تاریخی، روائتی بدھا
بوہت ساری روائتی جنم چرتر دے انوسار اوہ شخص جو بعد وچ مہاتما بدھ کہلایا پنجویں صدی قبل از مسیح وچ اُتری ہندوستان دے اک با عزت گھرانے شاکیہ وچ پیدا ہویا۔ اوس دا نام سدھارتھ گوتم رکھیا گیا، اتے اوس دے جنم دے جشن دے موقع اوپر اک سیانے درویش بنام اسیتا نے کہیا کہ ایہ بچہ وڈا ہو کے یا تے وڈا بادشاہ بنے گا یا فیر کوئی وڈا دھارمک آگو۔ سدھارتھ دا پیو شدھو دھن شکیا خاندان دا موہری سی، اوس دی ڈاڈھی اچھیا سی کہ اوس دا پُتر اوس دے نقش قدم اوپر چلے، ایس مقصد لئی اوس نے پُتر نوں ہر اوس شے توں بچان دا پکا ارادہ کیتا جو اوس دے وڈا بادشاہ بنن وچ رکاوٹ بن سکدی سی۔
نوجوان سدھارتھ نوں خاندانی محل وچ سب توں الگ تھلگ رکھیا گیا اتے اوس نوں ہر طراں دا عیش دا سامان مثلاً ہیرے موتی، سندر ناراں، کنول دے پھلاں دے تالاب اتے من پسند چڑیا گھر میسر سان۔ اوس نوں ہر طراں دی بد نصیبی اتے دکھ دی پچھان توں دور رکھیا گیا، مثلاً بڈھے اتے بیمار لوکاں دا محل وچ داخلہ منع سی۔ سمے بیتن دے نال سدھارتھ نے شکشا اتے کھیڈاں وچ کمال حاصل کیتا، یسودھرا نال بیاہ کیتا جس توں اک بچہ ہویا جس دا نام راحُل رکھیا گیا۔
تقریباً تیہ ورے تک سدھارتھ نے عیش تے ارام دی زندگی گزاری، پر ایس تجسس دے نال کہ محل دی چار دیواری دے باہر کیہ اے۔ "جے ایس زمین نوں میری ملکیت وچ آنا اے تے میں ایس نوں اتے ایس دے باسیاں نوں ویکھاں تے سہی؟" اخیر شدھو دھن نے اپنے پُتر دے محل توں باہر جان دا بند و بست کرنا شروع کیتا۔ سڑکاں دی صفائی کیتی گئی، بڈھے اتے بیمار لوکاں نوں چھپا دتا گیا اتے سدھارتھ نوں اوس دے گڈی بان چنّا نے گلی کوچیاں دی سیر کرائی جتھے لوکاں نے ہتھ ہلا کے اتے مسکرا کے اوس دا سواگت کیتا۔ پر فیر وی ایس وڈےے مجمع وچ سدھارتھ نے سڑک دے کنڈے اک کُبا، جھری دار پُرش ویکھیا۔ حیران اتے پریشان ہوندے ہوئے اوس نے چنّا نوں پچھیا کہ اوس نوں کیہ ہویا اے۔ چنّا نے کہیا،" جو توں ویکھ رہیا ایں ایہ اک بڈھا انسان اے، بڑھیپے دا شکار جو ساڈے ساریاں دی قسمت وچ لکھیا اے۔" سدھارتھ نے اک بمارشخص اتے اک لوتھ نوں وی ویکھیا، دونویں انج دی شیواں جنہاں توں اوس دی اکھیاں ہور شدنی اوپر جس توں بچاؤ دی کوئی صورت نئیں، کھلیاں – جو کہ زندگی دے عام معاملے نیں – اجیہی گلاں جنہاں نال اوس نوں وی واہ پوے گا۔
اخیر اوس نوں اک مقدس ہستی ملی، اک اجیہا پرش جو دکھ توں مکتی دی تلاش وچ سی۔ ایہناں تن گلاں توں سدھارتھ نوں احساس ہویا کہ اوس نوں محل دی زندگی وچ ہر دکھ توں محفوظ پر دھوکے وچ رکھیا گیا اے۔ ایس بڈھے بندے نوں ویکھ کے اوس دے اندر دکھ توں نجات پان دے ول دی جستجو نے جنم لیا۔
ایہ تے ممکن نئیں کہ سدھارتھ نے ایس توں پہلے کدی کسے بڈھے یا بمار نوں نہ ویکھیا ہووے، پر ایہ ایس گل دا ادھارن اے کہ اوہ کس طراں– بلکہ بے شک اسی سب وی – دکھ توں اکھیاں چرا کے جیونے آں۔ محل وچ سدھارتھ نوں بوہت بے چینی محسوس ہون لگ پئی۔ ہن تک اوس نے اپنے ساک اتے یاراں دوستاں دے نال ارام دی زندگی بتائی سی۔ پر ہن ایہ جان لین توں بعد کہ اک روز اوہ اتے اوس دے سارے رشتہ دار بڑھیپے اتے بماری دا شکار ہون گے اتے پورے ہو جان گے، تے اوہ کس طراں چین نال بیٹھ سکدا اے۔ سب لئی ایس دا علاج لبھن دی خاطر اک رات اوہ چوری چھپے محل توں نکلیا تا کہ اوہ اک اوارہ درویش ونگر دی زندگی گزار سکے۔
