سنسکار راہیں من دی خوشی دا پراپت

اج میں من نوں سیکولر طریقیاں راہیں خوش بناون اوپر گل کراں دا۔ مینوں ایتھے اینے وڑے لوکاں نال گل کرن دا موقع ملن دی بڑی خوشی ہو رہی اے۔ میرے اک پکے یار، اک امریکی سائنسدان، ڈیوڈ لونگسٹون، جیہڑا ہن ساڈے توں وچھڑ گیا اے، دا کہنا اے کہ جد کوئی نرم تے گرم دل شخص لوکاں نوں ملدا اے تے اودیاں اکھیاں ہور وی کھل جاوندیاں نیں اتے اوس دی اکھاں دیاں پتلیاں پھیل جاوندیاں نیں۔ اوہنے دسیا کہ جدوں اوہ مینوں ملیا، تے انج ہی اوس دیاں اکھیاں بوہتیاں کھل گئیاں اتے اوس دی اکھاں دیاں پتلیاں پھیل گئیاں، اتے انج نرا دو ہی انساناں (نوں ملن) نال ہویا سی، اک جدوں اوہ مینوں ملیا اتے دوجے جد اوہ اپنی ووہٹی نوں ملدا اے۔ اتے ہن جتھے وی میں جانا، مقامی لوک انج دے ہی نیں، اوہ اک سچی دلی محبت دا وکھالا کردے نیں اتے میں ایس دا بڑا مُل پاونا واں، ایس لئی تہاڈا شکریہ۔

"سیکولرزم" دا کیہ مطلب اے؟ میں ایہنوں اوس دے بھارتی معنیاں وچ ورتنا واں۔ میرے کجھ مسلمان تے عیسائی بیلی ایہ سوچ رکھدے نیں کہ"سیکولرزم" دا مطلب تھوڑی جیہی دھرم دی مخالفت اے، ایس لئی اوہ میرا ایہ شبد استعمال کرنا چنگا نئیں جاندے۔ نالے کجھ لوک ایہ وچار رکھدے نیں کہ "اچار" دا وچار دھرم توں لینا چاہیدا اے۔ پر بھارتی آئین دی بنیاد سیکولرزم اوپر اے؛ ایہ دھرم دا ویری نئیں۔ بھارت وچ لوکیں دھرم نوں بڑا آدر دیندے نیں۔ مہاتما گاندھی اتے آئین دے لکھاری بڑے دھرمی لوک سان۔ ایس لحاظ نال "سیکولر" دا مطلب اے سب دھرماں دا آدر جدے وچ کوئی دھرم وی دوجیاں نالوں چنگا نئیں متھیا جاوندا؛ تے بھارت وچ کئی یگاں توں ایس سیکولرزم نے دھرم نوں نہ منن والیاں دا وی ستکار کیتا اے۔ ایس پاروں میں "سیکولرزم"نوں ایہناں معنیاں وچ لینا واں۔

اک انسان ہون بھوں، تے سغوں جانور تے کیڑے مکوڑے وی، ساڈی سبناں دی ہور امن اتے شانتی دی آشا اے۔ کوئی وی ہتاس نئیں منگدا؛ تے ہر کسے نوں خوشی پاون تے ہتاس، دکھ تے مصیبتاں توں جان چھڑاون دا ادھیکار اے۔ ایس گل نوں سچا ثابت کرن لئی کسے منطق یا تجربے دی لوڑ نئیں۔ ایہ فطری طور تے انجے ہی اے۔؛ اتے ساریاں بُدھی مان ہستیاں، پرند، چرند، انسان، اسی سارے ایس نوں پاون دا جتن کرنے آں۔ جیہڑی شے اہم اے اوہ ہے ایس مقصد نوں پاون دا طریقہ۔ ایس دا مڈھ سچ ہونا چاہیدا اے، اتے غیر سچے طریقے سانوں ایس مقصد نوں پاون وچ فیل کر دیندے نیں۔ مثال دے طور تے، کدے اسی ویکھنے آں کہ جانور اینا کُوڈر جاوندے نیں کہ اوہ پُٹھے پاسے نسن لگ پیندے نیں؛ اوہ خطرے توں پراں جاون دی بجاۓ خطرے ول نسدے نیں۔ پر اسی انسان بڑے بدھی مان آں، اتے ایس لئی اسی عقل تے بدھی نوں ورت کے اک حقیقت پسند لانبھ نوں پھڑن دی اہلیت رکھنےآں، ایس لئی اسی بوہتے کامیاب آں۔ سانوں دور دا شعور اے اتے ایس لئی کدے اسی لمے سمے لئی کامیابی دی خاطر جان بوجھ کے ہن دے وقتی فائدے نوں قربان کر دینے آں۔ ایہ ساڈی جانوراں توں ودھ بدھی دا ثبوت اے۔اتے ایس گیان دی وجہ توں، اسی انسان لمے چِر دا فائدہ حاصل کرن دا جتن کرنے آں۔

