفیاں دے ڈھو وچ موہ اوپر لکھتاں لکھیاں۔ ایسے طراں ابراہیم میمونائڈز نے، جو مشہور یہودی فیلسوف دا پوترا سی، صوفی دے اندرلے (روحانی) سفر یا 'طریقے' اوپر بوہت کجھ لکھیا، کیونکہ اوہنوں ایہ چوکھا یہودیت وانگوں لگیا۔
وڈے پیمانے اوپر، صدیاں توں، فارسی دان ہندو عالم پیڑھی در پیڑھی مغل بادشاہواں دے دربار وچ ملازم رہے تے اوہناں نے کلاسیکی فارسی شاعری پڑھن دا فن سکھیا۔ چونکہ ان گنت فارسی ادب صوفی سوچاں نال بھریا ہویا اے، تے ایہ کوئی اچرج گل نئیں کہ بوہت سارے ہندو عالم رومی، حافظ تے ہور دوجے (صوفی شاعراں) دی صوفیاں والی ڈوہنگی سوچ توں متاثر ہوۓ۔ ہندو تے صوفی عالماں وچکار وچار ونڈ، جدے وچ بوہت سارے سنسکرت توں فارسی ترجمے وی شامل نیں، اجوکے یگ دے سیاسی جھگڑیاں دی نذر ہو گئے نیں؛ پر مینوں ایہ گل کہندیاں خوشی ہوندی اے کہ عالم لوکیں ڈاڈھے چاء نال ایہناں جادو بھریاں واپریاں بارے جانکاری حاصل کر رہے نیں تاں جے ایہ متھیا جا سکے کہ ایہ گمبھیر ثقافتی تے روحانی وٹاندرا کس طراں ہویا۔
بدھ مت دے بارے وچ ایہ کہیا جا سکدا اے کہ صوفی مسلک دے نال معاملہ اک اجیہی خوشگوار واپر اے جو موہرے آون والی اے۔ پرتیت سمے وچ کجھ اجیہے موقعے آۓ جد صوفی مسلک تے بدھ مت وچکار وچار ونڈ ہوندی ہوندی رہ گئی۔ وسط ایشیا دے صوفی استاد علاالدولہ سمنانی نوں منگول بادشاہ ارغون نے بدھ راہباں نال مناظرہ کرن اوپر مجبور کیتا – ایہ اجیہی گل سی جیہڑی اوہناں نوں پسند نئیں سی؛ پر ایہ اک کرن والی گل اے کہ مراقبے دا جو طریقہ اوہناں نے دسیا، جدے وچ پشلے پیغمبراں دا وجود شریر دے اندر جوتی دے بتاں وانگوں محسوس کیتا جاندا اے وی شامل اے، ایہ مہائن بدھ مت دے روحانی طریقیاں نال سہمت اے۔
اسلام نے بت پرستی توں ہمیش منع کیتا اے، جنہوں فارسی وچ 'بھوت' دی پوجا کہیا جاندا سی، ایہ شبد بدھا توں نکلیا اے؛ پر صوفی لکھتاں اوپر وچل واہی تبصرے بت پرستی نوں چنگا مندے نیں جدے وچ "حقیقی محبوب" بھاویں اوہ ذات حق ہووے یا صوفی مرشد دی پوجا شامل اے۔ ایس اک پل وچ ایہناں سوچاں تے جذبیاں دا ذکر جو ہندوواں، بدھ متیاں تے صوفیاں دی روحانی اکھ دھرائی وچ سانجھے نیں مشکل اے، البتہ ایہ کہیا جا سکدا اے کہ ایس جوڑ وچ، جداں کہ ڈاکٹر میر جلالی نے دسیا، تے جداں تقدس مآب تسی خود فرمایا، اندرلی روح دی مکمل پچھان، سنگت، تے دوجیاں وچ انسانیت دی پچھان رلت نیں۔ ایہو جیہا موقعہ جتھے اسی ایہ ویکھ سکئیے کہ ایہ روحانی مناظرے کیہ روپ دھارن دے اک اہم تاریخی سمے ہے۔ میں تقدس مآب دے وچار سنن دا منتظر آں۔ شکریہ۔
تقدس مآب دلائی لاما: میں اک صوفی مرشد نوں جاننا واں۔ مینوں ایہ تاں نئیں پتہ کہ اوہ کتھوں دا رہن والا اے، پر اوہ پیرس وچ رہندا اے، تے میں اوہنوں اوتھے مختلف دھرماں دے وچکار وچار ونڈ دے سنجوگ وچ کئی واری ملیا۔ اوہ اک ودیہ، بڈھا، داڑھی والا انسان اے۔ اک انوکھی گل ایہ سی کہ اودھا اک نوجوان پتر سی جنہوں شکشا دی بڑی ریجھ سی تے اوہنوں بدھ مت دی شکشا لئی کجھ مہینیاں لئی بھارت گھلیا گیا۔ ایہ ڈاڈھی نویکلی گل اے، اوہ بڈھا استاد بدھ مت بارے کجھ ہور جانن دی آشا رکھدا سی۔ صوفیاں نال میرا ذاتی تعلق اینا کو ہی اے۔
