شمبھالا اندر دھرم بدلی

تعارف

اسلام اتے عیسائی تے یہودی دھرماں اندر دھرم بدلی دا مطلب اے کہ نواں دھرم اپناون لئی اپنا پشلا دھرم چھڈ دینا۔ ایس وچ اکساوٹ ایہ ہے کہ نواں دھرم پرانے دھرم نالوں زیادہ سچا اے۔ نویں دھرمیاں نوں عام طور تے بھاویں اپنے دیس دی سنسکرتی نوں نویں دھرم وچ رلان دی اجازت ہوندی اے، پر اوہناں نوں، حقیقت وچ، نویں دھرم نوں ہی سچا مننا ہوندا اے۔ ایہ شے ایہناں بائیبل دے دھرماں دے "اک سچائی، اک خدا" دے سماجی سنسکار توں آوندی اے۔ ایہ عقیدہ ایس دھرم دے اصولاں نوں پڑھن یا حضرت عیسیٰ دا جلوہ ویکھن توں آوندا اے۔ پر کجھ لوک عام گلاں لئی وی دھرم بدل لیندے نیں مثلاً مالی یا سماجی فائدہ، یا کسے دوجے دھرم دے شخص نال بیاہ کرن دی خاطر۔

کدی کدار کٹّر مذہبی لوک دوجیاں نوں دھکے زوری دھرم بدلی کراندے نیں – ایہ ات حدل فعل باقاعدہ طور تے بوہت گھٹ کیتا جاوندا اے۔ مثلاّ دشمناں نوں زبردستی دھرم بدلی کروان دا مقصد اوہناں دی تباہی بربادی نوں مُکاونا ہو سکدا اے۔ ایہ "پاپیاں" نوں نرگ توں بچاون اتے سورگ ول گھلن دا اک ول ہو سکدا اے۔ قیدیاں دی بحالی دے پروگرام، بھاویں اوہناں دا مقصد پچھمی سماج دے بھلے رکن بناونا ہووے یا اشتراکی دیساں وچ فوجی دستیاں دے رکن بناونا، ایہناں دا مدعا اِکو ہی اے۔ ایس وچ اسی بعض سرکاراں دے جبری اشتراکیت، سرمایہ داری اتے جمہوریت پھیلان دے عمل نوں ظلم زیادتی روکن لئی مثال دے طور تے بیان کر سکنے آں۔

کئی لوک، اُچیچ نویں بدھ مت قبول کرن والے غیر حقیقت پسند لوک، انج سوچدے نیں کہ بدھ مت دھرم بدلی، اُچیچ جبری دھرم بدلی، توں پاک اے۔ جہان نوں چنگے تے بھیڑے وچکار ونڈ کے، اتے دھرمی ات واد، بد خواہ مبلغ، اتے تلوار دے زور تے دھرم بدلی دیاں مثالاں نوں تکدیاں ہوئیاں، اوہ تکدے نیں کہ جبری دھرم بدلی نری بھیڑے سبھاو والیاں نے ہی کیتی اے۔ پارسائی دا ٹوپی ڈرامہ کردیاں ہوئیاں دوجے دھرماں یا سرکاراں نوں اوہناں دے ایس فعل نوں جو کہ اوہناں دی تاریخ دے بھیڑے سمے اندر ہویا، بُرا بھلا کہن توں پہلاں، انسان نوں ان پکھ ول نال تکنا چاہیدا اے کہ کیا بدھ مت وی جبری دھرم بدلی دا شکار ہویا یا نئیں۔ نئیں تے اک بے عیب دھرم اتے تبت اندر اک شنگریلا – دھرتی اوپر اک سورگ – دی ڈاڈھی آشا نراش وچ بدلی ہو سکدی اے جِویں کسے گورو دے بھیڑے کرماں دا پتہ پینا جس نوں اسی مہاتما بدھ سمجھے ہوۓ ساں۔

تبتی تاریخ توں ثبوت

ایہ گل سچ اے کہ اصولاً بدھ مت دھرم بدلی دا پرچار نئیں کردا۔ ایہ وی سچ اے کہ تبتی اتے منگولی تاریخ وچ فتح کیتے علاقیاں وچ وڈے پیمانے تے بدھ مت یا ایس دے کسے فرقے وچ جبری دھرم بدلی دا کوئی ذکر نئیں۔ جدوں کدی ایہناں علاقیاں دے حکمراناں نے بدھ مت نوں سرکاری دھرم قرار دتا، تے اوہناں نے لوکاں کولوں آشرماں نوں چالو رکھن لئی لگان وصول کیتا ہووے دا، جِویں کہ ناویں صدی عیسوی دے شروع وچ تبت دے بادشاہ رلپاچن نے کیتا، پر نہ ہی حاکماں نے اتے نہ ہی دھرمی کونسل نے لوکاں نوں بدھ مت قبول کرن تے مجبور کیتا۔ بدھ مت لوکاں اندر ہولی ہولی قدرتی طریقے نال پھیلیا۔

پر فیر وی، بودھی آشرماں دے اک فرقے توں دوجے وچ جبری تبدیلی دیاں کئی مثالاں موجود نیں، یا کسے 'تلکو' (روحانی گورو دا اوتار) نوں منن اوپر مجبور کرنا جو کہ پشلے گورو توں وکھ عقیدہ رکھدا اے۔ ایتھے عام طور تے ان بول منورتھ سیاسی یا فوجی مخالفت نوں گھٹ کرنا سی، جس دی اک مثال ستارھویں صدی وچ ایہ ہے کہ اک منگول شہزادے نوں جوننگپا گورو تاراناتھ دا گیلوگپا اوتار منیا گیا۔ تاراناتھ خانہ جنگی دے دوران دوجے پاسے دا شاہی صلاح کار سی۔

نالے ہور، پدماسمبھاو اتے مغرلے کئی تبتی گورواں نے بد روحاں نوں ،جِویں نچنگ، قابو کرن لئی اپنیاں اُچیاں روحانی شکتیاں نوں ورتیا۔ ایہناں روحاں نوں جبری طور تے بدھ مت قبول کروا کے، اوہناں کولوں وعدہ لیا اے کہ اوہ دھرم دی رکشا کرن دیاں۔ سچ وچ اوہناں نے ایہناں روحاں نوں بودھی بنا کے ایہنا کولوں دھرم دے راکھی ہون دا کم لیا اے۔

