دھرمی نکھیڑ وچکار ایکتا دا قیام

اجوکی حقیقت پرتیت حقیقت نالوں بھورا کو وکھ اے۔ اگلے وقتاں وچ، وکھو وکھ دھرماں نوں منن والے اک دوجے توں وکھ رہندے سان۔ بدھ متی ایشیا وچ؛ مسلمان مشرقِ وسطیٰ تے کجھ ایشیا وچ؛ تے پچھم وچ زیادہ تر عیسائی سان۔ لہٰذا آپس دا میل جول بوہت گھٹ سی۔ پر ہن سمے بدل گیا اے۔ دوجے دیساں وچ جا وسن دی ریت زور پھڑ گئی اے؛ اقتصادی جگتائی وی زوراں تے وے تے لوکیں سیر سپاٹے لئی وی بڑا پینڈا کردے نیں۔ ہن چوکھی جانکاری وی ملدی اے، جدے وچ بدھ مت بارے جانکاری وی شامل اے۔ ایہناں ون سونیاں گلاں دے سبب، ساڈے جگ دے سارے وسنیک اک جتھہ بن گئے نیں: کئی تہذیباں تے کئی دھرماں دی اک جماعت۔

تے ہن دو گلاں ہو سکدیاں نیں۔ پہلی ایہ کہ نکھیڑلے دھرماں دیاں نیڑلیاں سنگتاں موجب، کدے اسی اپنے دھرم بارے تھوڑا کو غیر محفوظ محسوس کرنے آں۔ دوجے دھرم نال سانوں ہور واہ پیندا اے، تے اسی ذرا پریشان ہونے آں۔ ایہ اک منفی امکان اے۔ دوجی پرت ایہ وے پئی ایس میل نوں ودھان دی حقیقت پاروں، دھرماں وچکار سچی ایکتا اپراجن دے موقعے ودھ گئے نیں۔ ایہ اک وادھو مثبت امکان اے تے ہن سانوں سچی ایکتا قائم کرن لئی جتن کرنا چاہیدا اے۔ جے اسی اوہناں دھرماں نوں نظر انداز کر دیئیے جنہاں دا کوئی فلسفہ نئیں، نری سورج یا چن یا اجیہیاں شیواں نوں پوجن دی ریت، اسی جے اوہناں نوں چھڈ کے وڈے دھرماں نوں تکئیے – عیسائیت، یہودیت، اسلام، مختلف ہندو تے بدھ متی دھرم، جین مت، داؤ مت، کنفیوشس پنتھ، وغیرہ – ایہناں سبناں دی اپنی اپنی کوئی خاص گل اے۔ ایس لئی، نیڑلیاں سنگتاں راہیں، اسی اک دوجے کولوں نویکلیاں گلاں سکھ سکنے آں؛ اسی اپنے دھرم نوں شکتی دے سکنے آں۔

مثال دے طور تے، اسی تبتی بدھ متی، کوہ ہمالیہ دے پچھواڑے باقی جگ توں وکھ لکے رہے؛ سانوں کجھ تھو نئیں سی کہ باقی دینا وچ کیہ ہو رہیا اے۔ پر ہن حال اکا ہی بدل گیا اے۔ ہن، پشلے ۵۰ ورہیاں توں بے گھر مہاجراں وانگوں، اساں نویں ٹھکانے بنا لے نیں تے دوجے دیساں وچ ہوراں دھرماں توں سکھن دے بڑے موقعے ملے نیں۔ ایدا ات حدل فائدہ ہویا اے۔ پشلے سمے وچ، اساں بھارت وچ وٹاندرے دے پروگرام چالو کیتے نیں؛ عیسائی بھیناں تے بھرا ساڈے کولوں مت لین بھارت آۓ تے ساڈے وی کجھ تبتی بیراگی پچھم سدھارے تے عیسائیت دا سواد چکھیا، زیادہ تر کیتھولک خانقاہواں وچ۔ لہٰذا، ایس طراں دیاں نیڑلیاں سنگتاں راہیں، جے اسی اپنے من نوں بند نہ رکھیئے تے سغوں کھول دیئیے، تے فیر اسی اک دوجے کولوں کجھ سکھ سکنے آں۔ ایس طراں اسی آپس وچ پیار تے ستکار نوں اپراجن کر سکنے آں۔ تے ہلا فیر، ایتھے اک نویں سچائی پئی دسدی اے۔ ایس پاروں میں سوچنا پئی مختلف دھرماں وچکار ایکتا اپراجنا بوہت ضروری اے۔ ایہ میرا تا حیاتی دا نصب العین اے، دھرماں دی ایکتا نوں ودھاوا دینا۔ ایہ بوہت فائدہ مند اے۔

