میں 'اجوکے سمے وچ دھرم دی اہمیت' تے گل کرنا چاہنا واں۔ ہر کوئی، فطرتاً، آتما دی موجودگی دا احساس رکھدا اے تے، اودے نال، جانکاری لائق قدرت دے مظاہر نال دکھ، سکھ یا غیر جانبدار احساس نال واسطہ رکھدا اے۔ ایہ ایہو جیہیاں سچیاں گلاں نیں جنہاں دی پرچول دی لوڑ نئیں کہ کیوں (انج ہے یا ہویا)۔ ایہ شے جانوراں وچ وی پائی جاوندی اے۔ فطرتاً، اسی سب خوشی منگنے آں تے غم تے دکھ نوں چنگا نئیں جاندے۔ ایہ گل وی ثابت کرن دی کوئی لوڑ نئیں۔ ایس بنیاد تے، اسی ہر شخص دے ہنسدی کھیڈدی جند بتاون تے دکھ تے قابو پاون دے حق دی گل کر سکنے آں۔
دکھ تے سکھ دیاں دو ونڈاں نیں۔ اک ساڈی جسمانی حسلی واپر نال جڑی ہوئی اے تے اک ساڈے من دی پکھ نال۔ حسلی پکھ سارے ممیلیاں وچ جیہڑے کہ پنج حسنیکاں رکھدے نیں سانجھی اے۔ جتھوں تیکر من دی پکھ دا معاملہ اے، ایہ کجھ جانوراں وچ موجود اے۔ پر چونکہ انساناں دی بدھی بوہتی ترقی یافتہ اے، تے اوہناں دی یاد داشت وی لمی ہوندی اے تے اوہناں نوں مستقبل بارے وی خیال آوندے نیں۔ ایہ (صلاحیت) جانوراں کول نئیں۔ ایس پاروں، انساناں نوں من دا سکھ، تشفی یا دکھ – آس، امید تے خوف ہوندا اے۔ لہٰذا جسمانی خوشی تے غم تے من دی خوشی تے غم وکھو وکھ شیواں نیں۔ سانوں شریر دی پیڑ ہو سکدی اے، پر جے ساڈا من خوش ہووے، یا کسے ہور سمے، جد ساڈا شریر شانت ہووے، پر ساڈے من وچ چنتا تے نراس ہووے۔
جسمانی پکھ باہرلیاں شیواں نال جڑیا ہویا اے – بھتہ، کپڑا لتا، کوٹھا، ودیہ تکنیاں، اوازاں، سونگھنیاں، چکھنیاں، باہرلیاں حسنیکاں، مادی سوکھاں۔ کجھ لوکیں بڑے دھن دولت والے ہوندے نیں۔ اوہناں کول مشہوری، ودیا، ستکار، کئی یار بیلی ہوندے نیں۔ پر فیر وی، بطور اک انسان دے، اوہ بڑے دکھی ہوندے نیں۔ ایدی وجہ ایہ وے کہ مادی سہولتاں من دی تسلی تے تشفی نئیں کر سکدیاں۔ جس بندے نوں چوکھی پریشانی، چنتا، مقابلہ، ساڑا، نفرت تے گوڑھیاں سنگتاں ہوون – ایہ من نوں ناخوش کردیاں نیں۔ ایس لئی، جسمانی تے مادی بھلائی دیاں حداں مقرر نیں۔ جے اسی اندرلی پکھ نوں بھلا دیئے، تے ساڈی جند خوش نئیں ہووے دی۔ سوکھے سماجاں وچ مادی سہولتاں تے ہوندیاں نیں، پر اوہ ایس گل دی ضمانت نئیں دے سکدے کہ اوتھے لوکیں خوش، شانت تے سوکھے مناں دے مالک نیں۔ ایس لئی، سانوں من دا سکون پیدا کرن واسطے اک تانے بانے دی لوڑ اے۔
عام طور تے، دھرم راہیں اسی من دی شانتی تے تشفی، من دا ارام ایمان راہیں، پیدا کر سکنے آں۔ بوہت سارے لوک مندے نیں کہ من دی شانتی دا کوئی سیکولر طریقہ ہونا چاہیدا اے، پر میں اودے تے وڈے اکٹھ وچ گل بات کراں دا۔ پر جے اسی ایمان راہیں من دی شانتی دی گل کرئیے، تے فیر اسی دھرم نوں دو ونڈاں وچ ونڈ سکنے آں – دھرم بنا فلسفہ تے دھرم نال فلسفے دے۔
