બૌદ્ધો પ્રેમ, કરુણા અને સહિષ્ણુતા વિશે ઘણી વાતો કરી શકે છે, પરંતુ જ્યારે દલાઈ લામા જેવા મહાન માસ્ટર પણ ક્યારેક ગુસ્સે થવાનું સ્વીકારે છે, ત્યારે શું આપણા બાકીના લોકો માટે કોઈ આશા છે? વિજ્ઞાન એવું કહી શકે છે કે ગુસ્સો અનુભવવો તદ્દન સામાન્ય છે, મનોવૈજ્ઞાનિકો આપણને ગુસ્સો વ્યક્ત કરવાની સલાહ આપે છે, અને કેટલાક ધર્મો પ્રમાણિક ગુસ્સો પણ હોઈ શકે છે. બીજી તરફ બૌદ્ધ ધર્મ કહે છે કે ગુસ્સો હંમેશા ખરાબ હોય છે.
૮મી સદીના બૌદ્ધ વિદ્વાન શાંતિદેવે ગુસ્સાને સૌથી વધુ નકારાત્મક શક્તિ તરીકે વર્ણવ્યું છે, કે આ એક એવી વસ્તુ છે કે આપણે જે બધું સારું બનાવવા માટે ખૂબ મહેનત કરી છે તેને નષ્ટ કરવાની ક્ષમતા ધરાવે છે . તે વિશે વિચારો. ગુસ્સાની એક ક્ષણ બંદૂકની સુલભ સાથે જોડાયેલી વ્યક્તિના ભવિષ્યને સ્વતંત્રતાના જીવનથી લઈને જેલના સળિયા પાછળના જીવનમાં સંપૂર્ણપણે બદલી શકે છે. એક વધુ રોજિંદું ઉદાહરણ એ હશે કે કેવી રીતે ગુસ્સો મિત્રતા અને વિશ્વાસને નષ્ટ કરી શકે છે જેને મજબૂત થવામાં દાયકાઓ લાગ્યા હશે. આખરે, ગુસ્સો એ વિશ્વના તમામ બોમ્બ અને બંદૂકો અને છરીઓ એકસાથે મૂકવામાં આવે છે તેના કરતાં વધુ ખતરનાક છે.
આપણે જાણીએ છીએ કે ગુસ્સો એ મનની ખુશી સ્થિતિ નથી, પરંતુ આપણે તેના વિશે શું કરી શકીએ? બૌદ્ધ ધર્મ આપણને આપણા મનને બદલવામાં મદદ કરવા માટે ઘણી સરળ પદ્ધતિઓ પ્રદાન કરે છે. ચેતવણી લો - આ કોઈ જાદુઈ ગોળી નથી! ગુસ્સાનો સામનો કરવા માટે અહીં અમારી ટોચની આઠ બૌદ્ધ ટીપ્સ છે:
૧. તે જીવન છે: સંસાર
૨,૫૦૦ વર્ષ પહેલાં બુદ્ધની પ્રથમ ઉપદેશ સીધી વાત પર જાય છે: જીવન અસંતોષકારક છે. અનુમાન કરો શું? આપણું જીવન ક્યારેય સંતોષકારક નહીં હોય.
આપણે જન્મ્યા છીએ, આપણે મરીએ છીએ. વચ્ચે સારા સમય અને ખરાબ સમય આવશે, અને તે સમય કદાચ આપણે બિલકુલ અનુભવતા પણ નથી: આ ક્યારેય સમાપ્ત ન થનાર ચક્રને બૌદ્ધ ધર્મ "સંસાર" કહે છે. જ્યારે આપણે આ દુનિયામાં આવ્યા, ત્યારે કોઈએ કહ્યું ન હતું કે જીવન સરસ અને સરળ અને અટક્યા વગર મજેદાર હશે, અને કે આપણી પાસે હંમેશા વસ્તુઓ આપણે જોઈએ તે પ્રમાણે જ થશે. જ્યારે આપણે સંસારમાં આપણી પોતાની પરિસ્થિતિ સમજીએ છીએ, ત્યારે તે આપણને બીજા બધાની પણ સમજવા માટે સક્ષમ બનાવે છે.