ساڈیاں ملاقاتاں مغروں لوکیں کہندے سان پئی بدھ مت تے صوفی مسلک دیاں کجھ عبادتاں بوہت رلدیاں نیں، پر مینوں صوفی مسلک بارے کوئی اچیچ گیان یا واپر نئیں سی۔ تے جد ایہ دسیا گیا پئی فارسی دے شبد "صوفی" دا ارتھ "گیان" یا "ادراک" اے ، تے ایس توں ایہ پتہ لگدا اے کہ حکمت تے پرچول دی کنی اہمیت اے۔ ایہ اک بدھ متی چج نال رلدا اے، اچیچ سنسکرتی ریت وچ، جدے وچ پرچول راہیں گلاں دا نتارا کیتا جاندا اے۔ لہٰذا حکمت دی ایہ اہمیت، نری ایمان دی ہی نئیں، سغوں اک رلت گُن اے۔ تے فیر تہاڈیاں گلاں وچ کجھ وکھ پدھراں دِسدیاں نیں۔ ڈوھنگ (روحانی پدھر تے) وچ کجھ خالص، ایثار پسند سبھاوک اے، تے گھٹیا پدھر تے نشٹ کرن والے جذبے نیں۔
تے ایدے توں پرچول دا پرت جنم لیندا اے، تے فیر ایہناں منفی جذبیاں نوں مٹاون دا معاملہ۔ جے منفی جذبے ساڈی فطرت وچ ہندے تے فیر اسی ایہناں توں وکھ اپنے وجود دا تصور نئیں ساں کر سکدے۔ ایہ ڈاڈھی اوکھ ہوندی۔ ایس لئی تسی ڈوھنگے (روحانی) تے گھٹیا پدھراں وچ فرق کردے او، اک ڈوہنگی سدھ بدھ تے اک ڈوہنگی "میں" دے نال، تے ایس طراں گھٹیا پدھر دے تباہ کرن والے جذبیاں نوں گھٹ کیتا جا سکدا اے یا اوہناں نوں اکا ہی نشٹ کیتا جا سکدا اے۔ ایہ وی بدھ متی سوچ نال رلدا اے۔ تساں خیال تے تصور دا ذکر وی کیتا جنہوں اسی بدھ مت وچ وی ورتنے آں۔
جد میں ایس پروگرام بارے سنیا، تے مینوں ہور کجھ جانن دی آشا ہوئی۔ صوفی مسلک بارے میرا گیان صفر دے برابر اے تے اج میں کجھ نویاں گلاں سکھیاں۔ پر فیر وی، پرنتو، میرا گیان بوہت حدل اے، تے مینوں نئیں پتہ ہور کیہ آکھاں۔ اک مڈھلی گل میں ایہ سمجھنا کہ سارے دھرم مختلف ڈھو ڈھب ورتدے نیں۔ تے چوکھے الوہی دھرم رب اوپر پورا وشواس تے مکمل بندگی دا سبق پڑھاوندے نیں۔ ایس ایمان نوں پکا پیڈا کرن لئی رب دا تصور بطور کرتار موہرے آیا، جدے بھوں تسی رب دی کرت دا اک ٹوٹا او۔ ایہو جیہا تگڑا ایمان پرنتو اک محوبالذات رویہ گھٹ کردا اے۔ بدھ مت وچ ایس محوبالذات رویے نوں نشٹ کرن لئی اسی ایہ کہنے آں پئی ازاد نفس نام دی کوئی شے نئیں۔ ایہ بھاویں اڈ ڈھو نیں پر ایہناں سبناں دا گھٹ و ودھ منشا محوبالذات رویے نوں نشٹ کرنا اے، جیہڑا غصہ، حسد، شک تے دوجے منفی جذبیاں دا مڈھ اے۔ کیوں جے ات حدل خودغرضی دے جذبے مسٔلیاں دا سبب ہندے نیں، لہٰذا سارے وڈے دھرم پیار، درد مندی، برداشت، عفو، وغیرہ دا سبق دیندے نیں۔ سارے اوہ دھرم جو خدا اوپر ایمان رکھدے نیں اوہ خدا نوں پیار دا بُت دسدے نیں، تے ایس پیار دی وڈیائی وچ پکے ایمان پاروں اوہ جوش تے جذبہ پیدا ہوندا اے جدے نال پیار تے درد مندی دی مشق کیتی جا سکے۔
ایس اگلی کہانی وچ حکمت اوپر بوہت زور جاپدا اے۔ اتھاکا وچ اک نکے جیہے جتھے دا اک اگو سی، اک بڑا ہی ودیہ شخص جدا وچار سی پئی سارے دھرم، اچیچ سارے ہندوستانی دھرم، اکو جیہے نیں۔ اودا وچار سی پئی سارے ضروری پکھ یقیناً اک جیہے نیں تے ایس احساس نال اوہنے سارے دھرماں دی ایکتا بیان کرن دی کوشش کیتی، پر انج کرن وچ، اوہنیں مینوں دسیا، اوہنوں چوکھی اوکھ پیش آئی۔ چونکہ اسی گوڑھے یار ساں، اک وار اوہنیں ون سونّیاں سوچاں وچکار تریڑاں تے نکھیڑاں نوں نبیڑن وچ اوکھ دی شکائت کیتی، میں اوہنوں آکھیا پئی میرے خیال وچ اوہ جو کر رہیا سی غالباً غیر ضروری، فالتو کم سی۔