کل چکر توں ثبوت

بھاویں بودھی صحیفیاں دی بنیاد تے کھلم کھلی جبری دھرم بدلی ثابت کرنا اوکھا اے؛ پر کیا بدھ مت اندر پولے ول نال دھرم بدلی دیاں، لکھتاں دے انوسار، مثالاں موجود نیں؟ کل چکر لکھتاں پرچول لئی اک چنگا ذریعہ نیں۔ ایہ دسویں صدی دے اخیر اتے گیارھویں صدی دے شروع وچ کشمیر اتے اُتری بھارت وچ اوس ویلے موہرے آیاں جدوں حملہ آور مسلمان فوجاں پچھم ول علاقے فتح کر رہیاں سان جتھے زیادہ تر بودھی اتے ہندو وسدے سان۔ ایس دے تاریخی بیان اندر یقیناً پوربی افغانستان اتے کشمیر دے وچکارلے علاقے وچ پشلے دو سو ورہیاں اندر ہون والے واقعات اتے تِناں دھرماں وچکار سانگھے دا بیان موجود سی۔

روائت دے انوسار شمبھالا دے بادشاہ سچندر نے آپوں مہاتما بدھ کولوں دکھنی بھارت وچ کل چکر تنتر شکشا حاصل کیتی اتے اوس نوں اپنے اُتری علاقے وچ لے آیا۔ ست پیڑھیاں مغروں اوس دے گدی نشین منجوشری یاشاس نے شمبھالا دے سیانے برہمناں نوں سہ ابعادی کل چکر منڈل محل وچ سدیا جنہوں کہ اوس دے وڈیکیاں نے شاہی پارک وچ بنایا سی۔ اوہ آون والے سمے وچ مکہ وچ جنم لین والے اک غیر ہند- یورپی دھرم بارے اوہناں نوں خبردار کرنا چاہندا سی۔ بوہت سارے عالم اسلام نوں ایہ والا دھرم دسدے نیں کیوں جے ایس دا متھیا سال اسلام دی جنتری شروع ہون توں صرف دو ورہے مغروں دا اے۔ بحث دی سَوکھ لئی، اسی ایس گل نوں عارضی طور تے من لینے آں، بھاویں ایس شناخت نوں اسلام دی نبوت مطابق مشروط بناون دی لوڑ اے جس نال کہ کل چکر دی شکشا بناون والیاں دا واہ پیا۔ اوہ ملتان (اُتری سندھ، پاکستان) دے دسویں صدی دے اخیر دے پوربی اسمٰعیلی شیعہ ہو سکدے سان، جس اندر نام دے "بدعتی" مانی شیعہ وی رلت سان۔

منجوشری یاشاس نے دَسیا کہ ایس غیر ہند- یورپی دھرم نوں منن والے اپنے رب 'بسمﷲ' (عربی وچ "ﷲ دے نام تے") دا نام لیندیاں ہویاں جانوراں دے گلمے کٹن دے، اتے فیر ماس کھاون دے۔ اوس نے برہمناں نوں آکھیا کہ اوہ اپنے آلے دوالے لوکاں نوں تکن کہ اوہ کِویں اپنے ویدی دھرم اوپر چل رہے نیں۔ اوہناں نوں اپنے پلیکھے اتے بھرشٹ اچار نوں ٹھیک کرن دی لوڑ اے، اُچیچ اپنے دیوتاواں لئی ٹگیاں نوں بھیٹ چڑھاونا اتے مغروں اوہناں دا ماس کھانا۔ نئیں تے، اوہناں دی آل اولاد اپنے پیو دادیاں دے اتے بدیسی لوکاں دے دھرم وچکار کوئی انتر نئیں تکن دے اتے آسانی نال اوہناں دا دھرم قبول کر لین دے، جس نال اوہناں دی زمین اوپر پردیسیاں دا قبضہ آسان ہو جاوے دا۔ ایس توں علاوہ، برہمناں نوں ذات توں باہر بیاہ کرن توں انکار نوں چھڈنا پے دا یا دوجیاں ذاتاں دے لوکاں نال رل کے نہ کھان اتے گل نہ کرن نوں وی چھڈنا پے دا۔ جے دھرمی عقیدے آپس وچ نکھیڑ پیدا کرن تے فیر خطرے ویلے لوکاں وچ سنجوگ نئیں ہووے دا، تے سماج کسے باہرلے خطرے نوں سہہ نئیں سکے دا۔

اپنی دلیل دی بنیاد اوپر، منجوشری یاشاس نے برہمناں نوں دعوت دتی کہ اوہ کل چکر منڈل وچ شمبھالا دے باقی دے لوکاں نال رل جاون، شکتی پاون، اتے اک "وجرا- ذات" بناون۔ پہلاں پہل برہمناں نے انکار کر دتا اتے بھارت ول نَس گئے۔ بادشاہ نے تکیا کہ جے اوہناں دے روحانی گورو ٹُر گئے تے شمبھالا دے لوکیں ایس دا مطلب ایہ کڈن دے کہ اک ذات بناونا غلط گل اے، تے اوہ اپنیاں آپوں مار رسماں اوپر قائم رہن دے۔ ایس لئی منجوشری یاشاس نے اپنی غیبی شکتی ورت کے برہمناں نوں منڈل وچ موڑ لیاوندا۔ بادشاہ دی حکمت دی ڈوہنگی پرچول توں ایس دی سچائی نوں تکدیاں ہوئیاں برہمن آگوواں نے اوس دی گل من لئی تے انج منجوشری یاشاس نے لوکاں نوں کل چکر دی شکتی عطا کیتی۔ لوکاں نوں اکو ہی وجرا-جاتی اندر اکٹھا کر کے بادشاہ شمبھالا دا پہلا کالکی بن گیا – "ذات دا منن والا" پہلا شخص۔

