اک ارتھک زندگی گزارنا

ساری ذی حس مخلوق، اچیچ انسان، دکھ اتے سکھ، چنگے اتے ماڑے، اتے ہانی کارک تے فیدہ مند دے وچکار انتر کرن دی یوگتا رکھدی اے۔ ایہناں ون سونّے جذبیاں دی پچھان اتے ایہناں دے وچکار انتر کرن دی یوگتا دے سبب، اسی سب خوشی دی آشا اتے دکھ توں دوری دے معاملہ وچ اک جیہے آں۔

ایتھے بھاویں میں ایس گنجھل نوں کھولن دی کوشش نہیں کراں گا کہ ایہ ون سونّے جذ بے کتھوں آوندے نیں، پر جو گل چڑھدے سورج وانگوں صاف اے اوہ ایہ ہے کہ اسی خوشی نوں چنگا جانن اتے دکھ تے مصیبت نوں چنگا نہ جانن دی یوگتا رکھنے آں۔ ایس لئی ایہ گل ڈاڈھی پربھاوت اے کہ اسی شانتی اتے آشتی دی زندگی جو بے چینی اتے پریشانی توں پاک ہووے بسر کرئیے۔

جتھوں تک شانتی اتے خوشی دا تعلق اے، تے انج سوچنا کہ ساڈے سارے سکون اتے خوشی دا مڈھ خارجی مادی پرتندھ نیں غلط اے۔ بھاویں ایہ ممکن اے کہ مادی ارام تے سَوکھ  توں اسی اپنی مادی خوشیاں وچ وادھا کر سکنے آں اتے اپنی بعض طبعی اوکڑاں نوں دور کر سکنے آں، پر مادی شیواں توں جو کجھ سانوں ملدا اے اوہ شریر دی حد تک محدود اے۔

جانوراں دیاں مختلف نسلاں دے الٹ، انساناں دے اندر سوچن، حساب لگان، پرکھن اتے بھوشٹ سمے لئی کلپنا بنان دی زبردست یوگتا پائی جاندی اے۔ ایس پاروں، انسان ہون دے ناطے جو دکھ سکھ ساڈے اوپر بیتدا اے کدرے زیادہ شدید ہوندا اے۔ ایس وجہ توں، ایہ ممکن اے کہ انسان کدرے زیادہ دکھ جھلدے نیں جس دا تعلق انسان دی سوچن دی یوگتا نال اے۔

مثال دے طور تے، جانوراں دے الٹ، انسان کوئی عارضی آنند پا کے یا کسے وقتی مشکل نوں اسان کر کے شانت  نہیں ہو جاندے۔ ایس دی وجہ ایہ ہے کہ اسی انسان لمے چِر دے منصوبے بنان اتے پیشگی حساب کتاب کرن دی یوگتا رکھنے آں، تے ایس لئی اسی اپنے اتے دوجیاں دے وچکار انتر وی کرنے آں۔ ایس فرق دی بنیاد اوپر اسی مختلف قوماں، نسلاں اتے دھرماں دی گل کرنے آں۔ اسی ان گنت قسم دی ونڈ کرنے آں، اتے ایس دی بنیاد اوپر، اسی کئی طراں دے رمتا وچار اتے غلط چیتراں نوں جنم دینے آں۔ ایہناں دی وجہ توں اسی کدی کدار حد توں ودھ امید اتے کدی کدار حد توں ودھ شک وچ پے جانے آں۔