سارے وڈے بدھ متی عالماں نے دوجے پراچین بھارتی دھرماں دے نال بوہت سارے سوال تے دلیلاں چکیاں نیں۔ اک عالم، دھرم کرتی، سچ مچ ایہناں وچاراں بارے سکھنا چاہندا سی جنہاں دے خلاف اوہ دلیلاں دیندا سی، پر مشکل ایہ سی کہ ڈوہنگے وچاراں اوپر سبق گورو صرف اک یا دو معتبر شاگرداں نوں زبانی دیندا سی، (ایہ سبق) کدی وی لکھے نہ ہندے تے نہ ہی جنتا دے موہرے دتے جاندے۔ تھوڑے چِر لئی اوہ اک ہندو استاد دا شاگرد بنن وچ کامیاب ہو گیا، پر فیر وی ایہ گُپت شکشا حاصل کرنا بوہت اوکھا سی۔ فیر اوہنے گورو دی ووہٹی نال گل کیتی، جیہنے گورو نوں دسیا کہ اوہناں دا ملازم چوکھا معتقد سی تے ہور گیان حاصل کرن دی آشا رکھدا سی، پر فیر وی گل نہ بنی۔ فیر گورو دی ووہٹی نوں اک ترکیب سجھی، جو ایہ سی کہ دھرم کرتی منجی تھلے لُک جاۓ تے ووہٹی گورو نوں سوال پچھے تے دھرم کرتی سنے۔ تے ایہناں مہان بدھ متی فلسفہ دے عالماں نیں پہلاں مکمل گیان حاصل کیتا، تے فیر مذہبی مناظریاں وچ سوال چکے۔ ایتھوں تیکر کہ بدھ مت دے اندر وی اوہ کئی سوال چکدے نیں تے بحث کردے نیں، تے ہن ساڈے کول چار وڈے وچار نیں، جنہاں نوں ہور ٹوٹیاں وچ ونڈیا جا سکدا اے۔ ایس طراں، بحث مباحثے نال، نویاں سوچاں جنم لیندیاں نیں۔ تے میں اپنے یار نوں آکھیا پئی ایہ اوکھا مسٔلہ اے کیونکہ ایہناں سارے مہان بدھ عالماں نے مختلف دھرماں وچکار نکھیڑ نوں منیا۔
جے تسی پرانیاں بھارتی لکھتاں نوں ویکھو، بوہت سارے استاد جو دوسرے دھرماں نال مناظرے دے فن وچ ماہر سان، اوہناں دا ایہ منیا ہویا اصول سی کہ تسی کسے مٹی دے مادھو نوں موہرے کھِلار کے اوہنوں اسانی نال ڈھا کے فتح دا ڈھول نئیں وجاؤ دے۔ بحث ہیٹھ موضوع اوپر اوہ پوری تیاری کردے، تاں جے بحث وچ ایدے نال انصاف کیتا جا سکے۔ ایہناں استاداں دا ایہ کم کہ اوہ اپنے سامنے والے دی سوچ نوں سمجھن اوپر اینا چوکھا وقت تے محنت خرچ کردے ایہ گل دسدا اے کہ اوہ آپس دے نکھیڑ تے تریڑ نوں بوہت سنجیدہ معاملہ متھدے سان۔ لہٰذا فرق موجود اے تے ہر شے نوں اکو جیہا بناونا ضروری نئیں۔
میں پہلاں وی دسیا سی کہ بدھ مت دے وچ ہی کئی وکھو وکھ فلسفیانہ سوچاں موجود نیں، جنہاں نوں وچوں کجھ دا سبق مہاتما بدھ نےآپوں پڑھایا – وکھو وکھ سوچاں پر اوہی استاد، یعنی مہاتما بدھ۔۔ میں لوکاں نوں کہنا واں کہ ایہناں ٹاکرو سوچاں دا مطلب ایہ نئیں کہ مہاتما بدھ نوں کوئی پلیکھا سی، اج کجھ پیا دسدا اے تے کل کجھ، نئیں یقیناً ایہ گل نئیں۔ ایدا ایہ مطلب وی نئیں کہ مہاتما بدھ کسے پلیکھے وچ پیاہ سی یا اوہنے اپنے چیلیاں اندر پلیکھا پاون لئی اوہناں نوں وکھو وکھ سبق پڑھاۓ، ایہ گل بالکل نئیں! ایدا جواب ایہ وے کہ ایداں کرنا لازم اے۔ مہاتما بدھ دے اپنے چیلیاں وچکار کئی سوچاں سان، لہٰذا مختلف تند تانے دی لوڑ سی۔ روحانیت وچ مختلف ڈھو ڈھب دا مطلب اے مختلف فلسفیانہ سوچاں، سارے دے سارے اہم جنہاں ساریاں دا اکو ہی اُچا پروجن اے: کل ہری جن نوں ذی شعور تے درد مند بناونا۔ے ایہ ہے میری حکمت عملی تے میری سوچ، بجاۓ ایدے کہ ہر شے نوں اکو جیہا بنایا جاۓ۔