دھرم بدلی دا معاملہ

کیا ایہ وڈے پیمانے اوپر شکتی دین دا واقعہ برہمناں نوں یا شمبھالا دی ساری جنتا نوں دھکے زوری بدھ مت قبول کروان دی اک مثال اے؟ کیا کل چکر راہیں وڈے پیمانے اوپر شکتی دین دے واقعات جیہڑے مغروں ہوۓ اتے اج وی ہوندے نیں، وی دھرم بدلی دیاں خفیہ مثالاں نیں۔ کیا پہلے کالکی دے کرم دھرم پستک اتے تاریخی روائت نال سہمت سان؟ اسی ایس واقعے دے بیان دی ڈوہنگی پرچول کرنے آں، کہ نہ تے بدھ مت نوں چنگا تے معصوم بناون لئی ثبوت اوپر پردہ پایا جاوے، یا گل نوں ودھا کے دسیا جاوے تاں جے بدھ مت کٹّر اتے دھرمی پکھ پاتی دِسے۔

دلیل راہیں دھرم بدلی

مہاتما بدھ نے لوکاں نوں ایہ سبق دتا کہ اوس دیاں گلاں نوں نرے آدر اتے ایمان دی بنیاد اوپر قبول نہ کرن، سغوں اوہناں دی پرکھ پرچول کرن جِویں تسی سونا خریدن ویلے کردے او۔ ایس طراں، عیسوی جنتری دے پہلے ہزار ورہیاں وچ، بھارت دے وڈے آشرماں اندر، وکھو وکھ دھرمی فلسفے رکھن والے بودھی بھکشو آپس وچ اتے غیر بودھی مرکزاں توں آون والے گیانیاں نال بحث مباحثہ کردے سان۔ ہارن والیاں نوں جِتن والیاں دی گل قبول کرنی پیندی سی، یعنی ایس طراں اوہ منطق دے انوسار زیادہ پکے دھرم وچ "بدلی" ہو جاندے سان۔ کیوں جے اوہناں نے "شکشا نوں چنگی طراں پرکھیا سی جِویں سونا خریدن ویلے کری دا اے۔"

اوہناں دی دھرم بدلی اپنی خوشی نال سی یا جبری، ایہ رولے والی گل اے۔ ایتھے مفروضہ ایہ وے کہ جو منطق نوں مندے نیں اوہ اوہو ہی گل منن دے جیہڑی دلیل اوپر ہمیش پوری اترے، اتے اوہ کسے ہاری ہوئی غلط گل جیہڑی اوہناں نوں پسند اے، نال چمبڑ کے بے سرت سبھاو نئیں وکھان دے۔ پر سانوں بھولا سبھاو نئیں رکھنا چاہیدا۔ ایہ ضروری نئیں کہ سارے چوکھے پڑھے لکھے لوک ہمیش سرت اتے دلیل والا سبھاو رکھن۔ نالے ایہو جئے مناظریاں دی صدارت عام طور تے مقامی بادشاہ کردے سان اتے جِتن والیاں نوں اتے اوہناں دے اداریاں نوں شاہی سرپرستی ملدی سی۔ ایس پاروں، دھرم بدلی کرن وچ مالی سہائیتا دا ہتھ وی ہووے دا۔

تبت دی تاریخ وچ وی، اٹھویں صدی دے اخیر وچ، بادشاہ تری سانگ دستن نے بھارتی بدھ مت اتے چینی بدھ مت وچکار مشہور سمئیے مناظرے مغروں بھارتی بدھ مت نوں اپنایا کیوں جے پہلے والے نے دوجے نوں ہرا دتا سی۔ ایس وچ کوئی شک نئیں کہ بادشاہ دے ایس فیصلے وچ سیاسی معاملے وی رلت سان۔ اوس دے پیو نوں اک بدیسیاں نال نفرت کرن والے فرقے نے اوس دے چینیاں نال گوڑھے سانگھے پاروں،اوس دی ملکہ چینی سی، قتل کر دتا سی، اتے اک چین دا حمائیتی گروہ فیر بادشاہ دے دربار وچ زور پیا پھڑدا سی۔ بادشاہ اتے اوس دی دھرمی کونسل پشلے سمے والا ات واد مُڑ کے نئیں ہون دینا چاہندے سان۔

غیبی طاقتاں دے مقابلے راہیں دھرم بدلی

بھارت اتے تبت وچ غیبی اتے روحانی طاقتاں دے مقابلے وی دھرم بدلی تے آ کے مکدے سان۔ جِویں سونے نوں کٹن اتے ساڑن نال اوس دے خالص ہون دا پتہ لگدا اے، انج ہی دلیل یا غیبی طاقت راہیں اپنے حریف نوں ہرا دین توں کسے شکشا دی سچائی ثابت ہوندی اے۔ ایس لئی، تیرھویں صدی عیسوی دے حاکم کبیلائی خان (کبلائی) دے تبتی بدھ مت دے سکیہ روپ نوں اپناون دا مطلب اوس دے فلسفی وچار دا اُچا منطق نئیں سی۔ اوس دے دادے چنگیز خان نے چینی بودھی، داؤدی، (تاؤدی) اتے نستوری عیسائی پیشوا اپنے فوجی اڈے تے بلاۓ تاں جے اوہ اوس دی لمی حیاتی اتے فتح لئی کجھ رسماں کرن۔ پر چنگیز خان طاغوتاں نال لڑدیاں ماریا گیا، ایہ لوک تبت اتے منگولیا دے وچکارلے علاقے وچ وسدے سان اتے اپنی اُچی شکتی لئی تبت دے بودھی رکھوالے مہاکالا اوپر دھرواس کردے سان۔ ایہ بائیبل دے انوسار فوجی فتح لئی خدا دی سہائتا پاون وانگوں اے۔ کبیلائی خان نوں مہاکالا دی شکتی دا خفیہ ہتھیار دین لئی تبت دے فرقے سکیاپاس نے سیاسی چالاکی وکھائی اتے کم سوکھا کر دتا۔

کل چکر وچ بیان کیتے گئے دھرم بدلی دے روپاں نوں سمجھن لئی غیبی اتے منطقی طاقتاں دے تاریخی مقابلیاں نوں دھیان وچ رکھنا ضروری اے۔ اوہ دیس جنہاں اوپر ہندی سنسکرتی دا اثر سی، کسے دھرم نوں اپنی سچائی دے اُچا ہون دا ثبوت دین لئی اک یا دونویں مقابلے جتنا ضروری سی۔ ایہ نرے عقیدے دی بنیاد اوپر تے فیر ہوراں نوں تلوار دے زور تے ایس نوں منن اوپر مجبور کر کے اپنی برتری نئیں سی جَتا سکدے۔