تے انج، کیول انسانی سرت اتے سوچ دی بنیاد اوپر، اسی کئی قسم دی پیڑ سہنے آں۔ ایہ گل صاف شبداں وچ آریہ دیو دے مجلہ 'چار سو اشلوک دا مقالہ'  (۱۱۔۸) وچ بیان کیتی گئی اے: "جو لوکی مال دولت والے نیں اوہ من دا دکھ سہندے نیں جد کہ عام لوکی شریر دی پیڑ سہندے نیں۔ " ایس دا مطلب ایہ ہے کہ جو لوکی مالدار نیں، صاحب اختیار نیں، اوہناں نوں شائد بوہتی شریر دی پیڑ نہ ہووے، پر اوہناں دے من نوں بوہت دکھ پوہنچدا اے۔ اتے عام لوکاں دے معاملہ وچ، اوہناں دی جسمانی پیڑ بوہتی ہوندی اے کیونکہ اوہ چوکھا کپڑا لتا، خوراک وغیرہ پراپت نئیں کر پاندے۔ پس، ایس توں ثابت ہوندا اے کہ انسان اپنے وچاراں دے سبب فالتو دکھ جھلدے نیں۔ 

جویں کہ میں پہلے ذکر کیتا کہ مادی ترقی دے رستے شریر دی پیڑ نوں گھٹ کیتا جا سکدا اے۔ البتہ، ساڈے من دے سبھاو توں پیدا ہون والے دکھ  نوں مادی ارام  ودھان نال گھٹ نہیں کیتا جا سکدا۔ ایس دی اک ودیہ مثال اوہ روپے پیسے والے لوکی نیں جنہاں نوں ہر قسم دا ارام اتے سہولت میسّر اے، پر اوہ فیر وی کئی طراں دی من دی پیڑ سہندے نیں۔ ایس دا مشاہدہ اسی سب کر سکنے آں۔ پس ایس توں ایہ صاف ظاہر اے کہ ساڈی بے چینی،ساڈے مسلے اتے ساڈے دکھ جو کہ صاف صاف ساڈے من دے رویہ دی پیداوار نیں، اوہناں وچ کمی اتے اوہناں دا ناس من دے رویہ وچ تبدیلی، نہ کہ مادی شیواں نال کیتا جا سکدا اے۔ 

ایس دا خلاصہ ایہ ہے کہ جد اسی خوشی اتے دکھ  دی گل کرنے آں، تے ایہناں نوں محسوس کرن دے دو طریقے نیں۔ اک دا تعلق کھرا احساس نال اے – یعنی اوہ دکھ اتے سکھ جس دا تجربہ سانوں ساڈے حواس خمسہ توں ہوندا اے – اتے فیر اک دوجا دکھ اتے سکھ دے احساس دا درجہ اے جس دی بنیاد من دا رویہ اے۔ ایہناں دونواں وچوں، جو دکھ سکھ اسی من دے رستے محسوس کرنے آں اوہ حواس دے راہیں محسوس کیتے جان والے توں کدرے زیادہ ڈاڈھا اتے شکتی مان ہوندا اے۔
ایس دی اک سدھی مثال ایہ ہے کہ جے تہانوں ہر قسم دا مادی سکھ میسر ہووے، اتے جے تسی کسے قسم دے طبعی اتے جسمانی مسلے اتے مصیبتاں توں وی پاک ہووو، پر فیر وی جے تہاڈا من شانت نہ ہووے، اتے تسی من دا دکھ سہہ رہے ہووو تے ایہ مادی سکھ من دی مصیبت نوں گھٹ نہیں کر سکدا۔ دوجے پاسے، جے تہانوں کوئی جسمانی بے چینی یا دکھ اے، پر جے تسی ایس مشکل دشا نوں اپنے من وچ قبول کر لیا اے  تے تسی شریر دی پیڑ نوں وی برداشت کر لو گے۔

