تبتی بدھ مت کس طراں سمپت ہویا؟

 تقریباً ۱۴۰ ورے بعد اٹھویں صدی عیسوی دے وچکار  مہا راجہ تری سانگدستن نے اپنے راج نوں وڈا کرن دا ارادہ کیتا اتے چین تے مختلف ترکک راجدھانیاں نال جنگاں چھیڑ دتیاں۔ اک پیشین گوئی دے سبب اوس نے  نالندا دے مہا مکھیا شانتر کشیتا نوں بھارت توں تبت آ کے شکشا دین دی دعوت دتی۔
 
اوس ویلے سرکار دے اندر کئی سیاسی دھڑے سان، اوہناں وچوں اک قدامت پسند، بدیس ورودھی سی جس نوں ایہ گل بالکل نہ چنگی لگی کہ بادشاہ نے شانتر کشیتا نوں بلایا سی۔ بد قسمتی نال شانتر کشیتا دے آون دے ویلے ہی چیچک دی وبا پھیل گئی، اتے اوس نوں ایس دا کارن مِتھ کے تبت وچوں کڈ دتا گیا۔
 
شانتر کشیتا نے واپس بھارت لوٹن مغروں مہا راجہ دے ادھیکار نوں کم وچ لیا کے گورو رنپوچے، پدما سمبھاؤ، نوں تبت جان دی دعوت دلوا دتی۔ قصہ انج ہے کہ اوہ بد روحاں نوں سدھان لئی آیا سی، پر اصل لکشن چیچک دی وبا یا اوہناں  بد روحاں دا خاتمہ کرنا سی جو اوس دا سبب سان۔ ایس سب دے اتحاسی حوالے موجود نیں ایس لئی ایہ کیول قصہ کہانی نئیں ہے۔ گورو رنپوچے آیا تے وبا جاندی رہی، اتے اوس دے بعد شانتر کشیتا نوں دوبارہ تبت آون دی دعوت دتی گئی۔ ایہناں دوناں نال رل کے مہا راجہ تری سانگدستن نے سمیے دی تعمیر کیتی جو کہ تبت وچ پہلا آشرم سی۔

 ایس توں پہلے اوتھے کیول مندر سان پر اجیہے آشرم نہیں سان جتھے منصب یافتہ بھکشو ہون۔ گورو رنپوچے نے محسوس کیتا کہ لوکی زیادہ اگواڑی شکشا دی یا تے اچھیا نہیں رکھدے سان، یا فیر اوس لئی حالی تیار نہیں سان، لہٰذا اوس نے ڈزاگچن، جو کہ اوس دے پنتھ دی اُنّت تنتر شکشا سی، اوپر صحیفے سمیے دی دیواراں اتے تھماں دے اندر اتے تبت اتے بھوٹان وچ مختلف تھاواں وچ دفن کر دتے۔ نئینگما پنتھ دی بنیاد اوس نے ہی پائی سی۔
 
شروع وچ سمیے وچ تن دھڑے سان – چین، بھارت اتے زینگ زنگ دے وگیانک۔ ایہناں ساریاں نے لکھتاں دا ترجمہ اپنی بھاشا وچ یا اپنی بھاشا توں کرن دا کم کیتا۔ بدھ مت نوں سرکاری دھرم قرار دتا گیا، اتے چین دے مہا راجہ نے ہر سال دو چینی بھکشو سمیے نوں گھلن دا پربندھ کیتا۔ شانتر کشیتا نے پیش گوئی کیتی کہ ایس اوپر کپت ہووے گا اتے نصیحت کیتی کہ بھوشٹ سمے وچ تبت اوس دے چیلے کمال اشیلا نوں ایہناں جھیڑیاں نوں نبیڑن لئی بلاۓ۔
 