આમાં આપણે બધા સાથે છીએ. પરિસ્થિતિઓ, અન્ય અથવા આપણી જાત પર ગુસ્સે થવાથી કંઈપણ વધુ સારું થવાનું નથી. અન્ય લોકો એવું કહે છે અને કરે છે જે આપણને ન ગમે કારણ કે - હા - તેમનું જીવન પણ વાહિયાત છે.
આ પ્રકારની વિચારસરણી આપણા પરિપ્રેક્ષ્યમાં ધરમૂળથી પરિવર્તન લાવી શકે છે. ભલે આપણે દરેક આપણા પોતાના બ્રહ્માંડનું કેન્દ્ર હોય તેવું લાગતું હોય, તેનો અર્થ એ નથી કે બધું જ આપણે ઈચ્છીએ છીએ - તે રીતે જ જવું જોઈએ - કે એવી જ રીતે જશે.
૨. નાયક બનો: ધૈર્ય
ખલેલ પહોંચાડતી લાગણીઓ તેમના પ્રતિસ્પર્ધી દ્વારા શ્રેષ્ઠ રીતે દૂર કરવામાં આવે છે; આગ સાથે આગ થી લડવું એ કામ કરતું નથી. શા માટે? આપણા મન માટે એક સાથે બે વિરોધી લાગણીઓને પકડી રાખવી અશક્ય છે. તમે કોઈની સામે ચીસો પાડો અને તે જ સમયે તેમની સાથે ધીરજ રાખી શકતા નથી - તે કામ કરતું નથી. ધીરજને ઘણીવાર નબળાઈની નિશાની તરીકે ઘણા લોકો દ્વારા જોવામાં આવે છે, જ્યાં તમે અન્ય લોકોને તમારા ઉપર ચાલવા દો અને તેઓ જે ઇચ્છે છે તે એમને મળી જાએ. વાસ્તવિકતા, જો કે, વધુ અલગ હોઈ શકે નહીં. જ્યારે આપણે નિરાશ થઈએ છીએ, ત્યારે ફક્ત ચીસો પાડવી અને બૂમો પાડવી કેટલું સરળ છે? અને શાંત રહેવું અને આપણી લાગણીઓને કાબૂમાં રાખવું કેટલું મુશ્કેલ છે? આપણી લાગણીઓને અનુસરવાથી તેઓ જ્યાં પણ આપણને દોરી જાય છે તે આપણને નાયક બનાવતા નથી – તે આપણને નબળા બનાવે છે. તેથી આગલી વખતે જ્યારે તમે ખૂબ જોરથી ચીસો મારવાની ધાર પર હોવ, ત્યારે તમારી ધીરજની તલવાર ખેંચો અને તેના બદલે તમારા પોતાના ગુસ્સાનું માથું કાપી નાખો.
કેવી રીતે? આપણે ઊંડો શ્વાસ લેવાનો પ્રયાસ કરી શકીએ છીએ - જ્યારે આપણે ગુસ્સે થઈએ છીએ ત્યારે ટૂંકા, તીક્ષ્ણ શ્વાસો લેવાનો સીધો મારણ - જો આપણે જોયું કે આપણે તંગ બની રહી છે. આપણે ધીમે ધીમે ૧૦૦ સુધી ગણતરી કરી શકીએ છીએ, જેથી આપણે એવી વસ્તુઓ કહેવાથી અટકી શકાય કે જેના પર આપણને પાછળથી પસ્તાવો થશે. અથવા, જો આપણે સીધો મુકાબલો કરી રહ્યા છીએ, તો તે બધું નીચે જાયે તે પહેલાં આપણે આપણી જાતને પરિસ્થિતિમાંથી દૂર કરવું જોઈએ. દરેક પરિસ્થિતિ જુદી હોય છે, તેથી તમારે તમારા મગજનો ઉપયોગ કરવો પડશે કે તમારા માટે શું શ્રેષ્ઠ કામ કરશે.