اک اجیہے پرش دی مثال لوو جو کسے قسم دا دھرمی پاٹھ کرن دا پکا ارادہ کردا اے۔ تے جے ایس دھرمی پاٹھ دے دوران اوس نوں کئی جسمانی دکھ سہنے پین؛ فیر وی، اپنے اک شانتی اتے سنتوش احساس دے سبب، اتے اپنے لکشن دی صاف مورت دے موہرے، اجیہا پرش ایہناں مصیبتاں نوں اک طراں دا گہنا نہ کہ مصیبت سمجھے گا۔ لہٰذا، کسے انسان دے اتم ارتھ دے موہرے جسمانی دکھ معمولی شے اے اتے اوہ من دی ترکھی دشا دے من جوگ ایس اوپر قابو پا لے گا۔ جد اسی کسے اتم ارتھ اتے لکشن دے لئی کم کر رہے ہوئیے تے شریر دی پیڑ اوپر قابو پان دی اجیہی کئی مثالاں نیں۔ اجیہے معاملیاں وچ، بھاویں اسی کافی جسمانی دکھ جھلنے آں، اسی ایہناں جسمانی تکلیفاں نوں اک گہنا جان کے خوشی خوشی برداشت کرلینے آں۔ 

ایس نقطے بارے مکدی گل ایہ ہے کہ ایہ جو دو دشا جنہاں نال تہاڈا واہ پیندا اے، اک حواس راہیں اتے دوجی من دے رستے، ایہناں دونواں وچ من والی دشا کدرے زیادہ پربھاوت اے۔ 

جتھوں تک من دے مسلیاں دا تعلق اے، جویں کہ میں آکھیا، اوہ مسلے جو من دے رویہ اتے من دی اکھ دھرائیاں دی پیداوار نیں، اوہناں نوں من دے رویہ وچ تبدیلی نال گھٹ اتے نشٹ کیتا جا سکدا اے۔ ایس پاروں، من دے مسلیاں نوں دور کرن دا اک ذریعہ اتے اک طریقہ اے۔ ایس لئی، اوہناں وسیلیاں اتے اوہناں طریقیاں توں جانکاری لازم اے جنہاں نال  اسی من دیاں اوکڑاں نوں گھٹ یا دور کر سکنے آں۔ ہور نالے، جد اسی من دی ایہناں اوکڑاں نوں گھٹ یا نشٹ کرن دے  وسیلیاں اتے طریقیاں دی گل کرنے آں، تے سانوں اپنی فطری اتم صفتاں دی جانکاری اتے پچھان دا ہونا لازم اے۔ 

مثال دے طور تے،ایس نوں انج ویکھو: جے تسی انسانی سماج نوں غور نال ویکھو، تے تسی ویکھو گے کہ اسی سماجی مخلوق آں۔ ایس دا مطلب ایہ ہے کہ اسی اک سماج وچ وسنے آں اتے پوری طراں اک دوسرے اوپر نربرکرنے آں۔ اپنے جنم  توں لے کے جوان ہون تک جد اسی اپنی رکھشا آپوں کرن جوگے ہو جانے آں، اسی دوجیاں دی دَیا دے محتاج رہنے آں، حتیٰ کہ اپنی جسمانی بھلائی دی خاطر وی۔ ایس دا سبب ساڈا حیاتیاتی ڈھانچہ اتے ساڈے شریر دی بناوٹ اے۔ اسی دوجیاں نال جس قدر زیادہ قریبی سمبندھ دا وکھالا  کراں گے اونا ہی اسی اک دوجے لئی درد مندی اتے احساس ودھاواں گے، لہٰذا، اونا ہی ساڈے من دے چین اتے خوشی وچ وادھا ہووے گا۔ ایہناں مڈھلے انسانی سنسکاراں دی بھلائی دے سبب اسی ایہ کہہ سکنے آں کہ ایہ بنیادی انسانی سنسکار پربھاوت نیں، ضروری نیں، اتے ایس لئی ایہناں دی لوڑ اے۔ 