بندوستان وچ شکشا پراپت کرن دی خاطر ہور ادھیاپک بھیجے گئے، اتے بھارت توں کجھ ادھیاپک درس دین تبت آۓ۔ سرکار دے اندر قدامت پرست دھڑا ایہناں واپراں توں ڈاڈھا غصے ہویا، جس نوں اوہناں نے بان دی ستم رانی سمجھیا۔ ایس دا مطلب دینی ستم رانی نئیں اے، سغوں ایتھے "بان" دا مطلب اوہ لوکی نیں جو سرکار دے کماں وچ شریک سان، تے ایہ بڑی حد تک زینگ زنگ گروہ دے بارے سی۔ ایس دور وچ سرکار بان دی ہی پرانی رسماں اوپر چلدی سی، لہٰذا ایہ کھلم کھلا اک سیاسی نہ کہ دھرمی مسلہ سی۔ فیر وی کئی بان والیاں نے اپنے صحیفے سرکھشا دی خاطر دبا دتے، تے صاف ظاہر اے کہ اوہناں نے اپنے پنتھ نوں خطرے وچ پایا۔ اک وار میں تووا، سربیہ وچ ساں جتھے لوکی بدھ مت دے منگول پنتھ دے منن والے نیں۔ ایہناں لوکاں نے سٹالن دے دور وچ اپنی ساری کتاباں پہاڑاں دے غاراں وچ دفن کر دتیاں سان۔ ایس اجوکی اتحاسی واپر توں اسی ایہ ویکھ سکنے آں کہ صحیفیاں نوں دبن، لکان دی لوڑ اک حقیقت نہ کہ کیول قصہ کہانی اے۔

 اخیر، زینگ زنگ دھڑے نوں دیس نکالا دے دتا گیا، اتے انج وی لوکی چینی لوکاں نوں شک دی اکھ  نال ویکھدے سان۔ اوہناں نے اک ہندی بھکشو اتے اک چینی بھکشو دے وچکار مناظرہ کران دا فیصلہ کیتا، ایہ ویکھن لئی کہ اوہ کس پنتھ نوں منن۔ ہندی پنتھ دا سب توں ودیہ بحث کرن والا پرش– کملا شیلا جس دا نام شانتر کشیتا نے دتا سی – اک زین بھکشو جس نوں مناظرہ دی کوئی سرکھیا نہیں سی دے مقابلے تے پیش کیتا گیا۔ تے ایہ شروع توں ہی ظاہر سی کہ کون جتے گا۔ ایس اوپر وادھو گل ایہ سی کہ تبتی لوکی پہلے توں ہی چینیاں نوں دیس نکالا دین اوپر تلے ہوۓ سان، تے انج ہندوستانیاں نوں فاتح قرار دتا گیا، اتے ہندی پنتھ نوں تبت وچ گلمے لا لیا گیا۔  

 پتراں دے ترجمے دا کم، کجھ چینی بھاشا توں، پر زیادہ تر سنسکرت توں چالو رہیا۔ ناویں صدی دے شروع وچ اک ہور وڈے بادشاہ تری رالپیچن دے راج وچ اوہناں نے اک شبد کوش بنائی اتے شبداں تے روپ دا معیار قائم کیتا۔ اوس نے حکم دتا کہ ایس ابتدائی شبد کوش وچ کوئی تنتر شامل نہیں کیتے جان گےکیونکہ ایس توں بوہت پلیکھے پیدا ہون دا ڈر سی۔
 
نویں صدی دے وچکار تری رالپیچن نے اعلان کیتا کہ ست گھرانے ہر بھکشو دی سہائیتا دے ذمہ وار ہون گے – کھلی اکھ دھرائی دے انوسار اسی ایہ کہہ سکنے آں کہ اوہ اک دھرمی خبطی انسان سی۔ لگان توں پراپت ہون والی ساری کھٹی سرکاری کماں اوپر خرچ ہون دی تھاں بھکشوواں اتے آشرماں اوپر خرچ کیتی جاندی سی، جس توں دیس اتے سرکار مالی طور تے تباہ ہو گئے۔ اوس نے بھکشوواں نوں منتریاں دے عہدیاں اوپر لا رکھیا سی جس توں آشرماں دی شکتی وچ ہور وادھا ہویا۔

 اگلا بادشاہ لینگدرم تبت دا اصل بوگی مین ثابت ہویا کیونکہ اوس نے بدھ مت نوں بوہت پریشان کیتا۔ اوس ویلے ایہ دَشا پیدا ہوئی کہ اوس نے آشرم بند کر دتے کیونکہ اوہناں نے بوہت شکتی پھڑ لئی سی، اتے بھکشو وزیراں نوں سرکار وچوں کڈ دتا۔ البتہ اوس نے آشرم دی کسے وی لائبریری نوں نقصان نہ پوہنچایا – ۱۵۰ ورے بعد جدوں اتیشا اوتھے اپڑیا تے اوہ ودیہ کتاب گھر ویکھ کے بوہت راضی ہویا۔ ایس توں پتہ لگدا اے کہ جس قسم دی ڈاڈھی دھرمی تباہی دا اتحاس لکھاری ذکر کردے نیں اوہ سچ نہیں اے۔