"ہوراں دی اپنی بھلائی لئی" دھرم بدلی

بھاویں شمبھالا دے برہمن کالکی دی روحانی طاقت اتے دلیل توں قائل ہو کے شکتی لین لئی راضی ہو گئے – بھاویں کوئی مقابلہ تے ہویا ہی نئیں سی – پر ایہ فیر وی رولے والی گل اے کہ اوہناں نے دھرم بدلی اپنی خوشی نال کیتی یا جبر ہیٹھ ۔ کیوں جے اوہ آپوں تے شکتی لین لئی اکٹھے نئیں سان ہوۓ، بلک بادشاہ نے اوہناں نوں آپ سدیا سی اتے اوس دی دلیل سنن اوپر مجبور کیتا سی، "اوہناں دے اپنے بھلے لئی۔" ساریاں جبری دھرم بدلیاں ویکھن وچ امیدوار دے اپنے بھلے لئی ہوندیاں نیں۔ اتے ایہو جئے بیان جِویں دوسرے کالکی نے اپنے پیو دے کم اوپر تبصرے وچ لکھیا، "کالکی نے تکیا کہ برہمن اک جاتی بناون اوپر راضی سان،" ایس گل نوں کسے دھرم یا کسے سیاسی – معاشی نظام دے موہریاں نوں جبری دھرم بدلی لئی ورتیا جا سکدا اے۔

پر پندھرویں صدی عیسوی دا تبتی گیلوگ عالم کیدروبجے اپنے کل چکر دے تبصرے وچ بیان کردا اے کہ منجوشری یاشاس ہندو ذاتاں نوں اوہناں دے دھرمی اتے سماجی رواجاں نوں چھڈن اتے بدھ مت قبول کرن لئی مجبور نئیں سی کر رہیا۔ کسے نوں وی ایہ حق نئیں پوہنچدا کہ اوہ کسے جتھے نال انج کرے۔ پہلے کالکی دا منورتھ ایہ سی کہ لوکیں اپنے سبھاو نوں تکن کہ کیا ایہ 'ویداں' دی اصلی شکشا نال ساواں سی۔ جے انج نئیں سی، تے فیر اوہناں نوں ایس نوں ٹھیک کرن دی لوڑ سی۔ کسے سماج نوں کسے خطرے نال نبڑن لئی، سارے دھرماں دے منن والیاں نوں دلوں اکٹھے ہو جانا چاہیدا اے اتے اپنے اپنے دھرم دی بھلی گل اوپر عمل کرنا چاہیدا اے۔

کیدروبجے دا تبصرہ ایہ دسدا اے کہ اک جاتی ہون لئی تیار ہون دا مطلب بدھ مت وچ دھرم بدلی لئی تیار ہون دے برابر نئیں۔ اک جاتی ہون دا فائدہ شمبھالا دے لوکاں دے اپنے سماجی سیاسی بھلے لئی ہوۓ دا، کسے روحانی مقصد لئی نئیں۔ پہلا کالکی سماج نوں درپیش خطرے دور کرن لئی دھرمی آشتی اتے مدعا دی ایکتا اوپر زور دے رہیا سی، نہ کہ اکو ہی دھرم قائم کرن لئی۔

پر فیر وی، جنہاں لوکاں نوں منجوشری یاشاس نے کل چکر دی شکشا دتی اوہناں وچوں اوہناں برہمناں دی اک وڈی نفری رلت سی جنہاں نوں شکتی دتی گئی سی۔ ایس لئی بھاویں ہرکسے لئی بدھ مت وچ دھرم بدلی نہ صرف غیر ضروری بلک غیر مناسب وی اے، پر کجھ دوجے دھرماں دے لوک ایس کم لئی "پکے" ہو سکدے نیں۔ کیا ایہ دھرم بدلی اے، بھاویں بڑی چالاکی نال ہی سہی؟ منجو شری یاشاس نے 'کالکی' دا خطاب لیا ہویا سی، جو کہ دسویں اتے اخیرلے ہندو دیوتا وشنو دا اوتار اے۔ ایس نوں آسانی نال ہندوواں دی سہائتا لین لئی اک چالاکی منیا جا سکدا اے۔

"پکے ہوئیاں" نوں سکھاونا

بدھ مت دے ایس اصول دے باوجود کہ کوئی روحانی گورو اودوں تک کسے نوں شکشا نئیں دے سکدا جدوں تک کہ کوئی اُچیچ ایس دی آشا نہ کرے، مہاتما بدھ نے ایس گل دی اجازت دتی کہ جے کوئی نویں چیلے شکشا لین لئی 'تیار' ہون تے فیر ایس اصول توں اڈ اوہناں نوں شکشا دتی جاوے۔ پر ایس گل دی پچھان کرن لئی کہ کون کدوں تیار اے روحانی گورو نوں اُگواڑی اتے چوکھی سُرت ہونی لازم اے۔ جیہڑے ایہ سرت نئیں رکھدے اوہ آسانی نال ات حدل فعل دا شکار ہو کے دھرم بدلی کران والے مبلغ بن سکدے نیں۔ جے بھاویں کوئی شخص استاد بنن جوگا نئیں، پر اوہ دوجے دھرماں دی سہائیتا کر سکدا اے، یا اجیہے بودھی رواجاں دی جیہڑے اوس دے اپنے نئیں، ایہ سوچ کے کہ ایہ ماڑے اتے روحانی طور تے گھٹ پنگر مناں لئی سوتر نیں۔ جدوں ماڑے وچار والے سمجھدار اتے "پکے" ہو جاون، تے فیر اوہ اپنے ہی مسلک دی اُچی بودھی شکشا لین لئی تیار ہون دے۔

ایتھے سکھن والی گل ایہ وے کہ اجوکے سمے وچ اجیہی "دَشا پیدا کرن لئی جس راہیں ہوراں دے چنگے کرم پک کے اوہناں نوں بودھی بنا دین" شکشا دین ویلے بڑی احتیاط لوڑی دی اے۔ ایس لئی انسان نوں بدھ مت نال ان موہ اتے دوجے دھرماں بارے سچا ان پکھ آدر والا سبھاو رکھن دی لوڑ اے؛ نئیں تے انسان دی سچ نوں پھیلان دی بھلی تے بھولی نیت اک شاونیت زدہ مبلغ والی ذہنیت اوپر پردہ پا سکدی اے۔