کجھ ہور مثالاں وچ، جویں کسے تتلی دے بچے، یا کسے کچھوکمے دی اولاد، انج لگدا اے کہ تتلی اتے کچھوکمے  دے معاملہ وچ ماں اتے اولاد دے وچکار  کوئی خاص محتاجی نئیں ہے۔ مثال دے طور تے، تتلی دے معاملہ وچ، آنڈے دین توں بعد اولاد دا ماں نال سمبندھ ٹٹ جاندا اے، اتے کچھوکمے دے معاملہ وچ، اوہ بس آنڈے دیندے نیں اتے فیر غائب ہو جاندے نیں۔ جے تسی ماں نوں نیانیاں دے نیڑے لے کے جاؤ  وی، تے میں نہیں سمجھدا کہ ایہ نیانے اپنے ماں پیو لئی کسے قسم دے پیار دا وکھالا کرن گے، کیونکہ اوہناں نے پہلے دن توں ہی غیر محتاجی دی زندگی گزاری اے۔ ایس دا سبب اوہناں دی پشلی زندگی دی عادتاں یا اوہناں دی جسمانی بناوٹ ہو سکدی اے۔ کچھوکمے دے بچیاں دے معاملہ وچ اوہناں دی پشلی زندگی دی عادتاں یا اوہناں دی جسمانی بناوٹ دے سبب اوہ اپنی سنبھال آپوں کرن جوگے نیں۔ جد اوہ سمندر دیاں چھلاں دی اواز سندے نیں تے اوہ ہولی ہولی سمندر ول ٹر پیندے نیں اتے اپنی دیکھ بھال خود کر لیندے نیں۔ ماواں اوش ہی  بچیاں نوں اپنے کول نہیں بلاندیاں اتے نہ ہی  اوہناں نوں تیرنا سکھلاندیاں نیں؛ ایہ سب کجھ اوہناں وچ نہیں ہوندا۔ تے اوہ اک ازاد زندگی گزاردے نیں اتے اوتھے سانوں اولاد اتے ماں پیو دے وچکار پیار نہیں ملدا۔

پر انساناں دے معاملہ وچ، ساڈی جسمانی بناوٹ دے سبب، اسی جنم دن توں ہی اپنے ماں پیو دے لئی ڈاڈھا پیار دا وکھالا کرنے آں، اچیچ اپنی ماں دے لئی۔ میں ایہناں نقطیاں نوں ایس لئی  اجاگر نہیں کر رہیا کہ اسی کسے پشلی یا آون والی زندگی دے نظریہ نوں قبول کرئیے یا کسے دھرمی وشے دے انوسار اوہناں نوں ویکھئیے، بلکہ جے تسی انساناں دی بقاء اتے اوہناں دی پنگرتا اوپر گوہ کرو تے تسی ویکھو گے کہ ساڈی بقاء دا نربر ہی انسانی سنسکار، انسانی پیار اتے درد مندی اوپر ہے۔ انسان دے بالاں دے معاملہ وچ، جمن ویلے توں ہی اوہ اپنی ماں دے ددھ دے محتاج ہوندے نیں، اتے فیر ہولی ہولی ، حتیٰ کہ اوہ آپوں اپنی سنبھال جوگے ہو جان، اوہ پوری طراں اپنے ماں پیو دی کرپا اوپر بھروسہ کردے نیں۔ اتے جوان ہو جان دے بعد وی اوہ دوجے انساناں دی دَیا دے محتاج ہوندے نیں۔  

جدوں تک تہاڈا کوئی ساتھی ہے، جد تک کوئی تہاڈا خیال رکھن والا ہے، تسی بڑے شانت، سکھی اتے ارام وچ محسوس کردے او۔ یعنی اجیہی حیاتی بِتانا بوہت ضروری اے جس وچ تسی کسے نوں نقصان نہ پوہنچاؤ اتے تسی سب دی جتھوں تیکر وی ہو سکے مدد کر سکو۔ جے تہاڈے اندر ہر ذی حس دے لئی ایس قسم دا پیار اتے موہ دا احساس موجود اے، تے  جواباً لوکی تہانوں چنگا جانن گے، تہاڈے نال پیار کرن گے، اتے مرن ویلے تہانوں کوئی ڈر، خوف یا من دی چنتا نہیں ہووے گی۔