૩. વાસ્તવિક રહો: પરિસ્થિતિનું વિશ્લેષણ કરો
જ્યારે આપણે ગુસ્સે હોઈએ છીએ, ત્યારે આપણો ગુસ્સો અમુક પ્રકારના રક્ષક તરીકે આવે એવું આપણને લાગે છે, જાણે કે આપણો શ્રેષ્ઠ મિત્ર આપણા હિતોનું ધ્યાન રાખે છે, યુદ્ધના મેદાનમાં આપણને મદદ કરે છે. આ ભ્રમણા આપણને એવું વિચારવા દે છે કે ગુસ્સે થવું વાજબી છે. પણ જો ધ્યાનથી જોઈએ તો ગુસ્સો આપણો મિત્ર નથી પણ આપણો દુશ્મન છે.
ગુસ્સો આપણને તણાવ, વેદના, ઊંઘ અને ભૂખ ગુમાવવાનું કારણ બને છે. જો આપણે કોઈના પર ગુસ્સે થવાનું ચાલુ રાખીએ, તો તે અન્ય લોકો પર લાંબા સમય સુધી ચાલતી છાપ બનાવે છે. ચાલો તેનો સામનો કરીએ: ગુસ્સેલ વ્યક્તિની જોડે કોણ ફરવા માંગે છે?
જ્યારે આપણા પર કોઈ બાબતનો આરોપ લાગે છે અને એવું લાગે છે કે આપણા પેટમાં રક્ષણાત્મક ગાંઠ કડક થવા લાગે છે, ત્યારે આપણે રોકાઈ જવું જોઈએ અને તર્કસંગત રીતે વિચારવું જોઈએ. ત્યાં ફક્ત બે વિકલ્પો છે: કાં તો આરોપ સાચો છે, અથવા તે ખોટો છે. જો તે સાચું છે, તો પછી આપણે શા માટે ગુસ્સે થવું જોઈએ? જો આપણે પુખ્ત વયના લોકો બનવા માંગતા હોય, તો આપણે તેને સ્વીકારવું જોઈએ, તેમાંથી શીખવું જોઈએ અને આપણા જીવનમાં આગળ વધવું જોઈએ. જો તે સાચું નથી, તો ફરીથી આપણે શા માટે ગુસ્સે થવું જોઈએ? વ્યક્તિએ ભૂલ કરી છે - શું તે કંઈક છે જે આપણે આપણા જીવનમાં ક્યારેય કર્યું નથી?
૪. તમારું મન જુઓ: ધ્યાન
ધ્યાન અને સચેતતાનો અભ્યાસ ગુસ્સા સામે લડવામાં અત્યંત ફાયદાકારક હોઈ શકે છે. ઘણા લોકો ધ્યાનને સમયની બરબાદી તરીકે જોઈ શકે છે - જ્યારે આપણે આપણા દિવસનો મહત્તમ ઉપયોગ કરી શકીએ છીએ ત્યારે ગાદી પર બેસીને ૨૦ મિનિટ શા માટે વિતાવીએ, ખરું? બીજા લોકો માને છે કે ધ્યાન એ વાસ્તવિક જીવનમાંથી એક સરસ છૂટકારો છે, જ્યાં આપણે બાળકો/ઈમેલ/પતિ/પત્નીથી દૂર સમય પસાર કરી શકીએ છીએ.
પરંતુ ધ્યાન એ આના થી ઘણું વધુ છે - તે વાસ્તવિક જીવન માટેની તૈયારી છે. જો આપણે દરરોજ સવારે કરુણાનું મનન કરીએ, પરંતુ જેમ આપણે કામ પર પહોંચીએ છીએ, આપણે આપણા કર્મચારીઓ પર બૂમો પાડીએ છીએ અને આપણા સાથીદારો વિશે ફરિયાદ કરીએ તો એનો કોઈ ફાયદો નથી.