ہن سوال ایہ وے کہ کس پدھر دی واپر توں سانوں چوکھے توں چوکھا فائدہ ہووے دا؟ واپر دی حسلی پدھر عام طور تے عارضی ہوندی اے۔ مثال دے طور تے تسی کوئی مورت یا کھیڈ ویکھدے او، یا کوئی یاتری مختلف تھاواں، نظارے، رنگ برنگے کپڑے یا لوکاں نوں ویکھن ٹُر پیندا اے؛ خیر، ایس توں تہانوں اکھیاں راہیں کجھ خوشی ملدی اے۔ مثال دے طور تے میرا دلّی وچ ڈرائیور جیہڑا ہندوستانی اے، کرکٹ بوہت پسند کردا اے۔ میں اوہنوں پوچھیا کہ پشلی راتیں جد کرکٹ دی کھیڈ ہوئی سی تے اوہ کنّے گھنٹے سُتا سی، اوہ کہن لگا چار گھنٹے۔ فیر میں اوہنوں غصے ہویا، میں آکھیا کہ کھیڈ ویکھن نالوں نیندر پوری کرنا زیادہ ضروری اے۔ ایہ من لئی چنگا اے۔ ایس توں اڈ سنگیت، سوہنیاں خوشبوواں، بھوجن، اتے ودیہ حسیلی شیواں نیں۔ ایہ خوشیاں حسلی پدھر تے اُکا عارضی نیں۔ جدوں اوہ مُک جاون، پچھے صرف اوہناں دی یاد رہ جاوندی اے۔

دوجے پاسے، کجھ واپراں من دی پدھر تے ہوندیاں نیں اتے اوہ کسے حسلی واپر دیاں محتاج نئیں ہوندیاں؛ اتے جیہڑی خوشی اوہناں توں ملدی اے اوہ لما چِر قائم رہندی اے۔ ایس لئی ایہ گل یاد رکھنا ضروری اے کہ دکھ تے سکھ دے واپر دیاں دو پدھراں نیں۔ اک، حسلی پدھر، جیہڑی عارضی اے اتے دوجی، من دی پدھر، جیہڑی بڑی ڈوہنگی اے۔

ساڈے اجوکے زمانے وچ لوکیں حسی پدھر وچ، جنہوں اوہ بوہتا ضروری جاندے نیں، چوکھے رجھے ہوۓ نیں، اتے ایس مارے اوہ ہر ویلے خوشی لئی باہرلی مادی شیواں پچھے لگے رہندے نیں، اتے اوہ اندرلی، ڈوہنگی پدھر ول دھیان نئیں دیندے۔ اک وار، کئی ورہے پہلاں، میں جرمنی دے شہر برلن وچ ساں، تے جس ہوٹل وچ میں ٹھہریا ہویا ساں اوہ اک نائٹ کلب دے سامنے سی۔ میں راتیں ساڈھے ست یا اٹھ بجے سوں گیا، اتے باہر مینوں ون سونّے رنگ لال، نیلیاں لشکدیاں بتیاں دکھدیاں تے اک بڑی اُچی اواز سنائی دتی۔ میں سوں گیا تے ادھی راتیں میری اکھ کھلی تے تماشا چالو سی، اتے جدوں میں چار بجے دے ایڑ گیڑ وچ اٹھیا تے ایہ کم حالی وی چالو سی۔ ایہناں لوکاں دی ساری شکتی حسلی پدھر تے خرچ ہو رہی سی۔ میرا وچار اے کہ اگلے دہاڑے ہر کوئی ڈاڈھا تھکیا ہووے دا۔