دوجیاں دی اوہناں دے صحیفیاں دے ڈوہنگے مطلب راہیں دھرم بدلی

بودھیاں وچ دوجے دھرماں دے منن والیاں نال فلسفی بحث کرن دا رواج اے، بھاویں ایس دا مقصد دھرم بدلی ہووے یا نہ ہووے۔ دوجیاں نوں بدھ دھرم دے اعلیٰ منطق اوپر قائل کرن لئی بدھ مت کیہ طریقہ اپناوندا اے؟ اٹھویں صدی عیسوی دا بھارتی گورو شانتی دیو دَسدا اے، دو دھڑیاں دا اک چنگی بحث کرن لئی ایہو جئی مثالاں ورتنا ضروری اے جنہوں دونویں قبول کرن۔ گل کتھ لئی کوئی سانجھی بنیاد نہ ہون دی صورت وچ، بحث دا کوئی فائدہ نئیں۔ جِویں کہ تبصرے بیان کردے نیں، پہلے کالکی دا مدعا ایہ سی کہ برہمناں دی ویداں نوں لفظی معنیاں وچ پڑھن دی عادت چھڈائی جاوے، اوہناں نوں ہور ول سکھا کے، جیہڑے کہ اوہناں (ویداں) وچ بیان کیتیاں گلاں نوں سمجھن دا ڈوہنگا طریقہ دسن۔

ویداں اتے تنتری بدھ مت اندر اک سانجھی مثال جان لین اتے گوشت کھان بارے حکم اے۔ بودھی تنتر وچ دوہناں دا مطلب لُکیا ہویا اے۔ جان لین دا مطلب پریشان کرن والے جذبیاں دی جان لینا اے، جس دا مطلب شکتی- ہواواں دی جان لینا جس اوپر اوہ ہولے شریر اندر پھردے نیں۔ ڈنگر توں مراد بھولپن دے پریشان کرن والے جذبے نیں، بے سرتائی (انجان) دی اک قسم۔ اوہناں دا ماس کھان دا مطلب اے بھولپن دی شکتی دیاں ہواواں نوں مرکزی راہ تے لیا کے اوہناں نوں ضائع کر دینا۔ ویداں اندر ٹگیاں دی قربانی اتے اوہناں دا ماس مزے لے کے کھان دا اندرلا مطلب وی اندرلا یوگا جو کہ ہولی شکتی نال نبڑنا اے، لیا جا سکدا اے۔ منجوشری یاشاس نے ویدی اصطلاحاں اتے وچار ورتے تاں جے برہمناں نوں کل چکر دی مکش اتے روشن ضمیری دی راہ وکھا سکے۔

ایس طراں بدھ مت اندر دوجے دھرماں دے منن والیاں نوں "دھرم بدلی" دا ایہ اک بڑا ترکھا ول اے جس راہیں تسی اوہناں دے عقیدیاں نوں جھٹلان توں پرہیز کردے او، پر اوہناں نوں نویں مطلب کڈن دا ول دسدے او۔ پرکھ پرچول ویلے، جِویں سونا خریدن ویلے، اوہناں دی کتاباں دے ڈوہنگے معنے بدھ مت دی سوچ نال کڈ کے، اوہ بدھ مت دی سوچ دے سچ ہون اوپر قائل ہو جاون دے۔ ایس طراں جے لوکیں بدھ مت نوں مننا چاہون تے اوہناں دے اپنے دھرم ایس کم وچ سہائیت ہو سکدے نیں۔

پر کوئی چالاک ہوشیار شخص اک سوہنا، سرتائی اتے لما چوڑا تانا بانا گھڑ سکدا اے ایہ دسن لئی کہ کسے نظام دے وچار کسے دوجے دے مقابلے تے زیادہ ڈوہنگے معنے رکھدے نیں۔ اکساوٹ بوہت ضروری اے؛ بھاویں، فیر، کیا گل نوں ایہ کہہ کے معقول بنانا سوکھا اے کہ کوئی شخص دوجے لوکاں نوں درد مندی نال مکش اتے روشن ضمیری دلوانا چاہندا اے۔ کیوں جے، درد مندی نال تسی کسے لئی اسمانی مکتی یا مالی اتے سیاسی سورگ دی آشا وی کر سکدے او۔ وڈیائی اتے دھرمی شاونیت دے پلیکھے توں بچن لئی، انسان نوں دوجے دھرم اتے اوہناں دے منن والیاں نوں سچا ستکار دینا چاہیدا اے۔

اپنی پشلی اکھ دھرائی نوں اُکا ہی چھڈیاں بغیر دھرم بدلی

ایس لئی، بدھ مت نوں قبول کرن دا مطلب ایہ نئیں کہ انسان اپنی پشلی اکھ دھرائی نوں اُکا ہی چھڈ دیوے۔ ایس دا مطلب بائیبل دے دھرم وانگوں اپنے پشلے دھرم نوں اُکا ہی چھڈ دینا نئیں۔ کوئی شخص ہُن وی کسے ہور دھرم دے خدا یا خداواں وچ پناہ لے سکدا اے، پر حتمی محفوظ لانبھ نئیں۔ جس شے نوں پوری طراں چھڈنا اے اوہ ہے انسان دے "پلیکھے"۔ ایہ نریاں اوہ ہی اکھ دھرائیاں نئیں جو مہاتما بدھ دے ڈوہنگے وچاراں توں انتر نیں، سغوں اوہناں نال بھڑدے وی نیں۔ جے کوئی شخص بدھ مت دے خلاف کھلی دشمنی اوپر قابو پا لوے – اتے ایہ کہنا معقول ہووے دا، کہ باقی سارے دھرماں اتے فلسفیاں اوپر وی- تے فیر انسان دے کجھ پشلے وچار اگے ودھن وچ سہائیت ہون دے۔ تبتی بدھ مت وی اپنے منن والیاں نوں ہور زیادہ اُگواڑی فلسفی عقیدیاں نوں اپنان لئی ایہو ہی اگاں ودھن دا ول ورتدا اے، ویبھاشک توں مدھیا مک۔

