اسلامی اکھ دھرائی بھوں بدھ مت

درمیانی ویویں صدی دا (اسلامی) عالم حامد عبدالقادر، اپنی کتاب 'مہان بدھ: اوس دی جیون چرتر اتے فلسفہ' )عربی: 'بدھ الاکبر حیات و فلسفہ')، وچ ایہ نظریہ پیش کردا ہے کہ نبی دھل- کفل، یعنی "کفل دا واسی" جس دا قران وچ (الانبیا ۸۵ اتے سعد ۴۸) دو وار بیان آیا بطور اک صابر تے بھلے انسان دے، ایہ اصل وچ شکیامونی مہاتما بدھ دا ذکر ہے۔ بھاویں چوکھے عالم دھل- کفل نوں نبی حزقیال دسدے نیں، پر قادر دا ایہ آکھنا ہے کہ "کفل" کپیلا دا عربی روپ اے، جو کہ کپیلاوستو دی تخفیف اے۔ اوس دا ایہ وی وچار ہے کہ قران وچ انجیر دے درخت دا ذکر (التین ۱-۵) مہاتما بدھ ول حوالہ اے کیوں جے اوس نوں اک انجیر دے درخت ہیٹھ گیان ہویا سی۔ کجھ عالم ایس وچار نوں مندے نیں، اتے ایس دے حق وچ، فارس دے گیارھویں صدی دے بھارتی تاریخ دے مورخ البیرونی دا حوالہ دیندے نیں جس نے مہاتما بدھ نوں نبی منیا۔ پر کجھ ہور ایس اخیرلے ثبوت نوں نئیں مندے اتے ایہ کہندے نیں کہ البیرونی دا کہنا سی کہ بھارت دے لوک مہاتما بدھ نوں نبی مندے سان۔

کجھ عالم مہاتما بدھ میتریا، دیالو یا رحیم، جس بارے پیشین گوئی کیتی گئی ہے نوں نبی پاک محمدﷺ رحیم ذات دا بندہ، نال رلاندے نیں۔ بھاویں اوہ سچائیاں جیہڑیاں مہاتما بدھ نوں انجیر دے درخت ہیٹھ ملیاں الہامی نئیں منیاں جاندیاں، پر مغروں آون والے مہان بودھی عالماں نوں پوتر لکھتاں دا الہام ہویا اے، جویں کہ چوتھی صدی دے بھارت وچ اسنگا جو کہ میتریا کولوں توشیتا (خوشی نال بھریا سورگ) توں سدھا ہی آیا۔

مہاتما بدھ دا گیان اتے اوس دا ہوراں نوں ایس دے ول سکھاون نوں سنسکرت وچ "دھرم" آکھدے نیں، جس دا لفظی مطلب ہے "حفاظتی تدبیراں"۔ ایہ اوہ حفاظتی بندھ اتے ول نیں جنہاں دا مقصد اپنے آپ نوں اتے ہوراں نوں دکھ توں بچانا ہے۔ دوسری صدی قبل مسیح توں مہاتما بدھ دے ایہناں بارے درس جیہڑے ہُن تیکر زبانی لگے آرہے سان دھرمی لکھتاں دے روپ وچ لکھے جان لگے۔ اجوکے ازبکستان اتے اتری افغانستان وچ، جتھے عرباں دا پہلی وار بودھیاں نال واہ پیا، ایہناں لکھتاں دے روپ جیہڑے عام ملدے سان اوہ پرانی ترک اتے سگدی زباناں وچ ترجمے دی شکل وچ سان۔ ایہناں زباناں وچ 'دھرم' دا ترجمہ 'نوم' کیتا گیا سی، جو کہ یونانی زبان توں منگیا ہویا شبد ہے جس دا مطلب ہے "قانون"۔

'قران' "اہلِ کتاب" یعنی عیسائیاں اتے یہودیاں لئی رواداری دا سبق دیندا ہے۔ جدوں عرباں دا بودھیاں نال واہ پیا، تے بھاویں اوہ "اہلِ کتاب" نئیں سان، فیر وی اوہناں نوں اوہو ہی رتبہ اتے حقوق دتے گئے جیہڑے عرباں دے راج وچ عیسائیاں اتے یہودیاں نوں حاصل سان۔ اوہناں نوں اپنے دھرم اوپر چلن دی اجازت سی جے اوہناں وچوں عام لوکیں جزیہ ادا کرن۔ ایس دا مطلب ایہ ہے کہ انج لگدا اے کہ "اہلِ کتاب" دا قانونی تصور ودھا کے اوہناں نوں وی رلاندا ہے جیہڑے کسے اُچے شکتی مان دے دتے ہوۓ سنسکاری اصولاں اوپر چلدے ہون۔