بیتے یُگ وچ، جدوں لوکاں تے کوئی مصیبت آوندی سی تے اوہ آس تے تسلی لئی دھرم دا استعمال کردے سان – ایہو جیہیاں مصیبتاں جیہڑیاں ساڈے وس توں باہر ہوون، نراس۔ ایہو جیہے حالاں وچ دھرم آس دواندا اے۔ مثلاً، رات ویلے جانوراں دا ڈر اے، ایس لئی اندھیرے وچ بوہتا ڈر لگے دا۔ چانن وچ، اسی محفوظ محسوس کرنے آں۔ سورج توں جوتی ملدی اے، ایس لئی سورج پوتّر منیا جاندا اے تے ایس لئی کجھ لوک سورج دی پوجا کردے سان۔ جے سانوں ٹھنڈ لگدی ہووے تے اگ ارام دیندی اے تے ایس پاروں کجھ لوک اگ نوں چنگی شے مندے نیں۔ کدے بجلی (ڈگن) نال وی اگ لگ جاوندی اے، جیہڑی غیبی گل سمجھی جاوندی اے، تے ایس پاروں دوویں اگ تے بجلی پوتر نیں۔ ایہ پراچین ایمان اے، ایدے پچھے کوئی فلسفہ نئیں۔
اک ہور گوت اوہ وے جدے وچ ہورے مصری سماج رلت اے۔ مینوں ایدا کجھ پتہ نئیں۔ مصری تہذیب ۶ یا ۷ ہزار ورہے پرانی اے تے ایدے وچ دھرم موجود سی۔ اک وار جدوں میں قاہرہ وچ کسے جامعہ وچ ساں، میں آکھیا کہ جے میرے کول ویلا ہووے، تے میں اوتھے پڑھ کے پرانی مصری تہذیب بارے کجھ ہور سکھاں، پر بدقسمتی نال میرے کول ویل نئیں ہے۔ بہر حال، دھرم دی اک ہور گوت اوہ وے جدے وچ بھارت دی وادی سندھ دی تہذیباں تے چینی تہذیب شامل نیں۔ اوہناں دے دھرم زیادہ ترقی یافتہ سان جنہاں دا کوئی نظریہ سی۔ شائد سندھ دی وادی وچ دوجیاں نالوں (ایہ شے) زیادہ سی۔ بھارت وچ، تن یا چار ہزار ورہے پہلاں ایہو جیہا دھرم موجود سی جدے پچھے کوئی فلسفہ سی۔ یعنی، دھرم دی اک ہور گوت اوہ وے جدے وچ فلسفی نظریے پائے جاوندے نیں۔
ایس دوجی گوت وچ، عام سوال نیں۔ اک یہودی بیلی نے ایناں بارے ودیہ گل کیتی: "میں" کون آں؟ میں کتھوں آیا؟ میں کتھے جاواں دا؟ ایس جند دا گَون کیہ اے؟ ایہ وڈے سوال نیں۔ ایہناں دے جواباں دے دو پرت نیں: دھرمی تے ان دھرمی۔
بھارت وچ، تن ہزار ورہے پہلاں لوکاں نے ایہ سوال کہ "میں" کیہ آں، آتما کیہ اے؟ دا جواب پاون دی کوشش کیتی۔ عام تکنی موجب، شریر جوانی وچ بڈھیپے نالوں اڈ دکھدا اے۔ تے من وی، منٹاں وچ بدل جاوندا اے۔ پر سانوں "میں" دے وجود دا فطری طور تے احساس ہوندا اے – جدوں "میں" جوان ساں، جدوں "میں" بڈھا ساں۔ ایس لئی شریر تے من دا کوئی مالک ہونا چاہیدا اے۔ ایہ مالک ایہو جیہا ہووے جیہڑا ازاد تے ہمیش ہووے، ان بدل، جد کہ شریر تے من بدلدے رہن۔ لہٰذا، بھارت وچ ، اک نفس، اک پران، اک "آتما" – ایہ سوچ پیدا ہوئی۔ جد شریر کسے کم دا نہ رہوے، تے نفس قائم رہندا اے۔ ایہ "میں" دا جواب اے۔