 بہر حال، سارے آشرماں نوں بند کر دین توں بدھ مت نوں بڑی اوکڑاں دا سامنا کرنا پیا۔ دیس وچ نکھیڑ پیدا ہویا، اتے کیونکہ سارے بھکشو عام لوکی بنا دتے گئے، تے بھکشو پیڑھی ٹٹ گئی اتے اوس نوں نویں سرے توں چالو کرن دی لوڑ پئی۔ کسے باقاعدہ مٹھ ونش، جو درس اتے پاٹ وچ مدد کر سکدا، دی غیر موجودگی وچ سب کم چوری چھپے یا نجی پدھر اوپر ہوندا رہیا۔ بوہت ساری غلط فہمی اتے بد سلوکی ہوئی، خاص طور تے تنتر دے معاملہ وچ –اچیچ جنسی معاملہ اتے سرت دے مکش دی بابت۔ ڈاڈھے پلیکھے دے سبب لوکی قربانی اتے قتل و غارت وچ پے گئے۔  

 دسویں صدی دے اخیر وچ اک وار فیر پچھمی تبت وچ اک منظم راج قائم ہویا، اتے ودیا نوں اک تھاں اکٹھا کرن وچ دلچسپی پیدا ہوئی۔ نئینگما پنتھ وچ اینے زیادہ غلط وچار سان کہ ہور التھاؤ بھارت اتے نیپال بھیجےگئے اتے ایس توں ترجمہ دا اک نواں دور شروع ہویا۔ اصل وچ، ایہ "ترسیل" دا نواں دور سی۔ ایس توں کدم، سکیا، اتے کیگیو پنتھاں نے جنم لیا۔ جے اسی کسے شبد دے اخیر وچ "پا" ویکھئیے، جویں کیگیوپا، تے ایہ ایس گل ول اشارہ اے کہ ایہ شخص اوس پنتھ دا منن والا اے، بھاویں اجکل دے غیر تبتی لوکی اجیہا فرق نہیں کردے۔  

کدم پنتھ اتیشا، جو کہ اک مہان بنگالی گورو سی، توں آیا اے۔ ایہ 'لوجانگ'  دے من دی سرکھیا دے طریقہ اوپر زور دیندا اے۔ ایہ پنتھ تن پیڑھیاں وچ ونڈیا گیا جس نوں بعد وچ تسونگکھاپا نے چودھویں اتے پندھرویں صدی دے شروع وچ اکٹھا کر کے گیلوگ پنتھ بنا دتا۔

 نئینگما، سکیا اتے کیگیو پنتھ بڑی حد تک اک ہی تعبیر نوں، معمولی بدلاؤ دے نال، مندے نیں۔ تسونگکھاپا در اصل اک ات وادک پرش سی، اتے اوس نے بدھ فلسفہ دی تقریباّ ہر شے نوں نویں معنے دتے۔  تسونگکھاپا نے چھوٹی عمر توں ہی پڑھنا شروع کر دتا سی اتے اوس نے دھرمی لکھتاں دے مختلف ترجمیاں نوں پرکھیا ایہ ویکھن لئی کہ کیڑھے حصیاں دا غلط ترجمہ ہویا سی۔ اوہ ایس سب دی حمائت وچ منطق اتے مختلف لکھتاں توں حوالے دے کے اوہناں نوں ثابت کردا۔ 

ایس بنا اوپر، بعض ڈاڈھے اوکھے بھارتی مواد دے تبتی ترجمیاں نوں فیر توں بڑی گوہ نال پرکھیا گیا۔ کجھ پشلے لکھاریاں سمان اوس نے پلیکھے والے حصیاں دا سرسری جائزہ نہ لیا۔ تسونگکھاپا اجیہی اوکھی لکھتاں نوں سمجھن اتے اوہناں نوں کھول کے بیان کرن وچ خوشی محسوس کردا سی۔ ایس بنا اوپر، اوس نے تقریباً ہر گل دی کئی مختلف بیا کھیان پیش کیتی۔ اصل وچ، تسانگ خاپا اک بڑا انقلابی پرش سی۔ اوس دے بوہت سارے چیلیاں وچوں اک اوہ چیلا سی جو بعد وچ پہلا دلائی لاما منیا گیا۔ ایہ نام اوس نوں اوس دے مرن دے بعد تیجے دلائی لاما دے دور وچ دتا گیا۔ "دلائی" اک منگول نام اے جس دا مطلب اے "سمندر۔"