چار اُچے سچ

مہاتما بدھ دی اُکا ہی مڈھلی شکشا نوں "چار اُچے سچ" مندے نیں، اوہ چار حقیقتاں جنہاں نوں پوہنچیاں ہوئیاں بزرگ ہستیاں سچ مندے نیں۔ اوہنے تکیا کہ ہرکسے دا (۱) سچ مچ دیاں سمسیاواں نال واہ پیندا ہے۔ بھاویں (جندڑی وچ) کئی خوشیاں وی ملدیاں نیں پر ایس گل توں انکار نئیں کہ جند اک اوکھا پینڈا اے۔ روگ، بڑھیپا، مرگ اپنی یا کسے عزیز دی، زندگی وچ ناکامیاں، ہوراں نال ناطے وچ پریشانیاں، وغیرہ ایہ سب ڈاڈھی اوکھیاں شیواں نیں۔ پر لوکیں اپنے رویہ نال جس دی بنیاد پلیکھے اوپر ہوندی اے ایہناں معاملیاں نوں ہور وی اوکھا بنا لیندے نیں۔

(۲) مصیبتاں دا مول سبب بے خبری یا حقیقت بارے لاعلمی ہے۔ مثال دے طور تے، سب لوکیں ایہ سوچدے نیں کہ اوہ سارے جگ دا مرکز نیں۔ نکیاں ہوندیاں، جدوں اوہ اکھیاں میٹدے نیں، تے انج جاپدا ہے کہ ہر کوئی اپنا وجود کھو بیٹھا اے۔ ایس دھوکے والے روپ موجب، اوہ سوچدے نیں کہ اُکا اوہو ہی اہم نیں تے اوہناں دی گل ہمیش ہی منی جانی چاہیدی اے۔ ایس طراں دے من رجھت، من اہم رویے دی بنا اوپر اوہ کپت کردے نیں، لڑدے اتے جنگاں کردے نیں۔ پر جے ایہ گل کہ اوہ جگ دا مرکز نیں سچ ہوندی تے فیر ہر کوئی ایس گل نوں مندا۔ پر ایس گل نوں کوئی نئیں مندا، کیوں جے ہر کوئی ایہو ہی سوچ رکھدا ہے کہ اوہ سارے جگ دا مرکز اے۔ سارے تے سچ نئیں ہو سکدے۔

البتہ، ایہ ہو سکدا اے کہ (۳) سارے مسٔلیاں نوں ڈک لیا جاوے تاں جے کسے نوں مڑ کے کدی دکھ نال واہ نہ پوے۔ ایس طراں تاں ہو سکدا اے جے (۴) کوئی من دی اوس لانبھ نوں پھڑ لوے جس نال حقیقت دی سرت آوندی ہے۔ دوجے لفظاں وچ، جے بندے نوں ایس گل دی چنگی طراں سمجھ آ جاوے کہ اسی سارے اک دوجے نال جُڑے ہوۓ آں اتے اک دوجے اوپر دھرواس رکھنے آں، اتے نالے کوئی وی جگ دا مرکز نئیں، تے فیر لوکیں اپنی سمسیاواں دا حل پاون جوگے ہو جان دے تاں جے اوہ آپس وچ رل کے ایکتا اتے شانتی نال رہ سکن۔ یعنی بدھ مت دی بنیادی سوچ سائینسی اتے سرتی ہے۔ مصیبتاں نوں مکاون لئی اوہناں دے سبباں دی پچھان تے اوہناں دا مُکا لوڑی دا اے۔ ہر شے علت و معلول دے قانون اوپر چلدی ہے۔