لہٰذا، جدوں میں پچھم وچ لوکاں نوں، جیہڑے کہ ہور دھرماں نوں مندے نیں، بدھ مت تے لیکچر دینا، تے میرا مدعا ایہ ہوندا اے کہ ایہناں لوکاں نوں بدھ مت دی کجھ سدھ بدھ دیواں۔ ایس توں رواداری پیدا کرن وچ بڑی مدد ملدی اے۔ تے فیر، شائد جویں اجوکا پوپ آکھدا اے، کہ ایمان تے عقل دوہناں تے اکو واری زور دتا جاوے۔ ایہ ڈاڈھا لازمی اے۔ دلیل بنا، کدے ایمان ذرا بے تکا لگدا اے۔ پر عقل نال، ایمان جند دا اٹوٹ انگ بن سکدا اے۔ مثلاً، رب تے ایمان، ات حدل فائدہ مند ہو سکدا اے، جویں کسے تے ڈاڈھا اوکھا ویلا آیا ہووے تے اوہنوں ایہ بڑی آس دواندا اے۔ یا جے سانوں غصہ، نفرت تے ساڑا محسوس ہووے، ہوراں نوں دھوکہ یا دھونس دین دی آشا ہووے، تے فیر جے اسی ایمان رکھدے ہوئیے، تے ایمان سانوں ایہو جیہے منفی جذبات تے کرتاں توں بچا لیندا اے۔ جدوں سانوں ایہ احساس ہووے، تے فیر ایمان ساڈی روز مرہ زندگی وچ بڑا ضروری ہو جاوندا اے۔ بدھ مت وچ، اسی ایمان تے بدھی دوہناں تے اکو جنا زور دینے آں۔ ایس لئی، کجھ بدھ متی تاویلاں، اچیچا اوہ جنہاں دی بنیاد عقل تے وے، دوجے دھرماں نوں منن والیاں لئی بڑی فائدہ مند ہو سکدیاں نیں۔

اجوکی دنیا وچ اینے وڑے دھرماں وچکار، دو گوتاں نیں: اک الوہی تے دوجی غیر الوہی۔ بدھ مت غیر الوہی دھرم اے۔ غیر الوہی دھرماں وچ، کارنتا دے قانون نوں اہم منیا جاندا اے۔ قدرتی طور تے، بدھ مت وچ علت و معلول دے قانون دا بڑا تفصیلی بیان اے، تے ایدی جانکاری بڑی کم دی شے وے۔ ایدا فائدہ ایہ وے کہ ایدے راہیں سانوں اپنے تے اپنے من دے بارے بڑی جانکاری ملدی اے۔

سانوں ایہ سمجھن دی لوڑ اے، کہ نقصان دین والے جذبات تے چج چالے ساڈے دکھ درد دا مڈھ نیں۔ دکھ درد نوں دور کرن لئی، سانوں نہ صرف اوہناں دے زبانی تے خارجی پرت تے گوہ کرنا اے، سغوں من دے پرت تے وی۔ اوہناں دی چارہ گری زیادہ تر من دا معاملہ اے۔

بدھ مت وچ، من دا بیان بڑا لما اے۔ نالے، ایہو ہی شے سانوں کجھ پرانے بھارتی دھرماں وچ ملدی اے۔ ایس لئی، ہن، اج، اجوکی سائنس ایس میدان وچ ڈوہنگی توں ڈوہنگی پرچول کر رہی اے۔ مثال دے طور تے، طبی سائنس نے جذبات تے پرچول چالو کر دتی اے، کیونکہ اوہناں دا ساڈے نروگ نال بڑا جوڑ اے۔ اک تندرست شریر جذبات نال قائم اے۔ ایس پاروں اعصاب دے ماہراں لئی ایس گل دی پرچول بڑی ضروری اے کہ دماغ کویں کم کردا اے تاں جے جذبات نوں چنگی طراں سمجھیا جا سکے۔ علم دے ہور میداناں وچ وی، من تے جذبات نوں سمجھن دی بڑی ریجھ اے۔ ایس لئی، بدھ مت تے دوجے پراچین بھارتی دھرماں دی من تے جذبات بارے جانکاری اوہناں (سائنسداناں) دی پرچول لئی بڑی کم دی شے وے۔
عام طور تے میں بدھ مت نوں تن حصیاں وچ ونڈنا واں: بدھ متی سائنس، بدھ متی فلسفہ تے بدھ دھرم۔ مہاتما بدھ نوں ہی ویکھ لو۔ مہاتما بدھ مڈھوں اک عام ذی شعور، حدل ہستی سی۔ اوہنے ساڈے عام من تے جذبات نوں اک اک کر کے ڈھالن دا گُر سکھایا، تے آپوں وی اوس راہ تے چل کے، اخیر اوہ روشن ضمیر بن گیا، تے ایہنوں کہندے نیں مہاتما بدھ ۔ لہٰذا، بدھ متی طریقہ ایہ وے کہ ایس پدھر توں شروع کرو، عام لوکاں دی پدھر، تے فیر ودھدے ودھدے سب توں اُچی پدھر یعنی مہاتما بدھ بن جاؤ۔