تھوڑا چِر پہلاں میرا اک ہندوستانی ٹبّر نال میل ہویا جنہاں دے کجھ بال سان، ماں پے وی موجود سان، اتے اسی کجھ عام گل بات کیتی۔ میں آکھیا کہ پشلے دو تن ورہیاں توں میں ٹیلیوژن ویکھنا چھڈ دتا اے؛ میں ہن بی بی سی ریڈیو تے خبراں سن لینا واں۔ اوس ٹبر دے نوجوان بال مینوں کہن لگے،"تسی ٹیلیوژن بنا بڑے اک جاندے ہووو دے!" ایس توں پتہ لگدا اے کہ اوہ ٹیلیوژن بوہت ویکھدے سان۔ اچیچ یورپ تے امریکہ وچ بال بوہت زیادہ ٹیلیوژن ویکھدے نیں۔ ایہ کوئی چنگی گل نئیں کیوں جے ایدے نال اوہناں دی بدھی راہیں پرچول دی اہلیت بدلی ہو جاوندی اے۔ ایس لئی من دی پدھر اوپر، نہ کہ نرا حسلی پدھر اوپر خوشی پاون لئی کم کرنا چوکھی مت دی گل اے۔

اک ہور مت دی گل ایہ ہے کہ جذبیاں دی پریشانی من دی پدھر تے جنم لیندی اے؛ ایس پاروں، اک خوش باش حیاتی لئی سانوں شانت من دی لوڑ اے۔ کیوں جے پریشانی من توں آوندی اے، ایس لئی سانوں ایس (خوشی) نوں پاون لئی من دی پدھر اوپر نبڑنا چاہیدا اے۔ ایس لئی، پہلاں تے سانوں اپنی اندرلی دنیا، وچل واہی قدراں اوپر ہور وی توجہ دین دی لوڑ اے۔ اپنے نکے جیہے دماغ وچ سانوں من دی ایس اندرلی، وڈی دنیا نوں لبھن دی لوڑ اے، پر اسی ایس اندرلی دنیا بارے بوہت تھوڑی جانکاری رکھنے آں۔ ایس پاروں سانوں جذبیاں دی پرچول کرنی چاہیدی اے۔ جدوں ڈاڈھے جذبے پیدا ہون، تے سانوں من دے نال اوس جذبے نوں سمجھنا اے، تے فیر اسی ویکھاں دے کہ اوہ ہولی ہولی ٹھنڈا پے جاوے دا۔ غصے وچ بھرے ہوۓ من دی پرچول ممکن اے؛ جد ہی اسی ایہنوں تکنے آں، ایہ ذرا ٹھنڈا پے جاوندا اے۔ من دے اندر جھاتی مارنا بڑی دلچسپ کھیڈ اے۔