خالی پن اتے آپس دی محتاجی

مہاتما بدھ دی شکشا دیاں مڈھلیاں گلاں ایہ نیں، حقیقت نوں تکنا، اچیچ ہر شے اتے ہر انسان دا آپس دا جوڑ، تے ایس دے نتیجے وچ ہر شے لئی برابر دا پیار اتے دردمندی پیدا کرنا۔ جیہڑا اصول ہر شے نوں جوڑ کے رکھدا ہے اوس نوں "خالی پن" کہندے نیں، جو کہ ہر نام اتے تصور توں پرے ہے۔ خالی پن دا مطلب ہے کہ کوئی شے وی ناممکن اتے تصوراتی وجود نئیں رکھدی، جویں ہر شے توں وکھ وجود (رکھنا)، سغوں سب ہستیاں اتے شیواں آپس دی محتاجی نال اپراجن ہوندیاں نیں۔ کیوں جے سب حیاتی رچنا اتے ماحول اک دوجے اوپر دھرواس رکھدے نیں، تے بندے نوں چاہیدا ہے کہ سبناں ہوراں لئی (دل وچ) موہ، چنتا اتے درد مندی رکھے اتے اوہناں دی چنگی طراں سہائیتا دی ذمہ واری قبول کرے۔ایہناں دو شیواں، خالی پن اتے درد مندی، جنہاں نوں بدھی اتے ول کہندے نیں، اوپر توجہ دین لئی بندے نوں مکمل سمادھ اتے اپنی ذات دے سنسکار دی پکی پیڈھی نیو دی لوڑ ہندی ہے۔ ایہناں ساریاں گلاں دا ول سکھن لئی مہاتما بدھ نے کئی طریقے دسے۔

سنسکار اتے کرم

مہاتما بدھ نے راستی دی حیاتی جس وچ اچار وہار دا پورا خیال رکھیا جاوے گزارن اوپر زور دتا۔ اوس نے آکھیا کہ ہوراں دی مدد کرو، تے جے ایہ نہ ہو سکے، تے کسے نوں دکھ وی نہ دیو۔ اوس نے سنسکار دی نیو نوں کرم دے سائینسی اصولاں مطابق سمجھایا، یعنی رویہ بارے علت و معلول دا قانون۔ "کرم" دا مطلب قسمت نئیں، سغوں ایہ اوہناں تاہنگاں دی گل ہے جو کہ بندے دے طبعی، زبانی اتے من دے کماں دا موجب بندے نیں۔ چنگے یا بھیڑے کم کرن دی تاہنگ پشلے چج چالے توں جنم لیندی ہے، اتے بندے نوں اجیہے حال پیدا کرن دی ٹوہ لاندی ہے جس دے وچ انسان نوں دکھ یا سکھ نال کسے اک خاص پدھر اوپر واہ پیندا اے۔ ایہ حال ایس جیون وچ یا اگلے جیوناں وچ پیدا ہون دے۔

پنرجنم

دوجے بھارتی دھرماں وانگوں بدھ مت وی پنرجنم یا آواگون نوں مندا ہے۔ کسے بندے دا من دا چلار، اپنی فطرت، صلاحیتاں، وغیرہ سنے، پشلے جنماں توں آوندا اے اتے اگلے جنماں ول ٹُر جاوندا اے۔ اپنے کرم اتے اوہناں توں پیدا ہون والے رحجاناں دے انوسار، کوئی بندہ جنت یا دوزخ وچ مڑ کے جم سکدا ہے، یا اک جانور، انسان یا کسے بھوت یا روح دے روپ وچ پنر جنم لے سکدا ہے۔ ساریاں ہستیاں نوں اختیاروں باہر پنر جنم نال واہ پیندا ہے جس دی وجہ اوہناں دے بھیڑے رویے، مثلاً موہ، غصہ اتے بھولپن، نالے اوہناں توں پیدا ہون والیاں اوہ کرمائی تاہنگاں نیں جیہڑیاں اوہناں نوں کسے خاص کرم اوپر مجبور کردیاں نیں۔ جے کوئی انسان پشلے (بھیڑے) اچار وہار موجب اپنے من وچ پیدا ہون والیاں منفی تاہنگاں دے پچھے لگ کے بھیڑا کرم کرے، تے ایس دے نتیجے وچ انسان دکھ پاۓ دا۔ دوجے پاسے، جے کوئی مانس چنگے کم کرے، تے اوس نوں خوشی ملے دی۔ ایس پاروں، کسے بندے دی خوشی یا دکھ کوئی انعام یا سزا نئیں، سغوں انسان دے پشلے کرماں توں علت و معلول دے قانون موجب پیدا کیتا ہویا امر ہے۔