سدھارتھ نوں کئی مہان گرو ملے، اتے بھاویں اوہناں دی راہنمائی وچ اوس نے سمادھ راہیں گوہ کرن دی اُچی پدھراں تک پوہنچ حاصل کیتی، پر اوس دی تسلی نہ ہوئی کیونکہ سمادھ دی ایہ دشاواں دکھ دا مسلہ حل کرن وچ ناکام رہیاں۔ اوس نے درویشاں والا روپ اتے پرم پرا دھاریا جس وچ شریر نوں خوراک اتے ارام توں محروم کیتا اتے زیادہ سمے مراقبہ وچ رہن لگا۔ چھ سال تک ایس قسم دا چلہ کٹن نال اوہ پتلی جھِلّی وچ ولیٹیا ہویا ہڈیاں دا ڈھانچہ بن گیا۔
اک دہاڑے دریا دے کنڈے اوس نے اک ادھیاپک نوں اک نکے نیانے نوں کوئی ساز وجان دی ہدائیتاں دیندے سنیا۔ "تار ڈھلے نئیں ہونے چاہیدے کیونکہ فیر توں ساز نوں وجا نئیں سکیں گا۔ انج ہی ایہ زیادہ کھچے ہوئے وی نہ ہون نہیں تے ٹٹ جان گے۔" ایس توں اوس نوں اندازہ ہویا کہ اوس دی درویشاں والی زندگی بے کار سی۔ محل دی عیش دی زندگی وانگوں درویشاں والی زندگی وی اک حد توں ودھ دَشا سی جو کہ دکھ دا اوپا نہ کر سکی۔ تاں ایہناں دونواں دے وچکار دا رستہ ہی ایس دا حل اے۔
اوس سمے اوتھوں اک نار جس دا نام سجاتا سی گزری جس نے سدھارتھ نوں کجھ دُدھ چاول پیش کیتے جو کہ پشلے چھ سال وچ ایہ اوس دا پہلا چج دا بھوجن سی ۔ سدھارتھ نے اوس نوں کھادا جو کہ اوس دے فقیر ونش دوستاں لئی حیرانگی والی گل سی، اتے اک انجیر دے درخت تھلے جا کے بیٹھ گیا۔ اوس نے اوتھے ہی ایہ فیصلہ کر لیا،"میں ایس جگہ توں نئیں ہلاں گا جدوں تک کہ مینوں مکمل گیان پراپت نہ ہو جائے۔" اوس درخت دے ہیٹھ، جس نوں ہن اسی بودھی پیڑ کہنے آں، سدھارتھ نوں مکمل گیان پراپت ہویا اتے اودوں توں اوہ مہاتما بدھ یعنی کہ جاگرت ہستی بن گیا۔
گیان پان دے فوراً بعد مہاتما بدھ نے چار اُچی سچائیاں اتے اٹھ پدھری راہ اوپر درس دینا شروع کر دتا۔ اگلے چالیس سال اوس نے ہنوستان دے اُتری علاقیاں دی یاترا کیتی اتے جو گیان اوس نوں پراپت ہویا سی اوس نوں دوجے لوکاں نال ونڈیا۔ اوس نے سنگھا نام دے اک سنیاسی ونش دی بنیاد رکھی جنہاں دا کم مہاتما بدھ دی ودیا نوں بھارت، ایشیا اتے پوری دنیا وچ پھیلانا سی۔ ۸۰ سال دی عمر وچ مہاتما بدھ دا کُشی نگر وچ انتقال ہویا۔ اوس توں پہلے اوس نے سنگھا نوں پچھیا کہ کیا اوہناں دے دل وچ کوئی شک شبہ سی یا کیا اوہناں نوں کسے نکتہ دی وستر دی لوڑ سی۔ اپنے چیلیاں نوں دھرم اتے اچار ونت اوپر بھروسہ کرن دا سبق دیندے ہوئے اوس نے اپنے اخیری شبد ادا کیتے: "اے بھکشوو سنو، تہاڈے لئی ایہ میری اخیرلی مت اے۔ دنیا دی ہر شے بدلدی رہندی اے۔ اوہ ہمیش لئی نئیں نیں۔ اپنا ذاتی مکش پان لئی محنت نال کم کرو۔" ایس دے نال ہی اوس نے سجے ہتھ پاسہ لیا اتے پورا ہو گیا۔
بدھا کون نیں؟
اساں اتحاسی، روائتی بدھا بارے جانیا، پر بدھا بنن یا ہون توں کیہ مراد اے؟ سادہ شبداں وچ بدھا اوہ اے جس نوں گیان پراپت ہویا اے۔ بدھا ڈوہنگی نیندر توں جاگ چکے نیں۔ ایہ اوہ والی گہری نیندر نئیں جو اسی ساری رات پارٹی کرن دے بعد سونے آں، ایہ ساڈے وجود بارے پلیکھے اتے غلط سُرت دی ڈوہنگی نیندر اے جو ہر گھڑی ساڈے اوپر طاری اے کہ ساڈا وجود کس طراں دا اے، اتے ہر شے دا وجود کیہ اتے کس طراں اے۔
