Geniş kapsamlı ayırt edici farkındalık – yaygın biçimde bilindiği şekliyle “prajnaparamita”, mükemmel bilgelik- altı mükemmel tutumun sonuncusudur. Onun sayesinde analiz yapıp doğru şekilde ayırt ederek aydınlanmaya erişmek için bilmemiz gereken her şeyin doğası ve ince detaylarını kati bir şekilde bilebilir ve başkalarına fayda sağlayabiliriz. Doğru şekilde kavrayan geniş kapsamlı farkındalığın üç çeşidi vardır:
- En derindeki fenomen – gerçekliğin salt doğası, tüm fenomenlerin kendi kendini oluşturan doğasının tümünün noksanlığı, kavramsal bir anlam kategorisi veya kavramsal olmayan bir açığa çıkış ile bilme hali.
- Yüzeysel, alışılagelmiş fenomenler- bilginin beş ana alanı: El sanatları ve zanaatkarlık, şifa ve sağaltım, diller ve dilbilgisi, mantık ve özellikle idrak aşamaları ve yöntemleri ile bunlara ulaşmayı gösteren işaretleri içeren Budist öğretilerin tamamının içsel bilgisi.
- Tüm kısıtlanmış, acı çeken varlıklara nasıl yararlı olunacağı- Bu, geniş kapsamlı ahlaki öz disiplin, sebat ve zihinsel denge maddelerinde de bahsettiğimiz gibi, yardım edebileceğimiz 11 çeşit kişiyi kapsar.
Mükemmel bilgelik ile doğru ve kati bir şekilde ayırt edici olabiliriz:
- Ulaşmaya çalıştığımız olumlu hedefler
- Bunlara ulaşmanın yararları
- Bunlara ulaşamamaktan kaynaklanan dezavantajlar
- Bu amaçlara ulaşabilmenin en etkin yöntemleri
- Bu yöntemlerin nasıl doğru şekilde uygulanacakları
- Bunları uygulamaya çalışırken ortaya çıkabilecek aksaklıklar
- Bu aksaklıklardan kaçınmak veya üstesinden gelebilmek için çeşitli yollar.
Geniş kapsamlı ayırt edici farkındalıktan kaynaklanan doğru kavrayış olmazsa neyi neden amaçladığımızdan emin olmadan, nasıl ulaşacağımızı ve eğer ulaşırsak da bununla ne yapacağımızı bilmeden Budist yöntemleri sadece körü körüne takip etmiş oluruz. Pratiğimizi kendi bencil ve cahilce amaçlarımız için kullanarak rahatsız edici duyguların ve tutumların etkisinde kirletmiş oluruz ve bu da başarıya ulaşma ihtimalini tehlikeye atar.
Geniş kapsamlı ayırt edici farkındalık diğer beş geniş kapsamlı tutumu doğru şekilde uygulayabilmek için elzemdir -cömertlik, ahlaki öz-disiplin, sabır, sebat ve zihinsel denge veya konsantrasyon. Mükemmel bilgelik ile doğru ve kati şekilde şunları ayırt edebiliriz:
- Kime neyi ne şekilde hibe etmenin uygun olup olmadığı ve ayrıca kendi kendimizin, verdiğimiz kişinin ve neyi verdiğimizin özünde var olmayan doğası, ki bunun neticesinde yararlı bir şeyi gurur, bağlılık veya pişmanlık yaşamadan hibe edebilelim.
- Kendimiz ve başkaları için neyin faydalı ve zararlı olduğu ve ayrıca samsaranın yol açtığı acılar ile nirvananın rahat ve kayıtsız halinde kalmanın yol açtığı sakıncalar, ki ahlaki öz disiplini layıkıyla ve yalnızca kendi bencil amaçlarımızı karşılamak için değil başkalarının yararına olacak şekilde uygulayabilelim.
- Sabırsızlığın kusurları ve sabrın faydaları, ki başkalarının olumsuz ve düşmanca karşılıklarına ve Dharma pratiğinde karşılaşabileceğimiz güçlüklere karşı öfkelenmeden sevgi ve şefkatle dayanabilelim.
- Spiritüel hedeflerimize ulaşmak için sebeplerimiz ve uyguladığımız yöntemlerin bizi bu hedeflere nasıl yakınlaştıracağı, ki tembellik ya da cesaretimizin kırılması veya yarı yolda vazgeçmek olmaksızın pratiğimize sebatla devam edebilelim.
- Gerçekliğin ve olanaksız varoluşa dair yansıtmaların neler olduğu, ki gerçekliğin salt doğasına odaklanmış zihinsel denge ve konsantrasyonumuz bizi özgürleşme ve aydınlanmaya ulaştırabilsin. İlaveten, amacımızın ayırt edici farkındalığı ile meditasyon sırasında karşılaşılan rahatlık ve coşkunluk hallerinin bizi başkalarına yardım etme amacından geri bırakmasına izin vermeyebilelim.
On Mükemmellik
On geniş kapsamlı tutum listesindeki son dört tutum geniş kapsamlı ayırt ediciliğin alt bölümleridir:
- Geniş kapsamlı dirayet- Dharma öğretilerini içselleştirebilmeye ve dışsal olarak da başkalarının özgürlük ve aydınlanmaya erişebilmesine yardım edebilmek için en etkili ve uygun yöntemlere ilişkin özel ayırt edici farkındalık
- Geniş kapsamlı ülkü duası- tüm hayatlarımız boyunca bodhichitta amacından ayrı düşmemek ve başkalarının yararına yaptığımız eylemlerin kesintisiz olarak ebediyen devam etmesine ilişkin ülkümüzün ne olduğuna dair özel ayırt edici farkındalık
- Geniş kapsamlı güçlendirme- analiz ve dengeleyici meditasyon yoluyla kazanılan, geniş kapsamlı ayırt edici farkındalığımızın artmasına ve bağlılık gibi karşıt güçlerin etkisiyle sarsılmamaya dair özel ayırt edici farkındalık
- Geniş kapsamlı derin farkındalık- tüm fenomenlerin boşluğu hakkındaki doğru kavrayışı zihinlerimize tamamen uyumlayabilmek ve dolayısıyla her şey hakkındaki tüm yüzeysel ve en derindeki hakikatleri eş zamanlı biçimde bilebilmeye dair özel ayırt edici farkındalık.
Özet
Geniş kapsamlı ayırt edici farkındalık ile, üstlendiğimiz herhangi bir pratiğin faydalarını ve bu pratikle üstesinden geleceğimiz şeylerle yaşamaya devam etmenin mahzurlarını açık ve kati bir şekilde anlayabiliriz. Bu anlayış ve kanaatle desteklenmiş ve sevgi, şefkat ve bodhichitta amacının sarsılmaz motivasyonuyla pekişmiş olarak yapacağımız her Dharma pratiği aydınlanmaya erişmek ve başkalarına elimizden geldiğince faydalı olabilmek için etkili hale gelecektir.