بدھ مت دے سنسکار دی بنیاد اپنے آپ نوں دس اچیچ نقصان پوہنچان والے کرماں توں باز رکھنا ہے۔ ایہ قتل، چوری، اتے جنسی بدکاری دے طبعی فعل نیں؛ زبان والیاں وچ جھوٹ، نکھیڑ پاون والی گل کرنا، بدزبانی، تے فضول گلاں کرنا شامل نیں؛ من دے فعلاں وچ لوبھی سوچ، کپٹ اتے توڑ موڑ والی ویری سوچ شامل نیں جس دے نال انسان کسے وی شے نوں چنگا نئیں متھدا۔ مہاتما بدھ نے 'شریعہ' وانگوں کوئی (دیوانی یا فوجداری) قانون نئیں سی دتا جدے راہیں بندہ برے کماں دی سزا متھ سکے۔ بھیڑے کم کرن والیاں نوں بھاویں انسان سزا دین یا نہ دین، پر بدکار لوک اپنے کرماں دا کیتا ضرور بھگتن دے۔

بھگتی پوجا اتے مراقبہ

مہاتما بدھ نے ایہ تکیا کہ نہ صرف سب لوکیں مصیبتاں نوں نتھ پا کے مہاتما بدھ بنن دی صلاحیت رکھدے نیں، سغوں بندے وکھو وکھ ریجھ اتے بھاونا وی رکھدے نیں۔ ایہناں نکھیڑاں نوں دھیان وچ رکھدیاں ہویاں، اوس نے (انساناں نوں) اپنیاں کمزوریاں اوپر قابو پان اتے اپنی صلاحیتاں توں پورا فائدہ چکن دے ول سکھاۓ۔ ایہناں وچ پڑھائی، بھگتی پوجا جس وچ دعا توں پہلاں تن واری سجدہ کرنا، اتے حاجت منداں تے درویش ونش انساناں نوں کھلے دل نال خیرات دینا، مہاتما بدھ دے نام اتے پوتر شبداں (منتراں) دی مالا جپنا، پوتر استھاناں دی زیارت اتے پوتر مڑھاں دوالے پھیرے لاونا، اتے اچیچ مراقبہ کرنا شامل نیں۔ مراقبے دا مطلب اک بھلی عادت بنانا ہے جو کہ اجیہی بھلیاں سوچاں جویں پیار، صبر، خبرداری، سمادھ، اتے حقیقت دی پچھان، نالے اپنی حیاتی وچ ایہناں دا استعمال، ایہ سب کجھ تکنا ہے۔

ایس توں علاوہ، مہاتما بدھ نے لوکاں نوں ایہ وی آکھیا کہ اوس دیاں گلاں اوپر بنا پرچول دے ایمان نہ لے آون، اتے اوہناں نوں آپوں انج پرکھن جویں سونا خریدن لگے نیں۔ جے لوکاں نوں اپنے ذاتی تجربے راہیں اوس دیاں گلاں وچ کوئی گُن دِسے تے فیر اوس نوں اپنی جندڑی وچ رلان۔ مہاتما بدھ نے آکھیا کہ اپنا دھرم یا سنسکرتی نوں بدلاون دی کوئی لوڑ نئیں۔ جس کسے نوں اوس دی شکشا وچ کوئی گل چنگی دِسے اوہ خوشی نال اوس نوں اپنا لوے۔

بدھ مت وچ پوجا لئی کوئی خاص وقت مقرر نئیں۔ نہ ہی مُلّا پوجا کرواندے نیں اتے کوئی سبت دا دن وی نئیں۔ لوک کسے سمے کسے تھاں وی پوجا کر سکدے نیں۔ زیادہ تر پوجا بدھ مندراں وچ یا گھراں وچ مڑھی دے موہرے کیتی جاوندی ہے۔ عام طور تے مہاتما بدھ یا بودھی ستوا دے بُت یا مورتاں رکھیاں ہوندیاں نیں، اوہ ہستیاں جو اُکا ہی ہوراں دی مدد کرن اتے مہاتما بدھ بنن وچ رُجھے ہوۓ نیں۔ لوک ایہناں بتاں دی پوجا نئیں کردے، سغوں ایہناں راہیں اوہناں وڈیاں ہستیاں اوپر اپنی توجہ لاوندے نیں۔ کیوں جے مہاتما بدھ اتے بودھی ستوا کوئی سروشکتی مان رب نئیں، ایس لئی پوجا دا مقصد اوہناں کولوں اُکساوٹ اتے اگواہی شکتی منگنا ہے تاں جے اپنی حیاتی وچ خیر دے کم کیتے جا سکن۔ ان پڑھ لوک اوہناں کولوں نری اپنیاں آساں پوریاں ہون دیاں دعاواں منگدے نیں۔ مہاتما بدھاں نے جو کجھ کھٹیا ہے اوس دا ستکار دکھاون لئی لوکیں اوہناں دیاں مُورتیاں اتے مورتاں موہرے اگر بتیاں اتے موم بتیاں بالدے نیں، پانی دے پیالے تے بھوجن پیش کردے نیں۔