منجوشری یاشاس نے جویں برہمناں نوں سکھایا اوس توں ایس طریقے دا پتہ لگدا اے۔ بھاویں برہمناں دے دھرم دیاں کئی گلاں بدھ مت ول لیجاندیاں نیں، پر ایہناں وچوں سارے عقیدے اوس پدھر تے نئیں جتھے بدھ مت اے۔ بدھ مت دے عقیدیاں دے نظام وانگوں، برہمناں دے کجھ عقیدے بودھی لانبھ اوپر لفظی طور تے عین سانویں نیں، جویں جوتش دیاں بعض گلاں۔ کجھ ہور لفظی پدھر تے غلط نیں اتے منے نئیں جاندے، بھاویں اوہناں دے مطلب بڑے ڈوہنگے نیں۔ نالے دوجے طبقے وچ منجوشری یاشاس نے ڈوہنگے معنیاں والے، ویدی سوچ دے انوسار وی، اتے اوہ جنہاں وچ کوئی ڈوہنگے معنے نئیں تے نرے غلط نیں، وچکار انتر کیتا۔

مثال دے طور تے تیرھویں صدی عیسوی دا نٔینگما کل چکر تبصرہ نگار میپام دسدا اے کہ اگلے وقتاں دے ویدی جوگیاں لئی ٹگیاں دی قربانی دا اُچا تے ڈوہنگا مطلب جس دا ذکر یاجر وید وچ اے صاف سی۔ پر سمے بیتن دے نال اندرلا یوگا جس نوں ایہ ظاہر کردا اے گواچ گیا۔ ایس لئی منجوشری یاشاس نے پلیکھے وچ پئے برہمناں نوں ایس بارے سکھایا اوہناں نوں ایہ وکھان لئی کہ اوہناں نے اپنے دھرم دی حکمت نوں گوا دتا سی۔ جیہڑے ٹگیاں دی کہانی نوں لفظی معنیاں وچ لیندے نیں اتے جناوراں دی جان لیندے نیں اوہ اپنے کرماں توں مکش دی خوشی نئیں پا سکدے۔ اوہناں دے پنر جنم بھیڑی دَشا دے ہون دے۔

منجوشری یاشاس دا ایتھے ایہ مطلب نئیں سی کہ پشلے وقتاں دے ویدی یوگیاں نے بودھی تنتر دی اندرلی یوگا عبادت نوں ٹگیاں دی قربانی جس دا 'یاجر وید' وچ ذکر اے دے اندرلے معنے سمجھیا۔ اوہناں نے ہندو تنتر دی اندرلی یوگا عبادت سمجھی۔ اخیر، ہندو اتے بودھی تنتراں دیاں کئی گلاں رلدیاں نیں، جویں کہ ہولے شکتی تانے بانے نال چکراں، رستے، اتے شکتی ہواواں دا ذکر۔ ایتھے اصل گل ایہ وے کہ جیہڑے برہمن حالی بودھی شکشا لین جوگے نئیں ہوۓ اوہناں نوں فوراً ٹگیاں دی قربانی بند کر دینی چاہیدی اے۔ ایس رسم بارے ویدی حکم دا مطلب کدی وی ایس نوں لفظی معنیاں وچ لینا نئیں سی، حتیٰ کہ ویدی عقیدے دے انوسار وی۔

دوجے پاسے، منجوشری یاشاس نے برہمناں دے عقیدیاں دی کجھ ہور گلاں ول اشارہ کیتا جو کہ لفظی معنیاں دی پدھر تے اُکا ہی جھوٹ سان، جویں بر اعظماں دے حجم دا ناپ۔ اوس نے کل چکر سربندھ ہیٹھ حجم دا تفصیلی بیان دتا تاں جے برہمن اپنے عقیدیاں نال گربھی موہ اوپر قابو پا سکن۔ بیوتن، تیرھویں صدی عیسوی دا سکیا کل چکر مبصر دا بیان اے کہ فیر وی منجوشری یاشاس دا مقصد کل چکر دے علاوہ باقی سارے سربندھاں نوں جھوٹا ثابت کرنا نئیں سی، مثلاً 'ابھیدھرم' جس دی شکشا مہاتما بدھ نے دتی۔ اوس دا اک خاص منورتھ سی، اوہ ایہ کہ برہمناں دی سہائیتا۔

کیدروبجے ہور ایہ دسدا اے کہ نہ تے پہلے کالکی دے تے نہ ہی ویداں دے ناپ حقیقت نال رلدے سان۔ پر فیر وی، دوہناں وچکار بڑا انتر اے۔ کل چکر دے ناپ انسانی شریر اتے کل چکر منڈل دے ناپ اِکو ہی نیں۔ ایس لئی منجوشری یاشاس دا ایہناں نوں سکھاون دا منورتھ، ایہناں دے جھوٹ ہون دے باوجود، برہمناں نوں کل چکر دی روشن ضمیری دی راہ وکھانا سی۔ ویدی نظام وچ بر اعظماں دے حجم دے ناپ بارے ایس نال رلدی ملدی کوئی گل نئیں۔ فیر وی، پہلے کالکی نے دھرتی بارے کئی گلاں دسیاں جو ویداں دی کئی گلاں نال رلدیاں نیں، جویں بر اعظماں دے چکر، پہاڑاں دے سلسلے، تے اک گول پہاڑ میرو دے آلے دوالے سمندر۔ ایہ برہمناں نوں اپنی گل سمجھان اتے اوس اوپر ہور گوہ کرن دا بڑا ہوشیار ول سی۔

کل چکر وچ بے خبر انجذاب دا مسٔلہ

ایہ گل توجہ دے قابل اے کہ منجوشری یاشاس نے بودھیاں نوں اسلام اندر بے خبر انجذاب بارے خبردار نئیں کیتا، جویں کہ اوس نے ہندواں نوں کیتا۔ حقیقت وچ، کل چکر دیاں لکھتاں اندر ایس گل دا کوئی ذکر نئیں کہ اسلام دے پجاری اُچیچ دھکے زوری یا آشتی نال ہوراں نوں اپنے دھرم وچ لیاون دی کوشش کرن دے۔ بلک جدوں منجوشری یاشاس نے ایہ پیشین گوئی کیتی کہ ۲۴۲۴ صدی عیسوی وچ، بھارت دا اک غیر ہند- یورپی حاکم شمبھالا اوپر حملے دا خطرہ ظاہر کرے دا اتے پنجیواں کالکی اوس دیاں فوجاں نوں بھارت وچ شکست دے دا، تے اوہ اک فوجی نہ کہ دھرمی حملے دی گل کر رہیا سی۔ پہلا کالکی ہُن صرف برہمناں نوں اسلام وچ رلن دے خلاف خبردار کر رہیا سی۔