تے جداں ایہناں صوفی عالماں نے دسیا کہ صوفی تے بدھ مت مسلکاں وچکار سنگتاں پائیاں جاندیاں نیں۔ پر فیر وی بدھ مت وچ، جین مت تے پراچین بھارتی فلسفی سوچ جنہوں سمکھیا فلسفہ کہندے نیں، ایہناں تناں وچ کسے باہرلی طاقت بطور کرتار دا کوئی تصور نئیں – اساں آپوں ہی کرتار آں۔ واپریاں ساڈے کرماں تے کارنتا سبب پیش آوندیاں نیں۔ پر اساں پرنتو نکھیڑ ضرور کرنا اے۔ بدھ مت وچ چونکہ علت و معلول تے سبباں دے اصول دا بیان ڈاڈھا ضروری اے تا کہ ہر شے دے مڈھ نوں سمجھیا جا سکے، تے ذی شعور مخلوق تے غیر ذی شعور شیواں، یعنی گوشت پوست توں بغیر شیواں دی علّتی آفرینش دے وچکار فرق نوں موہرے رکھیا جاندا اے۔ بھاویں دوناں دیاں اپنیاں اپنیاں وجہ ہوندیاں نیں، علت و معلول دے قانون اندر، دکھ تے سکھ نال واہ صرف اوہناں ہستیاں نوں پیندا اے جنہاں نوں شعور حاصل ہووے۔
بے شک، گاون بجاون دی ریت سارے دھرماں وچ اکو جیہی اے ۔ اسی تجربے راہیں ایہ گل جاننے آں کہ شبد بھاویں اک جیہے ہون پر جویں اسی اوہناں نوں بولنے آں یا اوہناں نوں سنگیت وچ بدلنے آں ایدا اثر سنن والے اوپر فرق ہو سکدا اے۔ ایہ وی اک سنگ اے، پر کدی لوکیں سنگیت وچ اینے رُجھ جاندے نیں کہ اوہ اصل گل نوں بھلا دیندے نیں۔ کئی اک تبتی خانقاہواں رسماں نال بڑی موہ رکھدیاں نیں، کیونکہ ایس طراں اوہناں نوں سازاں نوں ورتن دا موقع ملدا اے، پر اوہ شکشا اوپر پوری توجہ نئیں دیندے۔ ایہو جیہے حالاں وچ، ایہ ایداں ہی اے جدے بارے وچ کسے تبتی عالم نے اک وار آکھیا سی "لوک ٹہنیاں نوں چمبڑے ہوۓ نیں تے جڑاں نوں بھلا بیٹھے نیں۔"
ڈاکٹر فاطمہ کیشرور: تقدس مآب، جداں کہ تسی ڈاڈھی حکمت نال، ایس حقیقت ول توجہ دلائی کہ جتھے چوکھا سنگ اے اوتھے نکھیڑ وی اے تے ایہناں اوپر تکنی رکھنا وی ریجھ والی گل اے، مثال دے طور تے سنگیت نوں جڑاں تک پوہنچن لئی ورتیا جاندا اے، نہ کہ تہاڈا جوڑ توڑن لئی۔ تے دوجے لفظاں وچ، ایہ اک اجیہا واسطہ اے جیہڑا تہاڈے دل نوں وسعت دیندا اے تا کہ تسی مراقبہ کر سکو۔ شائد مراقبہ وی انج دا ہی اے، نہ کہ شغل میلہ، نہ کہ وقت گزارن دا بہانہ، یعنی ایہ اک طراں دی عبادت اے۔ پر میں تہاڈے کولوں ایہ پچھنا چاہنی آں، کہ بطور اک صوفی ودیارتھی دے میں ہمیش ایہ جانیا کہ خدا ساڈے ساریاں دا حصہ اے، یعنی ایتھے کوئی حدل نئیں۔ ایہ کوئی کرتار نئیں جو میرے توں وکھ اے؛ ایہ میرے اندر اک اجیہی شکتی مان جوتی اے کہ جے میں ایدا اپراجن کراں، تے فیر میرے تے خدا دے وچکار کوئی کند نئیں ہووے دی۔ تے میرے خیال وچ ایہ کوئی وادھا نہ ہوۓ دا کہ چوکھے صوفی تہانوں ایہ دسن دے کہ، بھاویں اسی انسانی شریر وچ رہنے آں پر ساڈے اندر بوہے کھولن دی صلاحیت موجود اے، اوس قطرے وانگوں جیہڑا سمندر وچ ڈِگ جاندا اے؛ ایہ قطرہ نہیں رہندا سغوں سمندر بن جاندا اے۔ تے میرا خیال اے۔۔۔۔۔۔۔۔