ધ્યાન આપણા મનને સકારાત્મક વિચારોથી પરિચિત કરે છે - ધીરજ, પ્રેમ, કરુણા - અને તે કંઈક છે જે આપણે ગમે ત્યાં, ગમે ત્યારે કરી શકીએ છીએ. જો આપણે સવારના સફરનો અડધો કલાક આપણી મનપસંદ ધૂન સાંભળવામાં વિતાવીએ, તો તે સમયની દસ મિનિટ આપણે બીજાઓ પ્રત્યે પ્રેમાળ દયાના વિચારો પેદા કરવા માટે વિતાવી શકીએ - કંઈક જે ગુસ્સો ઘટાડવા અને આપણને એવી વ્યક્તિ બનાવવામાં અસરકારક છે જેના આસપાસ અન્ય લોકો રહેવા માંગો છો.
૫. નમન કરવું: તમારા દુશ્મન પાસેથી શીખો
બૌદ્ધ ધર્મ ઘણીવાર આપણને આપણે જે સામાન્ય રીતે કરીએ છીએ તેનાથી બરાબર વિપરીત કરવાનું શીખવે છે. જ્યારે આપણે કોઈની સાથે ગુસ્સે થઈએ છીએ, ત્યારે આપણી ઇચ્છા બદલો લેવાની છે. પરિણામ? આપણે પહેલા કરતાં વધુ નહિ તો એટલા જ દયનીય રહી જઈએ છીએ. તે વિરોધાભાસી લાગે છે, પરંતુ તેનાથી વિરુદ્ધ કરવાથી વિપરીત પરિણામ મળે છે: સુખનો માર્ગ.
તે પાગલ જેવું સમ્ભળાતુ હશે, પરંતુ તમારા ગુસ્સાના વિષયને તમારા શિક્ષક તરીકે વિચારો. જો આપણે વધુ સારા બનવા માંગીએ છીએ - એટલે કે વધુ ધૈર્ય, વધુ પ્રેમાળ, દયાળુ, ખુશ લોકો - તો આપણે અભ્યાસ કરવાની જરૂર છે. આપણે બધા જાણીએ છીએ કે વિશ્વ વર્ગ ફૂટબોલ ખેલાડી અથવા વાયોલિનવાદક બનવામાં સમય અને પ્રયત્ન લાગે છે, તો પછી આપણી માનસિક કસરતો શા માટે અલગ હશે? જો આપણે હંમેશા એવા લોકોથી ઘેરાયેલા હોઈએ કે જેઓ આપણને જોઈએ છે તે બધું કરે છે અને તેની સાથે સંમત છે, તો આપણને ક્યારેય કોઈ પડકારો નહીં આવે.
આ રીતે, આપણે જેની સાથે ગુસ્સે છીએ તે વ્યક્તિ અત્યંત કિંમતી બની જાય છે, જે આપણને ખરેખર ધીરજ રાખવાની તક આપે છે. આ તરત જ ગુસ્સાની લાગણીઓની વધતી જતી ભરતીને અટકાવે છે, કારણ કે તે આપણા પરિપ્રેક્ષ્યને બદલે છે જે તેઓએ આપણી સાથે શું કર્યું છે થી તેઓ આપણા માટે શું કરી રહ્યાં છે.
૬. મૃત્યુને યાદ રાખો: નશ્વરતા
તમે મરી જવાના છો. હું મરી જવાનો છું. આપણે બધા મરી જવાના છીએ. તેથી જ્યારે તે વ્યક્તિ જેને આપણે સહન નથી કરી શકતા એવું કંઈક કરે છે જે ખરેખર આપણને હેરાન કરે છે, ત્યારે અટકો અને વિચારો: "જ્યારે હું મારી મૃત્યુશૈયા પર હોઈશ, ત્યારે શું હું આની ફિકર કરીશ?" જવાબ, જ્યાં સુધી આપણે જાણીએ છીએ કે વ્યક્તિ ખરેખર વિશ્વને કબજે કરવા અને તેનો નાશ કરવા માટે નરકમાં વળેલો છે, તે કદાચ "ના" હશે. આ નાનકડી ટીપ ખૂબ જ સરળ છે, છતાં જીવનની ઘણી નાની હેરાનગતિઓને હળવી કરવામાં મદદ કરે છે.