بدھا خدا یا دیوتا نئیں نیں، اتے نہ ہی اوہ خالق نیں۔ سارے بدھا شروع وچ ساڈی طراں ہی ہوندے نیں، پلیکھا، پریشان کرن والے جذبے اتے بوہت ساری سمسیاواں دے مارے ہوئے۔ پر درد مندی اتے سیانپ دی راہ اوپر سہجے سہجے چلدے ہوئے، اتے ایہناں دو صفتاں نوں اپراجن کرن دے جتن نال، کسے پرش لئی اپنی خاطر گیان پا لینا ممکن اے۔
بدھا وچ تن موٹے گُن ہوندے نیں: -
۱۔ سیانپ– بدھا من دی رکاوٹاں توں پاک ہوندا اے، تاں اوہ ہر گل نوں ٹھیک طراں سمجھدے نیں، خاص طور اوپر ایہ کہ ہوراں دی مدد کس طراں کیتی جائے۔
۲۔ درد مندی – اوپر بیان کیتی گئی حکمت دے سبب، ایہ جاندے ہوئے کہ اسی سب اک دوجے نال جُڑے ہوئے آں، بدھا ڈاڈھے درد مند ہوندے نیں اتے اوہ سب دی مدد کرن جوگے ہوندے نیں۔ سیانپ بنا درد مندی دے اک انسان نوں بوہت وڈا عالم تے بنا سکدی اے، پر ایہو جئے لوکی سماج دے کسے کم دے نئیں۔ درد مندی اوہناں نوں دوجے لوکاں لئی کم کرن اوپر اکساندی اے۔ ایس لئی بدھا اپنے اندر ایہ صفت پیدا کردے نیں تا کہ اوہ ساڈے سب نال رابطہ رکھ سکن۔
۳۔ یوگتاواں– دکھ دا خاتمہ کرن دی یوگتا اتے دوجے لوکاں دی مدد کرن دی ڈاڈھی آشا، ایہناں دو گناں دی بدولت بدھا دوجے لوکاں دی مدد کرن دی حقیقی شکتی اتے یوگتا رکھدے نیں، جس نوں اوہ ساڈے گیان پراپت کرن لئی ون سونّے ماہرانہ طریقے سکھا کے پورا کردے نیں۔
بدھا ایس گل نوں جاندے نیں کہ جویں اوہ دکھ جھلنا نئیں چاہندے ایسے طراں دوجے لوکی وی مصیبتاں نئیں چاہندے۔ ہر پرش خوشی لبھدا اے۔ تے بدھا نہ صرف اپنے لئی بلکہ دنیا دی ہر ہستی لئی وی کم کردے نیں ۔ اوہ ہوراں دا وی اونا ہی خیال رکھدے نیں جنا کہ اپنا۔
اپنی درد مندی دے اثر ہیٹھ اوہ سارے دکھ نوں مٹان دا ول سکھاندے نیں، جو کہ سیانپ کہلاندی اے – حقیقت اتے افسانہ دے وچکار انتر کرن دی یوگتا۔ ایس حکمت دی مدد نال اسی ساری نقصان دین والی شیواں توں نجات پا سکنے آں: غلط فہمی، نفس پرستی اتے مندے جذبے ۔ اسی وی کامل بدھا بن سکنے آں اتے من دی مکمل شانتی پراپت کر سکنے آ ں۔
خلاصہ
بدھا اوہ ماہر گرو نیں جو ایس گل نوں چنگی طراں جاندے نیں کہ ماہرانہ طریقے ورت کے کس طراں ساڈی مدد کرن۔ اوہ درد مند نیں اتے ہر ویلے ساڈی مدد کرن نوں راضی اتے تیار نیں، سانوں سِدھی راہ اوپر پا کے۔ سدھارتھ سمان اسی وی چوکھے سمے دنیا دے دکھ درد توں واقف نئیں ہوندے۔ پر اسی ایس توں اکھ چران دی جنی مرضی کوشش کرئیے، بڑھیپا، بماری اتے موت تے سانوں سب نوں آئے گی ہی۔ مہاتما بدھ دی کہانی توں سانوں ایہ اکساوٹ ملدی اے کہ دکھ دی حقیقت نوں سمجھ کے اتے اوس دا مقابلہ کر کے اسی زندگی وچ آون والی ناکامی توں اپنے آپ نوں بچا سکنے آں۔ اوس دی زندگی دیاں واپراں اتے ودیا سانوں سکھاندیاں نیں کہ سانوں اپنے تباہ کرن والے جذبیاں اتے پلیکھیاں اوپر قابو پان لئی پورے زور دار جتن نال کم کرنا اے تا کہ، اوس دی طراں، اسی خود دوجے لوکاں دی مدد کرسکئیے۔