تقدس مآب دلائی لاما: میرے خیال وچ تساں "نفس" دی اک ہور پدھر دا ذکر کیتا اے – اجیہی ڈوہنگی پدھر جنوں کدی بدھ مت وچ "بدھا فطرت" کہنے آں، جدا تعلق ساڈے اک مہاتما بدھ، یا اسی "خدا" وی کہ سکنے آں، بنن دے امکان (صلاحیت) اوپر اے۔ ہنے ہی بھارت وچ میرے عیسائی دوستاں دے نال سنگتاں وچ، اک شخص دا سبھا بھورا کو وکھ سی، کہ خدا ساڈے اندر موجود اے، تے نالے ایہ کہ ساڈی عبادت اوہنوں جگاؤندی اے۔ ایہ میرے لئی نویکلی گل سی، تے انج لگدا اے کہ صوفی مسلک دا وی ایہی خیال اے کہ خدا اوپر ایمان تے عبادت راہیں ایہنوں جگایا جا سکدا اے، جیہڑا کہ بدھ مت طریقے نال بوہت رلدا ملدا اے۔
پروفیسر احمد کرمصطفےٰ: میں وی بالکل ایہوہی کہنا چاہ رہیا ساں، کہ ایہ اوہناں پردیاں نوں لاہن دی کوشش اے جنہاں نوں اسی اپنے آپ کولوں لکا کے رکھنے آں، جنہوں تسی "ڈوہنگا نفس" کہندے او، تے ایہ ڈوہنگا نفس ایس گل دا اکتشاف اے کہ "ایہ سب اکو ہی اے"؛ کہ اسی سارے اک دوجے نال جڑے ہوۓ آں تے فیر ایس طراں پیار، درد مندی تے بےغرضی اپراجن ہوندی اے۔ پر ایس اوپر محنت لگدی اے؛ تے عبادت، گیت، سنگیت، آہوجی، ایہ چھلکے چھلن والی گل اے۔
تقدس مآب دلائی لاما کا مترجم: چھلکا لاہن والی مثال بڑی رلدی ملدی اے؛ بدھ مت دی لکھتاں وچ وی سانوں ایہو جیہی مثال ملدی اے۔
پروفیسر احمد کرمصطفےٰ: تے صوفی مسلک وچ وی، اصل وچ ( ایک سوانی دی اواز:"جویں تسی گنڈہے نوں چھلدے او ") کدے تے لوکاں نوں گنتی دسی جاوندی اے تاں جے ایدی اوکھ دا اندازہ ہو سکے، "ایہناں پردیاں دی تعداد ۷۰ ہزار اے" جنہاں نے ڈھکیا ہویا اے، ۷۰ ہزار پردے ایس اوپر چڑھے ہوۓ نیں تے تساں ایہناں نوں اک اک کر کے لاہنا اے، اک اک کر کے، حتیٰ کہ تسی ڈوہنگی، لُکی ہوئی حقیقت نوں پا لو۔
تقدس مآب دلائی لاما کا مترجم: بدھ مت دی پرانیاں لکھتاں وچ ۸۴،۰۰۰ دکھاں دا بیان اے۔
پروفیسر احمد کرمصطفےٰ: تہاڈیاں بوہتیاں نیں۔ (ہاسے دی اواز)
تقدس مآب دلائی لاما: تے تعداد وی نیڑے تریڑے ہی اے۔ سچی گل تے ایہ وے، بھاویں متن وچ ۸۴،۰۰۰ دکھاں دا ذکر اے، پر جد تسی ذرا تفصیل وچ جاؤ، تے ایہناں گلاں دا ذکر بوہت عمومی اے، جویں ۲۱،۰۰۰ ایس گوت وچ، ۲۱،۰۰۰ اوس گوت وچ (ہاسے دی اواز)۔
پروفیسر احمد کرمصطفےٰ: صوفی مسلک وچ وی ایہ انج ہی اے، جنہوں فیر وسیع تر پدھراں تے پرتاں وچ ونڈیا جاندا اے تے ہر لانبھ وچ کئی اک اڑیکاں آوندیاں نیں تے تسی ایہناں مشکلاں نوں دور کردے او، ایس آس اوپر کہ اخیر تہانوں روحانی دل تک پوہنچ ہووے دی۔ تے جد تسی اک وار انج کر لو، تے فیر نفس، محو بالذات نفس، نشٹ ہو جاوندا اے، اودا نام و نشان مٹ جاوندا اے: تے ایہ ہے اوہ قطرہ، ایس منزل اوپر آ کر قطرہ سمندر وچ مل کے اودے نال اک جان ہو جاندا اے، میرے خیال وچ ایہ ہے ایدا تصور، تے ایہ ہے اوہ۔۔۔۔
تقدس مآب دلائی لاما: اسی فیر رلدیاں ملدیاں شیواں دی گل پئے کرنے آں تے، بدھ مت دی لکھتاں وچ اسی "قطریاں" نال تشبیہ دی اینی گل نئیں کردے جنی مختلف ندیاں دے اکو ہی سمندر وچ رل جان دی گل کرنے آں۔
پروفیسر احمد کرمصطفےٰ: آہوجی، آہوجی، پکی گل اے۔
ڈاکٹر فاطمہ کیشرور: جناب تقدس مآب، تسی اپنیاں کتاباں وچ شعرو شاعری تے نکیاں لکھتاں دا حوالہ دیندے او؛ میں سوچ رہی ساں کہ کیہ تسی الہام تے مراقبے لئی شعراں دا ورتا کردے او، کیہ ایہ تہاڈے دھرم وچ شامل اے؟