ہن اسی اکیویں صدی وچ رہ رہے آں۔ انج لگدا اے کہ ویویں صدی انسانی تاریخ دی سب توں اہم صدی سی۔ ایدی وجہ ایہ ہے کہ سائنس تے ٹیکنالوجی وچ چوکھی اگوائی ہوئی۔ ساڈا گیان ودھیا تے ساڈا واتا ورن وی اُچا ہویا۔ پر ایدے نال اوس صدی وچ خون خرابہ وی بوہت ہویا۔ تہاڈے ماں پیو تے نانے دادیاں نے بڑے کشٹ کٹے۔ ۲۰ کروڑ توں ودھ انسان مارے گئے، جنہاں وچوں کجھ جوہری ہتھیاراں نال مرے۔ جے اوس ات حدل مارا ماری دا کوئی چنگا نتیجہ نکلدا تے چلو فیر کوئی گل نئیں سی، پر انج نئیں ہویا۔ ہن وی، اکیویں صدی دے شروع وچ عراق، ایران تے افغانستان وچ کئی مسٔلے نیں، بڑا ات واد اے؛ ایہ پشلیاں غلطیاں اتے کوتاہیاں دا نتیجہ اے۔ باہرلیاں شیواں تے چوکھا زور دتا جاوندا سی۔ ہن سانوں اندرلی قدراں بارے سوچنا اے، نرا باہرلی گلاں بارے ہی نئیں۔

امیر تے غریب دا فرق وی اک وڈا مسٔلہ اے، بھاویں مادی ترقی اُنج ٹھیک اے (کوئی بھیڑی شے نئیں)۔ ایتھے آسٹریا وچ، برابری دا معاملہ صحیح اے، پر پشلے ورہے میں میکسیکو، ارجنٹینا تے برازیل گیا تے میں امیر تے غریب دے فرق بارے پُچھیا کہ گھٹ اے یا ودھ، تے اوہناں دسیا کہ بوہت زیادہ اے۔ ایتھے آسٹریا وچ شائد گھٹ اے۔

میں ایہ وی پُچھیا کہ، "بھرشٹ اچار دا کیہ حال اے، گھٹ اے یا ودھ؟" جمہوری دیساں وچ جتھے کہ گل بات اتے پریس دی آزادی اے، اوتھے وی بوہت بھرشٹ اچار ہو سکدا اے۔ ایس دی وجہ من اوپر قابو نہ ہوون اتے اچاری اصولاں دا گھاٹا اے۔ مثال دے طور تے، بھارت اک بڑا دھرمی دیس اے، پر اوتھے وی بڑا بھرشٹ اچار اے۔ اوہناں دے گھراں وچ کئی لوکاں نے دیوتا تے دیویاں دے بُت رکھے ہوۓ نیں، اتے اوہ اگربتیاں تے پھُل چڑھاوندے تے پوجا پاٹ کردے نیں۔ پر میں کدی مخول نال کہنا واں کہ اوہ ایہ دعا منگدے نیں" رب میری بے ایمانی وچ کامیابی دیوے۔" ایہ بڑے افسوس دی گل اے۔ اوہ دھرمی نیں پر اوہناں وچوں بوہت سارے بے ایمان نیں۔ کہن نوں اوہ ایمان رکھدے نیں، پر اینا نئیں جدے نال اوہ اپنے دھرم دے اصولاں تے عمل کرن تے اوہناں وچ خدا خوفی آ جاوے۔

کجھ ورہے پہلاں، میری اک گیانی نال جگتائی کمپنیاں بارے گل ہوئی کہ اوہناں دی کمائی کھل کے سامنے نئیں آوندی۔ اساں ایہ گل بات کیتی تے میں آکھیا "ایہ لوک جیہڑے ایہناں کمپنیاں نوں چلاوندے نیں کہن نوں رب کولوں ڈردے نیں، تے ایہناں وچ کجھ اچار ہووے دا" تے اوہ آکھن لگا "ایہ اٹھارویں صدی دی سوچ اے۔" ایس لئی، بھاویں ایہ لوک رب دی عبادت کردے ہون دے، پر اوہ ایس بارے دھیرج مان نئیں۔ جے اوہ انج ہوندے، تے فیر ایمانداری، احساس، اتے اچار بارے رب دا کہنا مندے۔ ایس پاروں سانوں دوجیاں دا تے ماحول دا خیال رکھنا چاہیدا اے۔ ایس لئی سانوں اچار وہار اوپر چوکھا زور دین دی لوڑ اے۔ جیس دا مطلب اے من اوپر قابو اتے بوہتا زور، ڈر یا فرض دی وجہ توں نئیں، سغوں اپنی خوشی نال، ایہ گل دھیان وچ رکھدیاں ہویاں "جے میں ایہ کم کراں دا تے ایہ اچاری اصولاں دے خلاف اے۔"