پر جدوں اسی جوان ہو جانے آں تے کدی کدار کسے قسم دی انسانی سرت بڑے زور شور نال موہرے نظر آوندی اے اتے کدی کدار ایہ سرت سانوں کھوکھلی آس دیندی اے۔ اسی نویں وشے سکھنے آں، اتے اپنی ایس سرت توں نویں جانکاری پراپت کرنے آں۔ کدی کدار ایس جانکاری دے سبب اسی سوچنے آں، خاص طور تے جے تسی بوہت کامیاب ہووو  تے تسی سوچ سکدےاو: "میں لوکاں نوں ڈرا دھمکا سکنا واں، میں لوکاں دا استحصال کر سکنا واں، کیونکہ میں بڑا سیانا واں اتے بوہت پڑھیا لکھیا واں، لہٰذا میرے نزدیک بنیادی انسانی سنسکار پربھاوت نہیں ہین۔" تہانوں ایس توں اک قسم دی کھوکھلی آس دا احساس ہوندا اے،  اتے انج تسی اک مختلف قسم دا من دا رویہ اتے اکھ دھرائی پنگر سکدے او،جس نال تسی لوکاں توں ناجائز فیدہ چک سکو، اوہناں نوں ڈرا دھمکا سکو، ایہ سوچ کے کہ انج کرن نال تہانوں کجھ ملن والا اے۔

پر حقیقت ایہ ہے کہ تسی اجیہی حیاتی بِتا رہے ہوندے او جس وچ تسی دوجیاں دی خوشی دی پرواہ نہیں کردے، تے ہولی ہولی تسی ویکھو گے کہ لوکی تہاڈے ویری ہو جاندے نیں۔ تسی بھاویں سجے ویکھو یا کھبے، اگے یا پچھے، تہانوں شائد ہی کوئی اجیہا پرش ملے گا جو تہانوں چنگا جاندا ہووے۔ اتے تہاڈی ایس قسم دی منفی زندگی گزارن دے سبب تہاڈی مرگ سمے لوکی خوشی مناون گے کہ ہن تسی دفع ہو رہے او۔ تسی آپوں اپنی زندگی بارے سوچ کے پچھتاؤ گے کہ تسی کیہو جئی زندگی گزاری۔ تہانوں ایہ جان کے بڑی مایوسی ہووے گی کہ جس قسم دی تسی زندگی گزاری اوس دی وجہ توں کوئی وی تہانوں نہیں پچھدا۔ تے ایس توں ایہ گل صاف ظاہر اے کہ جے تسی ایہناں مڈھلے انسانی سنسکاراں نوں امن جوگ کرو گے تے سچی خوشی اتے ہمیش دی شانتی دی آشا محال اے۔ اتے اخیر جد تہانوں موت آ جاۓ تے تہانوں پچھن والا کوئی نہیں ہووے گا، کوئی تہاڈے نال موہ رکھن والا نہیں ہووے گا، تسی ایس دنیا توں خالی ہتھ ، کھوکھلے پن دا شدید احساس لے کے، اتے ڈاڈھی نراش دَشا وچ سِدھارو گے۔ تے اجیہی زندگی جس وچ دوجی ذی حس مخلوق نوں امن جوگ کیتا جاوے، حیاتی بِتان دا ڈاڈھا مورکھ  ڈھنگ اے۔ 

دوجے پاسے، جے تسی ایہناں مڈھلے انسانی سنسکاراں نوں پنگرو اتے ایہناں دی ٹہل سیوا کرو، جس وچ انسانی سرت اتے حکمت وی شامل ہووے، تے تسی اپنے اندر ات دی انسانی درد مندی پیدا کر سکو گے۔ حیاتی بِتان دا ایہ طریقہ سیانے لوکاں دا طریقہ اے؛ ایس طریقہ توں تسی اپنی زندگی نوں ارتھک بنا سکدے او۔