تقدس مآب دلائی لاما: عام طور تے، اوہ ساریاں لکھتاں تے شعر جو پراچین بھارتی عالماں نے لکھے، سانوں اوہنا لکھتاں نوں نکے ہوندیاں توں ہی زبانی رٹنا پیندا اے۔ اجکل جد میں مراقبہ کرنا واں تے میں ایہناں وچوں کجھ شعر پڑھنا واں تے فیر اوہناں دے ارتھ اوپر گوہ کرنا واں۔ ایہ چوکھا چنگا اے۔ بدھ متی پجاریاں وچوں کجھ چوکھے الہامی شعراں دے نال ورد لئی سنگیت دا استعمال وی کردے نیں، پر میرے بھوں ایہ اچرج اہم نئیں۔
اک پجاری جو کجھ ہور درویشاں دے نال رل کے درویشاں والی زندگی گذار رہیا سی دے بارے مشہور اے کہ اوہنا وچوں ہر کوئی وکھ رہندا سی، تے کوئی اک درویش کوئی دعا یا شعر گاوندا، تے اواز ہولی ہولی مٹھی پے جاندی، تے اخیر رک جاندی۔ اک درویش نے سوچیا کہ ہورے اوہنوں (گاون والےنوں) نیندر آ گئی اے، اوہنے ہولی جئی تکیا تے درویش نوں ڈوہنگے مراقبے وچ پایا۔ ایس توں ایہ پتہ لگدا اے کہ اوہ درویش لحن سنجی تے گائکی دی آپس دی دھن کاری راہیں من دی اک اچرج کیفیت پیدا کر رہیا سی۔ جدوں اوہ اوتھے اپڑ جاندا تے اواز مٹھی پے جاندی، اخیر اکا ہی مُک جاندی جد اوہ اک یک طرفہ حالت وچ ٹِک جاندا، جیہڑی اک "اواز توں اُچی" کیفیت اے۔ جد کوئی سُر سنائی دیندا اے، تے سنن دی شکتی حالی کم کر رہی ہوندی اے، تے جد حقیقی مراقبہ طاری ہو جاوے، تے حواس خمسہ نکارہ ہو جاندے نیں۔
پروفیسر احمد کرمصطفےٰ: تقدس مآب، صوفی عبادت وچ وی ایہی معاملہ پیش آوندا اے، جنہوں اسی "ذکر" کہنے آں، جو کہ ورد ہوندا اے، ایہو جۓ شبد جنہاں نوں اسی گھڑی مڑی دوہرانے آں، یا تے سُر وچ یا فیر انجے ہی بول کے۔ بوہت سارے صوفیاں دا خیال اے کہ بھاویں تسی ایہنوں سُر وچ یا اچی اواز نال پڑھو، ایس توں حسی کیفیت پیدا ہوندی اے، پر ایہنوں سچ پچھو تاں وچل واہی روپ وچ ڈھالن دی لوڑ ہوندی اے، تاں جے تسی ایہنوں جنا چوکھا دوہراؤ، تے ایہ اخیر تہاڈے من تے قلب وچ سما جاۓ، فیر جے تسی رُک وی جاؤ، تے تہاڈے اوپر خموشی طاری ہووے، تے 'ذکر'، یاد داشت، لحن سنجی، سب تہاڈے اندر چالو ہوون۔ تے ایداں ایس سوچ دا اظہار کیتا جاوندا اے، تے کدے کدار ایہ تہاڈے لہو وچ رچ بس جاندا اے، تہاڈی روح وچ رل جاندا اے، ایدا حسی روپ مٹ جاوندا اے، ایہ کوئی سنن یا تکن والی شے نئیں رہندی، بلکہ اوہ شخص آپوں ہی اک سریلی اواز بن جاندا اے، ایہ ہے ایس دا تصور۔
تقدس مآب دلائی لاما: بھارتی تبتی دھرماں وچ ورد دیاں کئی قسماں نیں، کئی اچی اواز وچ تے کئی بڑی مٹھی اواز وچ، تے کجھناں وچ نرا من دے اندر ہی اندر ورد ہوندا اے، بغیر کسے اواز دے۔
کارل ارنسٹ: میں ایہ کہنا چاہنا واں کہ کجھ صوفی جنہاں نے یوگا دا مطالعہ کیتا اے، اوہ سنسکرت دے منتر جپن تے 'ذکر' دے عربی ناماں دے ورد نوں ڈاڈھا رلدا ملدا پاوندے نیں، تے ایہناں شبداں دے پڑھن نال اسی کسے طراں اپنے اندر نال جُڑ جانے آں تے ساڈے اوپر کشف دیاں نویاں پدھراں کھل جاوندیاں نیں۔
ڈاکٹرالٰہی امیدیار میر جلالی: تقدس مآب، میں جاننی آں کہ سمے گھٹ اے، پر جد تسی راہب تے مراقبہ تے ورد تے فیر اودے اوپر خموشی طاری ہون دی گل کر رہے سو، تے اوس توں مینوں رومی دی اک گل یاد آ گئی جو ایہ ہے:"شبداں نوں گنیا جا سکدا اے، پر خموشی ات حدل اے،" تے اخیر تسی اوس مقام اوپر پوہنچ جاندے او۔