આપણે બધા જાણીએ છીએ કે આપણે મૃત્યુ પામવાના છીએ, પરંતુ દેખીતી રીતે તે એવી વસ્તુ નથી જે આપણે ખરેખર જાણીએ છીએ. મૃત્યુ એ એક અમૂર્ત, દૂરનો ખ્યાલ છે જે બીજા લોકોને થાય છે - વૃદ્ધો, માંદા લોકો, જેઓ વિચિત્ર અકસ્માતોમાં સામેલ થાય છે. પરંતુ તે વાસ્તવિકતા નથી. યુવાન લોકો વૃદ્ધ લોકો પહેલા મૃત્યુ પામે છે, તંદુરસ્ત લોકો બીમાર લોકો પહેલા, દરરોજ મૃત્યુ પામે છે.
જ્યારે આપણે આપણા નિશ્ચિત ભાવિ મૃત્યુ (આવતીકાલે? એક વર્ષમાં? ૫૦ વર્ષમાં?) પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીએ છીએ, ત્યારે ઘણી બધી વસ્તુઓ જે સામાન્ય રીતે આપણને હેરાન કરે છે, શાબ્દિક રીતે, કંઈ નથી લાગતું. એવું નથી કે તેઓ હવે આપણને હેરાન કરશે નહીં, પરંતુ આપણે જાણ્યે છે કે તેમના પર આપનો કિંમતી સમય, શ્વાસ અથવા શક્તિ બગાડવાનો કોઈ અર્થ નથી.
૭. જે જાય છે: કર્મ
લોકો કહે છે, "જે જાય છે, તે પાછું આવે છે," અથવા, "તે તેનું કર્મ છે - તે તેની સાથે જે થઈ રહ્યું છે તે લાયક છે," તેનો અર્થ એ છે કે લોકો જે વાવે છે તે લણશે. આ કર્મની બૌદ્ધ સમજ નથી, જે વધુ જટિલ અને સૂક્ષ્મ છે. તેમ છતાં, જ્યારે લોકો એ જણાવવા માટે ખૂબ જ ખુશ લાગે છે કે અન્ય લોકોનું દુઃખ એ તેમનું કર્મ છે, ત્યારે મોટાભાગના લોકો એ જોવામાં સંકોચ અનુભવે છે કે જ્યારે તેઓ પોતે એક ચીકણા પરિસ્થિતિમાં હોય છે, તે પણ તેમના કર્મમાંથી પણ ઉદ્ભવ્યું છે.
આપણે જે પણ અનુભવીએ છીએ - અતિ આનંદકારક ક્ષણોથી લઈને નિરાશાના ઊંડાણ સુધી - કારણોથી ઉદ્ભવે છે. આ કારણો ફક્ત આપણા ખોળામાં ક્યાંયથી પડતા નથી, પરંતુ તે આપણા દ્વારા બનાવવામાં આવ્યા છે. તેથી, જ્યારે આપણે કોઈ ભયાનક પરિસ્થિતિનો અનુભવ કરીએ છીએ, ત્યારે ગુસ્સાને કાબૂમાં લેવા દેવાને બદલે, આપણે રોકી શકીએ અને વિચારી શકીએ: આ ક્યાંથી આવ્યું, અને શું હું તેને વધુ ખરાબ કરવા માંગું છું?