خوراک؛ اتے شراب توں پرہیز

بدھ مت وچ کھان پین بارے کوئی قانون نئیں۔ بودھیاں نوں، جتھوں تیکر ہو سکے،سبزیاں کھان دی ہلا شیری دتی جاوندی ہے، پر جے بندہ نرے بوٹے ہی کھاوے تاں وی واہی بیجی دے ہر روپ وچ کیڑے تے مردے ہی نیں۔ تے بندہ کیڑیاں اتے جانوراں نوں گھٹ توں گھٹ نقصان پوہنچان پاروں اپنی خوراک دی لوڑ نوں گھٹا دیندا ہے۔ کدے کدارماس کھانا ضروری ہو سکدا ہے مثلاّ بیماری پاروں، یا اپنے میزبان نوں ناراض نہ کرن دی خاطر، یا جدوں کھان نوں ہور کجھ نہ لبھے۔ ایہو جئے موقعیاں تے، انسان اوس جانور دا شکر گذار ہوندا ہے جس نے اوس دی خاطر اپنی جان دتی تے اوس دے بہتر پنر جنم دی دعا منگدا اے۔

مہاتما بدھ نے اپنے منن والیاں نوں شراب دا اک قطرہ وی پین توں منع کیتا۔ بدھ مت دی تربیت دا مقصد خبرداری، سنسکار اتے اپنے اوپر قابو پیدا کرنا ہے۔ جدوں کوئی شراب پیندا ہے تے ایہ سب (صفتاں) ضائع ہو جاوندیاں نیں۔ پر سارے بودھی مہاتما بدھ دی ایس نصیحت نوں نئیں مندے۔

سنیاسی پنتھ

بدھ مت وچ سنیاسی اتے نچنت دونوں ہی پنتھ موجود نیں۔ اجیہے راہب اتے راہباواں وی نیں جیہڑے سینکڑیاں پیمان جنہاں وچ مکمل تجرد شامل ہے نبھاوندے نیں۔ اوہ اپنے سِر مُنا دیندے نیں، خاص قسم دے چوغے پاندے نیں اتے خانقاہواں وچ رہندے نیں۔ اوہ اپنی حیاتی پڑھائی، مراقبہ، پوجا اتے نچنت برادری دے بھلے لئی رسماں کرن تے وقف کر دیندے نیں۔ ایس دے بدلے نچنت لوکیں ایہناں راہباں دی سہائیتا خوراک نال کردے نیں بھاویں خانقاہواں راہیں یا اوہناں راہباں نوں خیرات دے کے جیہڑے اوہناں دے گھراں وچ روز سویرے بھکشا لین آوندے نیں۔

برابری

بھاویں مہاتما بدھ دے ویلے بھارت دا ہندو سماج ذاتاں وچ ونڈیا ہویا سی، جدے وچ کجھ ہیٹھلی پدھر دے لوک اچھوت سمجھے جاندے سان، مہاتما بدھ نے آکھیا کہ اوس دے پنتھ وچ رلت سب برابر سان۔ ایس طراں مہاتما بدھ نے اوہناں لئی جیہڑے خانقاہواں وچ وسنا اتے اپنی حیاتی روحانی عبادت وچ لاونا چاہندے سان، ذات پات دا نکھیڑ مُکا دتا۔ خانقاہواں وچ رتبے دی بنیاد اوہناں لئی آدر اوپر سی جنہاں نوں مقرر کیتا گیا سی اتے جنہاں نے لمے چِر تیکر اپنے عہد نبھاۓ سان۔ کوئی جوان جیہڑا کہ عمر والے توں پہلاں مقرر ہویا ہووے پوجا دے اکٹھ وچ اوس توں اگے بیٹھے دا اتے اوس نوں کھانا اتے چاء پہلاں دتی جاوے دی۔ ایشیائی رواج موجب، دھرمی مجلساں وچ جدوں بندے تے زنانیاں رل کے بیٹھن تے اوتھے مرد اگے اتے زنانیاں پچھے بیٹھن دیاں۔