سانوں اچار نوں ودھان لئی ہور جتن کرنا چاہیدا اے۔ نئیں تے ابادی دے ایس طراں ودھن نال، تے وسیلیاں دے گھٹن نال، سمسیاواں ہور توں ہور ودھ جان دیاں۔ ایس لئی سانوں ایس اکیویں صدی نوں درد مندی دی صدی بناون لئی کوشش کرنی چاہیدی اے۔ ایہ اچار وہار دا، سیکولر نیاتک دا مُڈھلا اصول اے۔

اچار وہار دی دل دی گرمجوشی نال گوڑھی سنگت اے۔ ایس دا مطلب اے ہوراں بارے بوہتی چنتا۔ اوہ وی خوشی منگدے نیں؛ اوہ دکھ نئیں منگدے، تے اسی سارے آپس وچ جُڑے ہوۓ آں۔ اوہناں دی خوشی وچ ساڈی خوشی اے۔ جدوں سانوں ایہ گل سمجھ آ جاوے تے فیر جھوٹ، دھوکہ، دھونس تے ناجائز فائدہ چکن دی گنجائش نئیں رہندی۔ ایس دا مطلب ایہ وے کہ دلی گرمجوشی توں خوشی پیدا ہوندی اے؛ تے ایس دا سبب اک طبعی عنصر اے جیہڑا ساڈیاں ماواں دے ویلے توں اے: اساں اپنی ماں دے پیار اتے ددھ توں حیاتی پائی۔ ایس واپر دی یاد ساڈی رگاں تے رت وچ رچی ہوئی اے۔ سوال ایہ وے: بال ہوراں کولوں پیار منگدے نیں یا پیسہ تے ہور شیواں، پر جدوں اوہ سیانے ہو جاون، جے تے اوہناں نوں مت آ جاوے تے ٹھیک اے، نئیں تے اوہناں دیاں قدراں ڈھے پیندیاں نیں۔ کیوں، کیونکہ اوہ اپنی ذات وچ چوکھے رُجھ جاوندے نیں۔ جے اوہ کسے دی مدد کرن وی، تے اودے پچھے ایہ خیال ہوندا اے کہ "مینوں ایس دے بدلے کیہ ملے دا؟" یعنی من دی رجھتا اک وڈھی "میں" دی سہائتا کردی اے جیہڑی وڈھیاں سمسیاواں دی جڑ اے۔ سانوں پوری انسانیت نوں اک وڈھا ٹبّر یعنی 'اسی" متھنا چاہیدا اے اپنے آپ نوں 'یورپی اکٹھ' یا سارے جگ دا اک حصہ مندیاں ہوئیاں۔ سانوں ایس دنیا دے پورے ست ارب لوکاں بارے "اسی" دے طور تے سوچنا چاہیدا اے تے نالے ایہ کہ اسی ایس "اسی" دا حصہ واں؛ نرا اپنے نکے جیہے "میں" بارے ہی سوچنا کافی نئیں۔ ایس پاروں سانوں سب دا، امیر غریب دا، ستکار کرنا چاہیدا اے۔ ہر کسے نوں برابر دے حقوق ملنے چاہیدے نیں، پیسے دھیلے ولوں تے ہور معاملیاں وچ وی۔ ایہ ستکار تاں آوے دا جے اسی ہوراں دی بھلائی دا سوچئیے۔

