آگاهی عمیق از تبعیض ـ که به «پراجناپارامیتا» کمال خرد معروف است ـ آخرین کمال است. ما به وسیله آن به طور صحیح و طبیعی به تجزیه و تحلیل می‌پردازیم و بین مسائل تمایز قائل می‌شویم و می‌توانیم جزئیات آنچه می‌تواند به روشنگری منتهی شود را دریابیم و کاملاً به دیگران منفعت برسانیم. سه نوع ـ آگاهی عمیق از تبعیض وجود دارد که لازم است آنها را دریابیم:
۱ـ عمیق‌ترین پدیده ـ طبیعت اصلی واقعیت، می‌توان گفت هیچ پدیده‌ای به خودی خود ایجاد نشده است، آنها یا به طور مفهومی با یک دسته بندی تشخیص داده شده‌اند یا به طور غیر مفهومی از طریق ظاهر شدن
۲ـ پدیده‌های قراردادی، سطحی ـ پنج دسته اصلی علم عبارتند از: هنرهای دستی و صنعتی، پزشکی، زبان‌ها و دستور، علم منطقی و درونی آموزه‌های کامل بودا، بخصوص مراحل تشخیص و روش‌ها و علائم کسب آنها.
۳ـ چگونه به همه موجودات محدود و آنها که رنج می‌برند منفعت برسانیم ـ کمک به ۱۱ نوع افرادی که در ارتباط با انضباط اخلاقی عمیق، پشتکار و ثبات ذهنی نام برده شدند.
با کمال خرد ما بین آنچه درست است و آنچه قطعیت دارد تمایز قائل می‌شویم:
- اهداف مثبتی که می‌خواهیم کسب کنیم
- منفعت به دست آوردن آنها
- مضرات ناشی از عدم کسب آنها
- مؤثرترین روش برای کسب این اهداف
- چگونه به طوری مناسب آن روش‌ها را تمرین کنیم
- موانع موجود در راه تمرین
- روش‌هایی برای اجتناب یا غلبه بر این موانع
اگر درک درست ناشی از آگاهی عمیق نداشته باشیم ، به طور کورکورانه از روش‌های بودایی پیروی می‌کنیم، اطمینان نداریم که به دنبال چه هدفی هستیم و چرا آن را هدف خود قرار داده‌ایم، چگونه آن را به دست آوریم و با آنچه کسب کرده‌ایم چه کاری انجام دهیم. ما تمرین‌هایمان را با خودخواهی و انگیزه‌های توأم با جهل می‌آلاییم، آنها را با احساسات و رویکردهای آزاردهنده آلوده می‌کنیم، و احتمال موفقیتمان را به خطر می‌اندازیم.
آگاهی عمیق دور از تبعیض برای به عمل آوردن پنج رویکرد دیگر ـ که عبارتند از بخشش، انضباط اخلاقی، صبر و ثبات ذهنی یا تمرکزـ بسیار مفید است. با این کمال خرد، ما بین آنچه درست است و آنچه قطعیت دارد تمایز قائل می‌شویم:
- آنچه مناسب بخشش است و آنچه مناسب نیست و به چه کسی ببخشیم، طبیعت خلاء هم نسبت به خودمان و هم نسبت به آن کس و آن چیزی که می‌بخشیم، به‌طوریکه می‌توانیم آنچه را که مفید است بدون هیچ غرور، وابستگی یا پشیمانی ببخشیم
- چه چیزی برای خودمان و دیگران مفید و مضر است، و همچنین، رنج سامسارا و ایراد ماندن در حالت صلح‌آمیز و حالت بی‌تفاوتی نیروانا، به طوریکه انضباط فردی را خالصانه و تنها برای منفعت رساندن به دیگران نه برای پاسخ گفتن به اهداف خودخواهانه‌مان تجربه می‌کنیم
- اشکالات ناشکیبایی و منافع صبر، به گونه‌ای که بتوانیم با عشق و شفقت به احساسات منفی و دشمنانه‌ای که دیگران نسبت به ما دارند پاسخ دهیم و به آنها برای تحمل مشکلاتی که تمرین دارما به همراه دارد، بدون آنکه خشمگین شویم، پاسخ گوییم
- بیان دلایلی که چرا ما اهداف معنوی را دنبال می‌کنیم و چگونه روش‌هایی که دنبال می‌کنیم ما را به آن اهداف می‌رسانند، بنابراین، ما تمرین‌هایمان را انجام می‌دهیم بدون آنکه احساس کسالت کنیم، یا با از دست دادن اشتیاقمان بخشی از تمرین‌مان را انجام ندهیم
- واقعیت چیست و گمان روش‌های غیرممکن وجود کدام است، تمرکز توأم با ثبات ذهنی که بر طبیعت حقیقی واقعیت متمرکز است برای ما رهایی و روشنگری به همراه خواهد داشت. به‌علاوه، با آگاهی از تبعیض از هدفمان اجازه نمی‌دهیم هیچیک از حالت‌های توأم با بخشندگی و سعادتی که در تمرکز به دست آورده‌ایم از هدف کمک به دیگران بکاهد.
ده کمال
از ده رویکرد عمیقی که نام برده شد، چهارتای آنها آخرین رویکرد زیرمجموعه تبعیض دور از دسترس‌اند.
- معنای مهارت عمیق ـ آگاهی خاص از تبعیض به مؤثرترین و مناسب‌ترین روش می‌پردازد تا آموزه‌های دارما به‌طور واقعی درونی شوند و در بیرون به دیگران کمک کنیم تا رهایی و روشنگری به دست آورند.
- دعای آرزوی عمیق ـ آگاهی خاص دور از تبعیض به آنچه آرزو داریم می‌پردازد، یعنی هرگز در زندگی از هدف بودهیچیتا جدا نشویم و به طور مداوم به فعالیت‌هایمان برای منفعت رساندن به دیگران ادامه دهیم
- قدرت عمیق ـ آگاهی خاص از تبعیض، که با تجزیه و تحلیل کسب شده است و از طریق مراقبه ثبات یافته، برای وسعت دادن آگاهی عمیق از تبعیض به‌کار می‌رود و اینکه اجازه ندهیم این آگاهی در نتیجه مواجهه با نیروهایی مانند وابستگی نابود شود
- آگاهی عمیق ـ آگاهی خاص از تبعیض برای یکپارچه‌سازی ذهنمان به‌کار می‌رود تا درک درستی از خلاء همه پدیده‌ها داشته باشیم، تا بتوانیم به‌طور همزمان بین خیالات و حقایق عمیق درباره همه چیز تمایز قائل شویم.
خلاصه
با آگاهی عمیق دور از تبعیض، ما به وضوح و قاطعانه بین منافع هر تمرینی که انجام می‌دهیم و اشکالات ادامه زندگی با آنچه تمرین‌ها بر آنها غالب می‌شوند را درمی‌یابیم. زمانیکه تمرین‌های دارما با درک عمیق و اعتقاد همراه باشند و از انگیزه تزلزل ناپذیر ناشی از عشق و توأم با هدف بودهیچیتا نیرو بگیرند، برای کسب روشنگری و توانایی منفعت رساندن به دیگران مؤثر خواهد بود.