કર્મ એ છે કે આપણે કેવી રીતે અનિવાર્યપણે વર્તીએ છીએ, વસ્તુઓ પર તે જ જૂની રીતે પ્રતિક્રિયા કરીએ છીએ જે રીતે આપણે હંમેશા કર્યો છે. જો આપણે સમજીએ કે કર્મ કેવી રીતે કાર્ય કરે છે, તો આપણે જોઈશું કે આપણે અત્યારે જે કરીએ છીએ તેની સાથે આપણા ભાવિ અનુભવોને બદલવાની ક્ષમતા ધરાવીએ છીએ - અને અહીં તેનો અર્થ છે કે જ્યારે ગુસ્સો કરડે ત્યારે ધીરજનો અભ્યાસ કરવો.
૮. તે વાસ્તવિક નથી: ખાલીપણું
જ્યારે ધીરજ એ સીધો મારણ હોઈ શકે છે, ખાલીપણું એ સૌથી મજબૂત મારણ છે, માત્ર ગુસ્સા માટે જ નહીં, પણ આપણી બધી સમસ્યાઓ અને મુશ્કેલીઓ માટે. વાસ્તવમાં, આપણે કેટલા ધીરજ ધરાવીએ છીએ તેનાથી કોઈ ફરક પડતો નથી, જો આપણે ખાલીપણું કે શૂન્યતા ન સમજી શક્યા હોય, તો ભારતીય ચોમાસાની જેમ આપણા પર સમસ્યાઓ વરસતી રહેશે.
જો આપણે ગુસ્સામાં હોઈએ ત્યારે આપણા મનનું વિશ્લેષણ કરવા માટે થોડો સમય કાઢીએ, તો આપણે કંઈક જોશું: "મને" અથવા "હું" ની તીવ્ર ભાવના. "તમે મને જે કહ્યું તેનાથી હું ખૂબ ગુસ્સે છું. હું વિશ્વાસ કરી શકતો નથી કે તેણે મારા મિત્ર સાથે શું કર્યું! હું ચોક્કસપણે આ વિશે સાચો છું, અને તે ચોક્કસપણે ખોટી છે! ” હું, હું, હું.
જ્યારે આપણે ગુસ્સે હોઈએ છીએ, ત્યારે આપણને આ "હું" નું વિશ્લેષણ કરવાની સંપૂર્ણ તક મળે છે જે ખૂબ જ નિશ્ચિતપણે દેખાય છે. તે અસ્તિત્વમાં નથી! અમે એવું નથી કહેતા કે આપણું અસ્તિત્વ નથી અથવા તે કંઈ મહત્વનું નથી, પરંતુ જ્યારે આપણે આ “હું” ને શોધવાનો પ્રયત્ન કરીએ છીએ ત્યારે શું તે આપણા મગજમાં છે? આપણું શરીર? બંનેમાં? - એવી કોઈ રીત નથી કે આપણે કહી શકીએ, "હા, તે ત્યાં છે!"
લોકો માટે આ સમજવું મુશ્કેલ છે, પરંતુ હકીકત એ છે કે જ્યારે આપણે વાસ્તવિકતાનું વિશ્લેષણ કરવાનું શરૂ કરીએ છીએ, ત્યારે તે આપણો પરિપ્રેક્ષ્ય ધરમૂળથી બદલી નાખે છે. આપણે જોઈશું કે પ્રથમ સ્થાને ગુસ્સે થવા માટે આપણે નિર્દેશ કરી શકીએ તેવું કંઈપણ ક્યારેય નહોતું.
સારાંશ
"હું ગુસ્સે નહીં થઈશ" કેટલી વાર આપણે પુનરાવર્તન કરીએ તેનાથી કોઈ ફરક પડતો નથી; વાસ્તવિક પ્રયત્નો વિના, આપણે ક્યારેય મનની શાંતિ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી જે આપણે બધા ઈચ્છીએ છીએ.
ઉપરોક્ત મુદ્દાઓ માત્ર એક સરસ સૂચિ નથી - તે વાસ્તવિક સાધનો છે જેનો ઉપયોગ આપણે આપણી હતાશા, ગુસ્સો અને ઉદાસીમાંથી મુક્ત કરવા માટે ઉપયોગ કરી શકીએ છીએ. અભ્યાસ સાથે, આપણામાંથી કોઈપણ તે કરી શકે છે.