پر فیر، آتما کتھوں آئی؟ ایدا کوئی مڈھ یا انت وی ہے؟ مڈھ نہ ہون نوں مننا اوکھا اے، کوئی مڈھ ضرور ہووے دا، جویں شریر دا مڈھ ہوندا اے۔ تے رب آتما بناوندا اے۔تے جتھوں تیکر انت دا معاملہ اے، اسی رب دے حضور پیش ہو جانے آں یا رب وچ مل جانے آں۔ مشرق وسطیٰ دے دھرم – پرانا یہودی دھرم، عیسائی دھرم تے شائد مصری وی – سورگ دی جند وچ ایمان رکھدے نیں۔ پر، یہودیاں، عیسائیاں تے مسلماناں لئی، رب ہی سب توں وڈی سچائی اے، کرتار۔ ہر شے اودے توں ہی آوندی اے۔ تے نالے رب وچ ات حدل شکتی، درد مندی تے حکمت اے۔ ہر دھرم ات حدل درد مندی تے زور دیندا اے، جویں ﷲ۔ تے رب ساڈے قیاس توں باہر اے، سب توں وڈی سچائی۔ ایہ الوہی دھرم اے۔
فیر،تن ہزار ورہے بیتے، جد سانوں بھارت وچ سمکھیا فلسفہ ملیا۔ تے ایدے اندر، دو پرت نیں: اک دا رب تے ایمان اے تے دوجا رب نوں نئیں مندا۔ سغوں، دوجا پرت پراکرت مادے دی گل کردا اے، 'پراکرتی' تے ۲۵ قسماں دے ہور وجود جنہاں بارے جانکاری ممکن اے۔ تے، اوہناں لئی، پراکرت مادہ ہمیش اے تے کرتار اے۔ لہٰذا، مہاتما بدھ توں پہلاں ہی غیر الوہی سوچاں موجود سان۔
فیر، نیڑے تریڑے ۲۶۰۰ ورہے ہوۓ، مہاتما بدھ تے جین مت دا بانی مہاویر آۓ۔ اوہناں وچوں کسے نیں وی رب دا ذکر نئیں کیتا، سغوں نرا علت و معلول تے زور دتا۔ تے، سمکھیا دی اک دھر، تے جین مت تے بدھ مت دوویں غیر الوہی دھرم نیں۔
غیر الوہی دھرماں وچوں، بدھ مت ایہ کہندا اے کہ ہر شے مغر کجھ سبب تے حالات ہوندے نیں، تے ایس پاروں، علت و معلول دی اصلاں وچوں اک اصل بدلاؤ اے۔ شیواں کدے اک تھاں تے ٹُھک نئیں ہو رہندیاں۔ ایس لئی، کیوں جے نفس یا "میں" دا مڈھ شریر تے من اے، جیہڑے ہر ویلے تبدیل ہوندے رہندے نیں، تے کیونکہ "میں" اوہناں تے آسرا کردا اے، ایس لئی "میں" دی اصل وی اوہو ہی ہووے دی۔ ایہ بدلاؤ بنا تے امُک نئیں ہو سکدا۔ جے اصل بدلے، تے فیر جو وی اودے تے قائم اے اوہ وی بدل جاۓ دا۔ ایس لئی، امکدی تے بدلاؤ بنا کوئی روح نئیں – "آتما"، بے غرض۔ ایہ بدھ مت دا اک نویکلا تصور اے – ہر شے اک دوجے نال جڑی ہوئی اے تے اک دوجے تے آسرا کردی اے۔ لہٰذا، تن غیر الوہی دھرماں وچ، بھاویں دوجے دو سبب دے نظریئے نوں مندے نیں، پر اوہ اک امکدی، بدلاؤ بغیر آتما تے ایمان رکھدے نیں۔
لہٰذا، ایہو جیہے دھرم جیہڑے ایمان دے نال فلسفے نوں وی رلاندے نیں، کئی طراں دیاں وکھو وکھ سوچاں نیں۔ پر سبناں دے دو پرت نیں – فلسفہ تے سوچاں، تے عبادت وی۔ فلسفے تے سوچاں وچکار بڑا اڈ اے، پر عبادت اکو ہی اے – پیار، درد مندی، در گذر، برداشت، ضبط نفس۔ وکھو وکھ فلسفے تے سوچاں نریاں ایس کم آوندیاں نیں کہ لوکاں وچ پیار، درد مندی، در گذر، وغیرہ دی آشا تے ایمان نوں جنم دتا جا سکے۔ ایس لئی، ایہناں سارے فلسفیاں دا مقصد تے ہدف اکو ہی اے – پیار، درد مندی، وغیرہ اپراجنا۔