ایہ اُکّا دھرم دا حصہ ہی نئیں؛ دھرم ہر کسے دا ذاتی معاملہ اے؛ ایہ ساری انسانیت دے وچار نیں۔ جے اسی سب نوں آدر دیوئیے، تے فیر لُٹ مار نئیں ہووے دی۔ سغوں، گرم دلی جسمانی صحت لئی وی چنگی شے وے۔ کجھ سائینسدان کہندے نیں کہ ہمیش دا غصہ ساڈے شریر دے دفاعی نظام نوں کمزور کر دیندا اے، ایس لئی من دی رجھتا وچ ساڈے اوپر بڑا خوف طاری ہوندا اے تے دوجیاں بارے بڑا شک جنم لیندا اے۔ ایس توں اِکلّے پن تے خوف دا احساس پیدا ہوندا اے، جیہڑا اخیر نراش تے غصے وچ بدلی ہو جاوندا اے۔ پر جے اسی ہوراں لئی پیار نوں پالئیے، تے فیر ساڈے اندر اپنے اوپر بھروسہ اپراجن ہوندا اے۔ اودے راہیں اسی کھلے اتے سچے دل نال پیش آونے آں۔ بھاویں اسی کسے نوں وی ملئیے، کسے نوں وی تکئیے، ساڈے آلے دوالے سبناں نال اسی اپنے بھین بھراواں وانگوں ورتا کراں دے؛ نالے جے ساڈا دل گرم تے نرم اے اتے اسی ہوراں بارے چنتا کرنے آں تے فیر اکثر لوکیں بھلا ہی جواب دین دے۔ پر انج ہمیشی نئیں ہوندا۔ میں جدوں وی کار وچ سفر کر رہیا ہوواں، میں راہ وچ لوکاں نوں ویکھ کے مسکرا دیناں۔ اک واری جرمنی وچ میں اک راہ جاندی سوانی نوں ویکھ کے گُٹکیا تے اوہ ڈاڈھے شک وچ پے گئی، میری مُسکان اودے لئی خوشی دی تھاں خوف دا موجب ہوئی تے میں اپنا دھیان موڑ لیا۔ پر انج ہمیش نئیں ہوندا۔

دلی گرمجوشی دا سبق اسی اپنیاں ماواں کولوں لینے آں، ایس لئی سانوں ایس نوں ساری عمر اپنے کول رکھنا چاہیدا اے۔ سائینس دے سنجوگ تے اسی کہنے واں: نروگ من، نروگ شریر۔" ایس لئی سانوں سچائی نوں جانن دی لوڑ اے، ساڈا من شانت ہونا چاہیدا اے؛ جے اسی پریشان ہوئیے تے ایدے نال تعصب پیدا ہوندا اے تے سانوں سچائی نظر نئیں آوندی اتے ایس توں بڑے مسٔلے جنم لیندے نیں۔ لہٰذا دلی گرمجوشی اک شانت من اپراجن وچ بڑی سہائت ہوندی اے۔

جے ساڈا من شانت نہ ہووے تے ساڈی شکشا وچ بڑیاں سمسیاواں پیدا ہوندیاں نیں۔ جے من شانت تے خوش نہ ہووے، تے کجھ سکھنا بڑا اوکھا ہوندا اے؛ ایس پاروں شانت من سارے کم کار، سیاست سنے، کرن لئی سہائتا دیندا اے۔ مکدی گل ایہ ہے، من دی شانتی توں خود اعتمادی پیدا ہوندی اے، تے خود اعتمادی راہیں سانوں حقیقت دی صحیح سدھ بدھ ہوندی اے، تے فیر اوس دی بنیاد تے ساڈے دل وچ ہور زیادہ پیار ودھدا اے۔

ایہ سیکولر اچار دے بنیادی اصول نیں تے خوشی دی کلا پاون دی کنجی نیں۔ میرے لئی ایہ بڑے فائدہ مند رہے نیں۔ جے تہانوں ایدے وچ کوئی کم دی گل دِسے، تے فیر ایس نوں ازماؤ۔ جے ایہ تہاڈی بدھی نوں نہ سرے تے فیر ایہنوں بھُل جاؤ۔۔ دھنیواد۔