اک خوفناک خانہ جنگی چھڑ گئی جو ۱۵۰ سال تک جاری رہی، جس نوں منگولاں نے آ کے ختم کیتا۔ اوس ویلے منگولاں نے پنجویں دلائی لاما نوں تبت دا سیاسی حاکم اتے روحانی پیشوا بنا دتا، اتے اوس دے استاد نوں پنچن لاما بلایا جاندا سی۔ ۲۰۱۱ وچ چودھویں دلائی لاما نے دلائی لاما دے کسے وی سیاسی رتبہ پان دی رسم نوں ختم کر دتا۔

دسویں صدی دے اخیر وچ نویں ترسیلاتی دور توں جو فرقہ اتے پنتھ وجود وچ آیا اوہ سکیہ اکھوایا، جس دی پیڑھی وروپا اتے کجھ  ہور ترجماناں نال ملدی سی۔ وروپا توں اوہناں دی خاص شکشا 'لمدرے' کہلاندی اے – 'لم' توں مراد راہ اتے 'درے' توں نتیجہ اے۔ ایہ "راہ اتے اوس دے نتیجے" دا نظام لم- رم قسم دے مواد جس نوں کہ حویجرا دی تنتری مشق دے نال جوڑیا گیا ہووے دا میل اے۔ 

سکیہ گورو در اصل اک خاندانی پیڑھی دا حصہ نیں اتے سکیہ پیڑھی وچ ہمیش وراثت چلدی اے۔ تیرھویں صدی وچ منگولاں دے اثر ہیٹھ تبت دے ایکے دے بعد سکیہ خاندان نے قریب اک سو سال تک تبت اوپر حکومت کیتی۔ ایہ ایس وجہ توں ممکن ہویا کیوں جے سکیہ پنڈت نے جو کہ شائد سکیہ گورواں وچ سب توں زیادہ مشہور سی، منگولاں دے نال چنگے سمبندھ بنا رکھے سان، اتے اوہ سمیت اپنے بھتیجے پھاگپا دے کبلائی خان دا ادھیاپک بن گیا۔

تبتی اتے اوگر – اک ترکک قوم جو زنجیانگ، تبت دا اتر پچھم، توں نیں – نے چنگیز خان نال جنگ نہ کیتی، ایس لئی اوہناں نوں کجھ نہ کہیا گیا۔ اوگر لوکاں نے منگولاں نوں بدھ مت دا پہلا پریچہ اپنے لکھن دے طریقے اتے سرکار دا کاروبار چلان دے نظام نال کروایا، جد کہ تبتی لوکاں نے اوہناں نوں بدھ مت دا اک بوہت باقائدہ روپ دتا۔ تو ایہ اوہ حالات سان جنہاں وچ پھاگپا اتے بعد وچ آن والے سکیہ لاما نوں تبت اوپر اک سو سال تک حکومت کرن دی اجازت ملی۔  

سکیہ پیڑھی وچ نگور، تسار اتے جوننگ چھوٹی پیڑھیاں وی شامل نیں، جد کہ جوننگ پنتھ نوں کدی کدار تبتی بدھ مت دا پنجواں پنتھ منیا جاندا اے۔ ہر اک چھوٹی پیڑھی دے اپنے اپنے گورو نیں۔

کیگیو پنتھ دے اندر دو ہور وڈی پیڑھیاں موجود نیں، شانگپا کیگیو اتے ڈاگپو کیگیو۔ شانگپا کیگیو تبتی گورو کیونگپو نلجور توں آئی اے جو یوگا دے  چھ  اگواڑی پاٹ دے تنوں سیٹ دا ماہر اے۔ ایہناں یوگا مشقاں نوں در اصل "دھرم" یا "شکشا" کہنا چاہیدا اے، پر "یوگا" دا شبد ایتھے عام استعمال ہوندا اے۔ اک سیٹ نروپا توں اے، "نروپا دے چھ یوگا،" پر باقی دو مہان پجاری سوانیاں نگوما اتے سکھ سدھی توں آئیاں نیں۔ شانگپا کیگیو پیڑھی ایہناں چھ ودیا دے تن سیٹ دی ترسیل کردی اے۔ سورگ واسی کالو رنپوچے جو پچھم وچ بوہت مشہور سی، ایسے پنتھ نال تعلق رکھدا سی۔ 