بدھ مت نیں ایدا نتارا کیتا اے۔ مہاتما بدھ نیں کئی وکھو وکھ سوچاں دا سبق دتا، اکثر اک دوجے نال ٹاکر سوچاں دا۔ کجھ سوتر ایہ دسدے نیں پئی ۔۔۔۔۔ – شریر تے من – اک بھار اے جیہنوں نفس نیں چکیا ہویا اے۔ بھار تے اوہنوں چکن والا دوویں اکو ہی نئیں ہو سکدے، ایس پاروں نفس دا وجود وکھ اے تے آپوں پکے پیریں کھلوتا ہویا اے۔ اک ہور سوتر کہندا اے کہ کرم یا کم وجود رکھدے نیں، پر ایہو جیا کوئی شخص نئیں جیہڑا کرتاں کردا اے، کوئی حقیقی نفس نئیں۔ دوجے سوتر کہندے نیں کہ خارجی وجود ورگی کوئی شے نئیں۔ نرا من دا ہی وجود اے تے سب موجودات من دے اندر ہی وسدے نیں۔ تے من وجود رکھدا اے؛ ایدا وجود حقیقی اے۔ پر کجھ سوتر ایہ دسدے نیں پئی نہ من تے نہ ایدے وسنیک سچا وجود رکھدے نیں – کسے شے دا وجود حقیقی نئیں، جویں 'پراجنا پرامت سوتر' وچ، مثلاً ' دل سوتر' (کہندا اے): "نہ کوئی اکھ، نہ کن، نہ نک، نہ جیب، نہ شریر نہ من۔" ایہ سب اک دوجے نال ٹکراندے نیں، پر سبناں دا مڈھ اکو ہی اے، شکیا مونی مہاتما بدھ ۔
مہاتما بدھ دے ایہ سارے (فلسفے) دسن دا مطلب ایہ نئیں کہ اوہنوں کوئی پلیکھا سی۔ تے نہ ہی اوہنے جان بوجھ کے ایہ سب کجھ سکھایا تاں جے اپنے مریداں نوں پلیکھے وچ پا دیوے۔ اوہنے ایس طراں کیوں دسیا؟ مہاتما بدھ لوکاں وچ نکھیڑ دی قدر کردا سی، تے ایس لئی اوہنے سارا کجھ اوہناں نوں اوہناں دی مدد کرن لئی سکھایا۔ اوہنے تکیا کہ ایہ سارے ہی اہم نیں۔
تن ہزار ورہے پہلاں ہورے کوئی (دنیا دی) کروڑ یا دس کروڑ آبادی ہووے دی۔ ہن ۶ ارب توں وی ودھ اے۔ تے اینے وڑے لوکاں وچ یقیناً ون سونّے سبھا دے لوکیں ہوون دے۔ اسی ایہ (فرق) اکو ہی ماں پیو دے نیانیاں وچ ویکھ سکدے آں۔ ایتھوں تیکر کہ جوڑے دے بالاں دے من تے جذبات فرق ہوندے نیں۔ لہٰذا، انساناں وچکار، وکھرے سبھا، وکھرے واتا ورن، وکھریاں سوچاں موجود نیں۔ ایہناں ون سونیاں اوپر ماحول، جغرافیے تے آب و ہوا دا وی اثر ہوندا اے۔ جویں، عرب وچ تتا تے سکا اے۔ بھارت وچ برکھا ہوندی اے، تے ایس طراں ایہ فرق اے تے لوکاں دا واتا ورن وی وکھ اے۔ شائد پراچین یگ وچ، سارے لوکیں تقریباً اکو جیہے سان۔ پر ہن، ایہناں ون سونیاں پاروں، ایہ ضروری اے کہ وکھو وکھ طریقے استعمال کیتے جاون۔ پر ایہناں وکھو وکھ فلسفیاں تے سوچاں نال کوئی فرق نئیں پیندا۔ سب توں وڈی شے ایہناں ساریاں دا مطلب تے منشا اے، تے ایہ (سب لئی) اکو ہی اے: ہوراں نال ورتا وچ نرمی تے درد مندی نال پیش آونا۔