ایس پاروں، سانوں سب توں پہلاں، اجوکی حقیقت نوں جانن دی لوڑ اے: یعنی بدھ متی سائنس۔ فیر، اودی بنیاد تے، اسی بدلاؤ دی صورت تکنے آں، ڈھالن دی صورت۔ اسی تکنے آں کہ بدلاؤ ممکن اے تے ایہو ای بدھ فلسفہ اے۔ جد ایس گل دا نتارا ہو جاۓ نالے سانوں وچل بدلاؤ تے بھروسہ ہووے، تے فیر اسی بدھ مت دی عبادتاں شروع کر سکنے آں۔

جے اسی مڑ کے بدھ متی سائنس ول تکئیے، تے ایہ دو پرتاں نال واہ پاوندی اے: اندرلی طرفوں، من نال، تے باہر ولوں ایٹم، تے جگ وغیرہ نال۔ پچھمی سائنس نیں باہرلی پدھر تے بوہت کجھ دتا اے: ایس میدان وچ ایہ ات حدل ترقی یافتہ اے۔ اسی بدھ متی ایدے کولوں ذریاں بارے، اوہ کویں کم کردے نیں، جینیات تے جگ بارے بوہت کجھ سکھ سکنے آں – بدھ متی ہون پاروں ایہ ساڈے لئی چوکھے فائدہ مند نیں۔ گھٹو گھٹ، ایس دھرتی دے حوالے نال (اسی کہہ سکنے آں) میرو نام دا کوئی پہاڑ نئیں۔ لہٰذا، ساڈی کجھ پرانیاں گلاں نوں بدلاون دی لوڑ اے۔ ایس لئی، فلکیات، ذری طبیعات، قدری طبیعات، وغیرہ وچ سائنس دی معلومات نوں جاننا اسی بدھ متیاں لئی ڈاڈھا ضروری اے۔

سائنس تے بدھ مت دیاں کجھ دریافتاں، البتہ، اکو جیہیاں نیں۔ مثلاً، پہلاں پہل، لوکیں ایس گل نوں مندے سان کہ شیواں دے وچ کسے طراں دا خود مختار، ازاد مادہ پایا جاندا اے۔ پر ہن، قدری طبیعات موجب، اسی تکنے آں کہ ایہو جئی کوئی شے نئیں۔ اسی بدھ متی ایہ گل ہزاراں ورہیاں توں جاننے آں۔ بدھ مت ایہ دسدا اے کہ کسے شے دا اپراجن آپوں نئیں ہوندا، یا کوئی وی شے آپوں وجود نئیں رکھدی، سغوں ہر شے دا اپراجن دھرواس ہوندا اے۔

ہن جتھوں تیکر وچل واہی وٹک دا معاملہ اے، اجوکی سائنس نے کجھ پرچول کرنی شروع کیتی اے، تے ایدا فائدہ دوہناں نوں ہو سکدا اے۔ بدھ متی سائنس کولوں خارجی مظاہر بارے سکھ سکدے نیں، تے سائنس بدھ متیاں کولوں منفی جذبات تے ایداں دے وچل واہی قیاس نال نبڑن بارے سکھ سکدی اے۔ لہٰذا، جدوں اسی سائنسداناں نال گل کرنے آں تے ایہ گل بات پنر جنم تے نروان بارے نئیں ہوندی۔ اسی دھرمی پرتاں بارے گل نئیں کردے، سغوں من تے جذبات دی گل کرنے آں۔ ایس لئی کہ ساڈا طریقہ وی اوہو ہی اے: اسی سچائی نوں جانن لئی پرچول کرنے آں۔

لہٰذا، تسی پچھمیاں وچوں اوہ جیہڑے بدھ مت نال ریجھ رکھدے نیں، چنگا ایہ وے کہ تسی آپوں سائنسی پرچول کرو۔ لہٰذا، ایس بنیاد تے کہ بدھ متی اپدیشاں دی سائنسی سُبھا نال پرچول کرن دا موقع دتا جاوے، مینوں غیر بدھ متیاں نوں بدھ مت تے لیکچر دینا ٹھیک جاپدا اے۔ ایس پاروں، کرپا نال میرے بیاناں نوں تعلیمی درس سمجھ کے سنو۔ شروع وچ تھوڑی کُو حمد، مناجات دے علاوہ، میرے لیکچراں وچ ہور کوئی ریت، رسم یا کوئی دھرمی پرت نئیں۔ میں نرے سائنسی لیکچر دینا واں۔ کیہ وچار اے تہاڈا؟