ڈاگپو کیگیو پنتھ دا مڈھ تلوپا، نروپا، مارپا، ملاریپا اتے گیمپوپا پیڑھی اے۔ گیمپوپا نے مختلف ہندی مہا سدھ (پوہنچے ہوۓ تنتری گورو) دی 'مہا مُدرا' شکشا نوں کدمپا 'لوجونگ' شکشا وچ رلا دتا۔  گیمپوپا توں ڈاگپو کیگیو دے بارہ پنتھ پنگرے- بارہ پنتھ اوس دے چیلیاں توں اتے اوس دے اک چیلے پگمود روپا دے چیلیاں توں۔ اوہناں وچوں سب توں زیادہ مقبول کرم کیگیو اے، جس وچ کرمپا اک پربھاوت شخصیت اے۔ ایس دے علاوہ ڈرگپا کیگیو اتے ڈریگنگ کیگیو پنتھ وی نیں جو کہ اجکل پچھم وچ وی پاۓ جاندے نیں۔

جس طراں  کہ پہلے بیان کیتا گیا اے کہ پرانے نئینگما پنتھ دے گورواں نے ڈزاگچن لکھتاں دفن کر دتیاں سان، پر دوجے سبق حالی وی پڑھاۓ جاندے سان، بھاویں اوہناں وچ کافی پلیکھا پایا جاندا سی۔ اوہناں نے یارھویں صدی دے شروع وچ اپنی دفن کیتی ہوئی لکھتاں کڈنیاں شروع کیتیاں، ایہ بانپو دی لکھتاں نوں دفن توں کڈن دے تقریباً اک سو سال بعد دی گل اے۔ ایس دے ترت نال ہی بھارت توں استاداں دی وڈی نفری دی آمد واقع ہوئی۔ 

بوہت سارا مواد دریافت ہویا، اتے ایہ گل حیران کرن والی سی کہ ایہ سب کس طراں آپس وچ سوتر ہو سکدا اے۔ اوہناں نے تیرھویں صدی عیسوی وچ مہا نئینگما گورو لانگچنپا نے، جو کہ در اصل نئینگما پنتھ دا بانی اے جویں کہ اسی اوس نوں اج ویکھنے آں، معیار اوپر پورا اتاریا اتے اوہناں نوں کھول کے بیان کیتا۔ گیان دا ایہ خزانہ اتری پیڑھی اتے دکھنی پیڑھی وچ ونڈیا ہویا اے۔ نئینگما پنتھ دوجیاں دی نسبت زیادہ نکھڑیا ہویا اے، اتے ایس وچ کسے اک روپ دی برابری موجود نئیں ہے۔

تبت دے بدھ مت دے اتحاس وچ اک ہور پربھاوت پرتندھ رائم (غیرپنتھی) تحریک اے جس نوں انیویں صدی وچ کئی لوکاں نے رل کے شروع کیتا جنہاں وچ سب توں وڈی ہستی کانگترول رنپوچے سی۔ اوس دا لکشن اوہناں اپراسدھ پیڑھیاں نوں محفوظ کرنا سی جو نشٹ ہوندیاں جا رہیاں سان، اتے جو چار پنتھاں وچوں کسے توں وی اسانی نال پراپت نہیں کیتی جا سکدیاں سان۔ 

رائم تحریک نے زور پھڑیا تے اوس نے جوننگ پیڑھی اوپر زور دتا، جو کہ سیاسی اکھ دھرائی توں اپنے عقیدیاں دے سبب انیائے دا شکار ہوئی اتے دبائی گئی سی۔ پر ایس وچ سیاسی معاملیاں دا ہتھ وی ہے کیونکہ خانہ جنگی دے دوران ایس دا کسے دھڑے نال جوڑ سی۔ کسے حد تک رائم تحریک نے خام وچ وی سر چکیا، جو کہ گیلوگ پنتھ دے مڈھلی سرکار وچ ودھدے ہوۓ اثر دے خلاف رد عمل سی۔

تبتی بدھ مت کئی صدیاں دے دوران، بنیادی طور تے ادھیاپک اتے التھاواں دی بھارت توں آن والی اک وڈی نفری دی کوششاں توں ہولی ہولی چار پنتھاں دے روپ وچ سمپت ہویا۔ نئینگما دا مڈھ ترجمہ دا پرانا زمانہ سی، جد کہ سکیہ، کیگیو اتے کدم، جو بعد وچ کیلوگ بنے، ترجمہ دے نویں دور وچ سمپت ہوۓ۔ ایس ویلے  بھاویں بدھ مت اوپر تبت وچ ڈاڈھی پابندی اے، ایہ بھارت، نیپال اتے پورے ہمالیہ دے دامن وچ پنگر رہیا اے، اتے ہولی ہولی باقی دنیا وچ وی کھلر رہیا اے۔