کجھ لوکاں لئی، ایس پاروں، اک کرتار دا تصور، رب، چوکھا فائدہ مند اے۔ اک وار میں اک بڈھے عیسائی راہب نوں پُچھیا کہ عیسائیت پشلے جنماں نوں کیوں نئیں مندی۔ اوہنے دسیا،"ایہ والی حیاتی رب نے دتی اے۔" ایس طراں دی سوچ رب نال نیڑلے ہوون دا احساس پیدا کردی اے۔ ساڈا ایہ شریر ماں دی کوکھ وچوں آوندا اے تے اسی اپنی ماں دے نیڑے تے ماں کولوں سکھ محسوس کرنے آں۔ ایہو ہی معاملہ رب نال اے۔ اسی رب ولوں آونے آں تے ایس توں ساڈے اندر رب دے نیڑے ہوون دا احساس پیدا ہوندا اے۔ جناں کوئی نیڑے محسوس کرے، اونی ہی رب دی مت نوں منن دی منشا مضبوط ہوندی اے، جو کہ پیار تے درد مندی اے۔ لہٰذا، الوہی سوچ بڑی تگڑی اے تے کئی لوکاں لئی غیر الوہی سوچ نالوں کدرے زیادہ فائدہ مند اے۔
(لوکاں لئی) چنگا ایہ وے کہ اپنا دھرم نہ بدلن۔ منگولیا وچ، مشنری لوکاں نوں عیسائی بنن دے ۱۵ ڈالر دیندے نیں۔ تے لوکیں اوہناں کول جا کے ہر ورہے عیسائی بندے نیں، کڑی مڑی، تاں جے اوہ ہر واری ۱۵ ڈالر لے سکن! میں ایہناں مشنریاں نوں صلاح دینا واں پئی ایہناں لوکاں وچ دخل نہ دیو تے ایہناں نوں روائتی بدھ متی ہی رہن دیو۔ ایہ انج ہی اے جویں میں پچھمی لوکاں نوں کہنا پئی اپنا دھرم نہ بدلن۔
چوکھی جانکاری چنگی گل اے۔ ایدے نال (دوجیاں لئی) ستکار پیدا ہوندی اے۔ ایس پاروں، اپنے عیسائی دھرم تے قائم رہوو، جے تسی عیسائی او، پر دوجے دھرماں بارے جانکاری تے سدھ بدھ حاصل کرو۔ جتھوں تیکر طریقیاں دا تعلق اے، سارے اکو ہی سبق دیندے نیں – پیار، درد مندی، رواداری۔ کیوں جے سب دا سبق سانجھا اے، ایس پاروں بدھ مت دے کجھ طریقے اپناون وچ کوئی حرج نئیں۔ پر جتھوں تک بدھ مت دے حقیقت توں انکار (عدم کرتار) دا مسٔلہ اے – ایہ خالص بدھ متی معاملہ اے۔ ہوراں لئی ایدی جانکاری کسے کم نئیں۔ اک واری مینوں اک عیسائی پادری نے پچھیا پئی خالی پن کیہ شے وے، تے میں اوہنوں آکھیا پئی ایدا تینوں کوئی فائدہ نئیں۔ جے میں مکمل آپس دی پتیجن دا سبق دیواں، تے ایدے توں اودے رب وچ پکے ایمان نوں نقصان پوہنچ سکدا اے۔ ایس پاروں، ایہو جیہے لوکاں لئی ایہو ہی بھلا اے کہ اوہ خالی پن بارے گل بات نہ سنن۔
گل ایتھے مکدی اے، چونکہ سب وڈے دھرماں دا مقصد اکو ہی اے، نرے نکھیڑ ول تے نکھیڑ فلسفے نیں، پر سانجھا مدعا ہوندیاں، تے ایہ آپس دی ستکار دا مڈھ اے۔ لہٰذا، اپنے دھرم نال جڑے رہوو۔ پر، جے میرے لیکچر وچ کوئی بدھ متی ول چنگے دِسن، تے اوہناں نوں استعمال کرو۔ جے اوہ کم دے نہ لگن، تے فیر اوہناں نوں جان دیو۔