پہلے کالکی نے شائد ایس لئی بودھیاں نوں خبردار کرن دی لوڑ محسوس نئیں کیتی کہ اوس نوں بدھ مت دی شکتی اوپر پورا دھرواس سی اتے ایس دے (اسلام وچ) رلن دا کوئی ڈر نئیں سی۔ ایس دا مطلب اے کہ کالکی بھولا سی اتے اوس دی مستقبل بارے خاص سدھ بدھ کمزور سی، بودھیاں لئی ایہ نتیجہ کڈنا اوکھا اے۔ ہو سکدا اے کہ جس ویلے کل چکر دی شکشا بھارت پوہنچی اوس ویلے تیکر بدھ مت دی اسلام وچ کوئی خاص رلت نئیں سی ہوئی۔ پر تاریخ توں ایس گل دا ثبوت ملدا اے کہ دسویں صدی عیسوی دے اخیر توں،نہ صرف ہندو، بلک کئی بودھی زمیندار، بیوپاری، اتے پڑھے لکھے شہری وسنیک – خاص طور تے وسطی ایشیا، اتری افغانستان، اتے دکھنی پاکستان – پہلاں ہی کئی سبباں تے دھرم بدلی کر رہے سان، جدے وچ مالی فائدہ وی رلت اے۔ اسلامی حکمران اوہناں نوں دھرم بدلی اوپر مجبور نئیں کردے سان کہ جے اوہناں انکار کیتا تے سزا موت ہووے دی۔ پرجے اوہ جزیہ دین تے اپنا دھرم قائم رکھ سکدے سان۔

یا منجو شری یاشاس دا ایہ خیال ہووے دا کہ کل چکر منڈل وچ جمع ہوۓ سب دھرماں دے منن والے اتے اوہ وی جیہڑے "پکے" ہوۓ سان، بدھ مت وچ دھرم بدلی کر لیندے تے ایہ اوکھے ویلیاں دی مصیبتاں دا سب توں ودیہ اوپا ہوندا۔ جے کسے بستی دے وسنیکاں نوں حملے اتے فوجی قبضے دا ڈر ہووے تے اوہ ایس خطرے دا مقابلہ صرف ایکے نال ہی کر سکدے نیں۔ بودھی یقیناً کل چکر توں شکتی لین دے۔ ایس لئی پہلے کالکی نوں صرف شمبھالا دے غیر بودھیاں نوں قائل کرنا سی۔ ایہ "پکے ہوئیاں نوں" بدھ مت وچ دھرم بدلی کرن دا وڈا سبب سی۔

پر ایہ اک عجیب گل اے کہ پہلے کالکی نے ہندوواں اتے بودھیاں نوں اِک کرن دا اک جیہڑا ول ورتیا اوہ اوہو ہی ول سی جو مغروں اسمٰعیلی شیعہ مسلماناں نے ہندوواں اوپر بطور پہلے قدم دے ورتیا تاں جے اخیر اوہناں دھرم بدلی کیتی۔ تیرھویں صدی عیسوی دی کتاب 'دس اوتار' وچ پیر شمس الدین نے وشنو دے دسویں اتے اخیرلے اوتار کالکی نوں پہلے امام حضرت علی نال رلایا۔ اسمٰعیلی امام حضرت علی دے جانشین سان، تے حضرت علی نوں کالکی من کے ہندو اوہناں دے اسمٰعیلی جانشیناں نوں وی سچا منن دے۔ ایسے طراں ہی منجو شری یاشاس نے اپنے آپ نوں 'کالکی' آکھیا تاں جے ہندوواں دی منظوری ملے۔

اسلام دی بدھ مت وچ رلت

منجوشری یاشاس نے ایہ وی دسیا کہ کس طراں قدم- دھرن والا طریقہ غیر ہند- یورپی دھرم والیاں نوں بدھ مت ول لیاۓ دا۔ انج لگدا اے کہ اسلام دی دھرم بدلی بارے ڈاڈھی ممانعت بارے جانکاری رکھدیاں ہوئیاں، اوس دا پہلا مدعا سارے دھرماں دے منن والیاں نوں اکٹھا کرنا سی، نرا ہندو اتے بودھیاں نوں ہی نئیں۔ اوس ویلے کجھ مسلمان وی شمبھالا وچ وسدے ہون دے، تے اوہ وی ہوراں وانگوں حملے اتے فوجی قبضے دے ڈر ہیٹھ سان۔ البتہ، اوس ویلے پوربی افغانستان اتے اوڈیانا (اتر پچھمی پاکستان) وچ ایہو ہی معاملہ سی، غالباً ایتھوں ہی اسلام بارے جانکاری ملدی سی۔

پہلے کالکی نے غیر ہند- یورپی دھرم دے عقیدے بارے دسیا کہ اوہ خارجی مادے نوں ذریاں اوپر مشتمل سمجھدے نیں، اک پکی روح جو وقتی طور تے پنر جنم لیندی اے، اتے اک اسمانی پنر جنم دی خوشی نوں سب توں اُچا منورتھ مندے نیں۔ ایہو جئے عقیدے رکھن والے لوکاں دے مزاج نوں تکدیاں ہوئیاں، اوس نے دسیا کہ مہاتما بدھ نے اجیہی شکشا دتی جو اوہ قبول کر سکن۔ کجھ سوتراں وچ مہاتما بدھ نے دسیا کہ اجیہے بودھی ستوا دا شریر، جس نوں بدھیت ملن والی ہووے، ذریاں دا بنیا ہوندا اے۔ بعض ہور تھاواں تے اوس نے دسیا کہ "نفس" دا چلار قائم رہندا اے، جو اپنے سبھاو (کرم) دے نتیجے بھگتن دا ذمہ وار اے، پر اوس نے "نفس" دے مستقل یا عارضی ہون دا ذکر نئیں کیتا۔ مہاتما بدھ نے اک ودیہ عارضی خدائی اسمانی پنر جنم بارے وی دسیا۔ غیر ہند- یورپی دھرم دے ایہ عقیدے ایہناں سوتراں نوں قبول کرن لئی قدم- دھرائی دا کم دے سکدے نیں، اتے ہور زیادہ اُگٔواڑی بودھی عقیدیاں ول ودھن دے کم آ سکدے نیں۔