تقدس مآب دلائی لاما: ہنے ہی میں اک ہندو دھرم دے منن والے نوں ملیا۔ اوہ انگریزی زبان بولدا تے سمجھدا سی پر اودے اک چیلے نے مینوں دسیا کہ اوس شخص نے پشلے ۲۲ ورھیاں توں چپ وٹی ہوئی اے۔ ۲۲ورھے! ڈاڈھا اوکھا کم اے۔ ساڈیاں کجھ عبادتاں اجیہیاں نیں جنہاں وچ اسی اک خاص چِر لئی اُکا خموش ہو جانے آں۔ میں وی ایدی مشق کرنا واں، پر اک ہفتے لئی وی خموش رہنا بڑا اوکھا اے۔ ایدے وچ من اوپر توجہ دین دی لوڑ اے، کیوں جے شبد تے ہمیش لگے ہی آوندے نیں۔
ڈاکٹرالٰہی امیدیار میر جلالی: تقدس مآب، ہن ایس سنگت نوں توڑ پوہنچانا میرا کم اے۔ اوہ مینوں پئے یاد دواندے نیں کہ سمے ہو گیا، بھاویں اسی ایس تقابلی مطالعہ بارے ہور بوہت کجھ جانن دے بھکے آں، پر اسی تہانوں تھکانا نئیں چاہندے۔ کیوں جے تسی بھارت توں سولہ گھنٹے دا لما پینڈا کر کے آۓ او، اسی تہانوں ہورتھکانا نئیں چاہندے۔ جے تہاڈی اجازت ہووے تے میں ایہنوں مکا دیواں۔
تقدس مآب دلائی لاما: ایس قسم دی گل بات سچ پچھو تاں بڑی ودیہ اے۔ اسی سنجیدگی نال رلدیاں ملدیاں شیواں اوپر گل کر سکنے آں تے ایہناں ون سونیاں سوچاں دی اصلی وجہ نوں سمجھن دی کوشش اک مفید شے وے۔ تے اسی ویکھاں دے، جویں کہ میں پہلاں وی دسیا سی، کہ سب دا مقصد اکو ہی اے۔ سانوں ایہو جیہیاں ہور سنگتاں بناونی چاہیدیاں نیں، پہلاں عالمانہ پدھر اوپر، ایہ گل متھن لئی کہ ایہناں وچ رلدیاں ملدیاں گلاں کیہڑیاں نیں تے نکھیڑ کتھے وے، تے نالے ایہ جانن لئی کہ ایس دا مقصد کیہ اے۔ فیر سنجیدہ عاملاں دے نال، بھاویں اوس عالم دے ایتھے آون نال کوئی فائدہ نئیں ہووے دا جو ۲۲ ورہیاں تیکر خموش رہیا۔ (ہاسے دی اواز)
تبتی تے چینی لوک وڈے وڈے بُت بناون دے شوقین نیں، مہاتما بدھ دے بُت یا کوئی ہور وڈی ہستیاں دے۔ پشلے ورہے اک تبتی جتھے نے اک بڑا وڈا بُت بنایا تے مینوں اودی تقدیس دی دعوت دتی۔ میں اوس تقریب وچ شامل ہویا تے میں بدھ مت اوپر لیکچر دتا۔ میں چونکہ بدھ مت دا منن والا واں ایس پاروں ایس وڈے بُت نوں ستکار کرنا واں، پر ایدے نال ایہ گل وی اے کہ اوہ ٹھوس بُت اوتھے اک ہزار ورہے تک قائم رہوے، پر ایہناں ہزار ورہیاں وچ اوہ بُت کدے کجھ نئیں بولے دا (ہاسے تے تالیاں دی اواز)! لہٰذا ایہو جۓ انسان جیہڑے خموشی اختیار کردے نیں ، اوہناں دی رلت بیکار اے، سواۓ ایس دے کہ اوہ کوئی معجزہ کرن دی صلاحیت رکھدے ہوون۔ پرنتو، سچّے، سنجیدہ عامل جو کئی ورہیاں توں عبادت کر رہے ہوون اوہناں نوں اک تھاں اکٹھیاں ہو کے اک دوجے نال اپنے تجربیاں بارے گل کرنی چاہیدی اے۔ میرے بھوں انج کرنا بوہت ضروری اے ایہ وکھان لئی کہ ایہناں ساریاں وچ اکو جیہی صلاحیت تے ایدا اکو جیہا اثر موجود اے۔
ڈاکٹرالٰہی امیدیار میر جلالی: تقدس مآب، اوہ ایہ کم کلیاں کردے نیں، اوہ لوکاں دے سامنے ایس دا وکھالا نئیں کردے، ایہناں ہی کارن بنا جدا تسی ذکر کیتا، کہ جو کجھ آکھیا جا رہیا اے اوہنوں سمجھن لئی کئی اک پدھراں نیں، کہ کدرے انج نہ ہووے کہ چوکھے لوکیں ایہناں نوں غلط سمجھن، تے اوہ سنجیدہ عبادت گذار خموش رہندے نیں تے نرا آپس وچ سوچ اتے وچاراں دا وٹاندرا کردے نیں۔ رومی اتے شمس تبریزی ایس دی ودیہ مثال نیں، کئی ہوراں سمیت – بوہت سارے سچّے عابد لوکاں دے موہرے اپنی گل بیان نئیں کردے۔ اوہ لوکاں نوں نقیض لغت وچ شکشا دیندے نیں، جداں کہ تسی مہاتما بدھ بارے دسیا، کہ اوس دے کئی درس متناقض ہوندے سان۔ صوفی مرشد وی انج ہی کردے نیں کیونکہ اوہ کہندے نیں کہ کسے وڈے اکٹھ وچ لوکیں اوہو کجھ ہی سمجھن دے جو اوہ سمجھن دی بدھی رکھدے نیں، جو اوہ سننا چاہندے نیں اتے/یا اوہ درس توں پان جوگے نیں۔ لہٰذا ڈاڈھی اوکھیاں اتے گنجھلیاں سوچاں نال پین والے پلیکھے توں بچن لئی، اوہ آپس وچ ہی گل کردے نیں، کیوں جے اوہ اجیہے مقام اوپر پوہنچ چکے نیں جتھے پلیکھا لگنا مشکل ہے۔
تقدس مآب دلائی لاما: فیر وی، ایدے بارے لوکاں موہرے گل کرن دی لوڑ نئیں، صرف دس یا بیس عامل کافی نیں جو اپنے ڈوہنگے، سچے تجربیاں دا بیان کر سکن۔ ایس توں وکھو وکھ دھرماں دے طریقیاں دی قدروقیمت جانن وچ ات حدل مدد ملے دی، جیہڑی کہ ڈاڈھی ضروری اے۔ ہن ویلا آ گیا اے کہ اسی مذہبی ایکتا نوں ودھان دا جتن کرئیے تاں جے سچی سہمت پیدا ہووے۔ سانوں آپس دی آدر تے سمجھ بجھ اپراجن کرن دی پوری کوشش کرنی چاہیدی اے – بدھی مان شبداں نال نئیں تے نہ ہی سندر لکھتاں پڑھ کے، سغوں سچی روحانی واپر راہیں۔
ہنے ہی مینوں کجھ ہندو دھرم دے منن والیاں نال گل بات دا موقع ملیا۔ دو مہینے پہلاں کنبھ دا میلہ لگا، اک بوہت وڈا میلہ جدے وچ ہر ۱۲ ورہیاں مغروں ست کروڑ یاتری آوندے نیں، تے میں وی پشلی تن وار گیا واں۔ پشلی وار وی میں جانا چاہندا ساں پر رُت دی خرابی موجب میرا ہوائی جہاز دھرمشالہ توں اُڈ ہی نہ سکیا۔ یعنی رب دی رضا شامل نئیں سی (ہاسے دی اواز)! میں اوتھے سنیہا بھجوایا کہ میں اوہناں یاتریاں نوں ملنا چاہنا واں جیہڑے میلے وچ الف ننگے آوندے نیں۔ مینوں پتہ لگا اے کہ کجھ لوک برفانی پہاڑاں اندر کئی کئی ورہیاں تیکر بنا کپڑیاں دے رہندے نیں، تے یقیناً اوہناں نوں کوئی گیان ہووے دا۔ ساڈے کول گرمی پیدا کرن دی اک اچرج عبادت اے، ایدے بغیر تسی برف وچ جیوں نئیں سکدے۔ مینوں اوہناں لوکاں نوں ملن دی بڑی آشا سی پر رُت نے ساتھ نہ دتا!
میں تہاڈے ایس سبھا دے پربندھ کرن دا چوکھا ممنون آں، تے میں ایس طراں دی ہور ملاقاتاں دی آشا رکھنا واں، اشتہار بازی لئی نئیں سغوں وکھو وکھ دھرماں دی اصل شکشا تے اودے اثر دی ڈوہنگی سدھ بدھ لین لئی۔
ڈاکٹرالٰہی امیدیار میر جلالی: اج دی ایہ سنگت تاریخی حیثیت رکھدی اے، امید اے کہ تقدس مآب دی اگواہی ہیٹھ ہون والیاں کئی ملاقاتاں وچوں ایہ پہلی (ملاقات) ہے۔ امید اے کہ ایہ سارے دھرماں وچکار سوچاں دے پرخلوص وٹاندرے دے سلسلے دی نری پہل اے۔ اسی تقدس مآب دی دل خوش کرن والی رلت دی بڑی قدر کرنے آں، اتے جامعہ میری لینڈ تے سارے پروہنیاں دے ممنون آں؛ میں سب حاظرین دے ایتھے آون، تقدس مآب دی اگوائی توں فائدہ چکن اتے ایس سُرتی سوچ وٹاندرے دا سواد لین اوپر شکر گذار آں۔
روشن انسٹِٹیوٹ نے جناب تقدس مآب لئی بدھ مت اتے صوفی مسلک اوپر ایس پہلی ملاقات دی یاد وچ اک تحفہ تیار کیتا اے۔ ایہ فارسی وچ ہتھ نال لکھی ہوئی (خوشخط) نظم ہے جو ایہ ہے، کیا میں ایہنوں پڑھ کے سنا سکنی آں (فارسی وچ پڑھدی اے)۔
ایدا ترجمہ اے:
شبد، حوالے تے دلیلاں توں اڈ دل گل کرن دے لکھ طریقے جاندا اے۔
ایہ ساری دل دی گل اے۔