بدھ مت دی اسلام وچ رلت

جویں منجوشری یاشاس نے اسلام نال کیتا، اوس ویلے دے مسلمان لکھاریاں نے وی بدھ مت بارے انج دسیا کہ اوہناں دے دھرم نوں منن والے ایس نوں سمجھ سکن۔ مثال دے طور تے، اٹھویں صدی عیسوی دے شروع وچ الکرمانی نے اتری افغانستان اندر بلخ وچ نوبہار آشرم دا لما چوڑا بیان لکھیا۔ جس وچ اوس نے دسیا کہ کِویں بودھی لوک اک پتھر دے مکعب دے دوالے، جو کپڑے نال ڈھکیا ہویا اے، گیڑے ماردے اتے سجدے کردے نیں، انج ہی جِویں مسلمان مکہ وچ خانہ کعبہ اوپر کردے نیں۔ مکعب اوس چبوترے ول حوالہ سی جو وڈے مندر دے وچکار بنیا سی جس اوپر اک ستوپ کھلوتا سی۔ پر فیر وی، مسلماناں نے ایہ رلدیاں ملدیاں شیواں نوں بودھیاں نوں اسلام ول لیاون لئی نئیں ورتیا۔ اوہناں نے بودھیاں نال دوحرفی گل کیتی: یا تے اپنے دھرم اوپر قائم رہوو اتے جزیہ دیو، یا اسلام قبول کرو تے لگان توں بچو۔ سغوں جدوں کدی فاتح مسلماناں نے لوکاں دا حوصلہ توڑن اتے ہتھیار سُٹن اوپر مجبور کرن لئی بودھی آشرم تباہ کیتے وی، اودوں وی اوہناں نے عام طور تے اوہناں نوں مُڑ کے بناون دی اجازت دتی تاں جے اوہ یاتری پاڑہ وصول کر سکن۔

حالی کئی سوال رہندے نیں۔ کیا شمبھالا دی فرضی دھرتی اندر کل چکر دا بدھ مت وچ دھرم بدلی دا اوہ روپ چھڑا ایس گل دا بیان اے کہ افغانستان اتے برصغیر ہند وچ ناویں توں گیارھویں صدی عیسوی تیکر کیہ ضروری اتے فائدہ مند ہوندا، یا ایہ صلاح ہمیش لئی اے؟ ایس حکمت وچ کوئی شک نئیں کہ جے سارے دھرماں دے منن والے اپنے سماجاں دی رکشا لئی اپنے اپنے دھرم دے سنسکار نوں مُڑ کے پکا کرن، تے کیا زیادہ توں زیادہ لوکاں دا بدھ مت نوں قبول کرن لئی جواز اتے امکان موجود اے؟ ایس دلیل دی رکشا، بھاویں اوپر بیان کیتے تاریخی یُگ دے حوالے نال، یا بطور عام صلاح دے، شاونیت وکھان بغیر اوکھی ہوۓ دی۔ ایس دی ان پکھ اوڑک ایس گل نوں مننا اے کہ شمبھالا دے قصے دا سبھاو شاونی اے، بھاویں اوس ویلے دی دشا نوں تکدیاں ہوئیاں جائز وی اے۔ پر ایس دا مطلب ایہ نئیں کہ اجوکے سمے وچ بودھی استاد جدوں غیر بودھیاں نوں بدھ مت دی شکشا دین تے اوہ شاونی سبھاو رکھن۔

غیر بودھیاں نوں بدھ مت دی شکشا دین ویلے تقدس مآب چودھویں دلائی لاما ہمیش ایس گل اوپر زور دیندے نیں کہ اوہناں دا مدعا لوکاں نوں دھرم بدلی کروانا نئیں۔ اوہ کسے نال مناظرہ نئیں کردے جس اندر ہارن والے نوں جتن والے دی گل اپناونی پیندی اے۔ اوہ کہندے نیں کہ اوہ نرا لوکاں نوں بدھ مت بارے جانکاری دے رہے نیں۔ سماجاں وچکار آشتی دی بنیاد اک دوجے دے دھرم نوں سمجھنا اے۔ شکشا دین اتے دھرم بدلی کروان وچکار بڑا انتر اے۔ جے ہوراں نوں بدھ مت اندر کوئی کم دی شے دِسے تے اوہ ایس نوں اپنا سکدے نیں، بغیر بدھ مت اختیار کرن دے۔ جو بوہت زیادہ موہ رکھدے نیں اوہ بڑے شوق نال ہور شکشا لین اتے بھاویں بدھ مت نوں اپنا لین، پر اک لمے چِر دے گیان مغروں۔ زیادہ تر لوکاں لئی تقدس مآب دھرم بدلی دے معاملے اندر ڈاڈھی احتیاط ورتن دی صلاح دیندے نیں۔

ڈوہنگے سچ دا دعویٰ کرن دے معاملے وچ بدھ مت اتے دوجے دھرماں اتے فلسفی نظریاں وچکار کوئی فرق نئیں۔ پر فیر وی بدھ مت چھڑے "اک سچ" دا دعویٰ نئیں کردا۔ بدھ مت اجیہے سچ وی قبول کردا اے جو کسے حوالے نال ہون – اجیہیاں شیواں جو کسے گروہ یا دشا دے حوالے نال سچ ہون۔ جے کسے دے وچار وچ ڈاڈھا ویر نہ ہووے، تے فیر اوس شخص دے اضافی سچےعقیدے بدھ مت دے دسے ہوۓ سچ تیکر اپڑن لئی اُگواڑی قدم دا کم دے سکدے نیں۔ اوہ دوجے دھرماں دے دسے ہوۓ ڈوہنگے سچ تیکر پوہنچن لئی وی اُگواڑی قدم دا کم دے سکدے نیں۔ جے ڈوہنگی سچائی بارے بدھ مت دے بیان اندر شاونیت نہ ہووے اتے ایس دا مدعا لوکاں نوں دھرم بدلی دی ترغیب دینا نہ ہووے، تے فیر ایہ جنہاں نوں سرے اوہناں لئی فائدہ مند ہو سکدا اے۔