ધીરજની પૂર્ણતા: ક્ષંતિપરમિતા

ધીરજનો પહેલો પ્રકાર એ છે કે નુકસાન કરનારાઓ પર ગુસ્સે કે નારાજ ન થવું. તે ફક્ત નકારાત્મક વર્તન કરનારા લોકો વિશે જ નથી, પણ જેઓ ખરેખર આપણા પ્રત્યે બીભત્સ છે, આપણી સાથે ખરાબ વર્તન કરે છે અને ખરેખર આપણને શારીરિક અને માનસિક રીતે નુકસાન પહોંચાડે છે. તેમાં એવા લોકોનો પણ સમાવેશ થાય છે જેઓ આપણો આભાર માનતા નથી અથવા પ્રશંસા કરતા નથી. ખાસ કરીને જો આપણે અન્ય લોકોને મદદ કરી રહ્યા છીએ, જો તેઓ આપણી સલાહ ન લે અથવા જો તે કામ ન કરે તો તેમનાથી ગુસ્સે ન થવું મહત્વપૂર્ણ છે. એવા ઘણા લોકો છે જેમને મદદ કરવી ખૂબ જ મુશ્કેલ છે, અને તેથી આપણી ધીરજ ગુમાવવાને બદલે, આપણે તેમાં સામેલ તમામ મુશ્કેલીઓ સહન કરવાની જરૂર છે.

જો આપણે શિક્ષકો હોઈએ, તો આપણે આપણા વિદ્યાર્થીઓ સાથેની આપણી ધીરજ ક્યારેય ગુમાવવી જોઈએ નહીં, પછી ભલે કોઈ વ્યક્તિ ગમે તેટલી ધીમી હોય કે અજાણ હોય. એક શિક્ષક તરીકે ધૈર્ય રાખવું અને હતાશામાં ન હારવું તે આપણા પર નિર્ભર છે, પછી ભલે આપણે ધર્મ શીખવીએ કે બીજું કંઈક. તે શિશુને શીખવવા જેવું છે: આપણે કુશળ બનવાની જરૂર છે; આપણે શિશુ પુખ્ત વયની જેમ ઝડપથી શીખે તેવી અપેક્ષા રાખી શકતા નથી.

ધીરજનો બીજો પ્રકાર એ છે કે આપણા પોતાના વેદનાને સ્વીકારવું અને સહન કરવું, એવી વસ્તુ જેના વિશે શાંતિદેવ ઘણું બોલે છે. તે કહે છે કે જો આપણી પાસે કોઈ સમસ્યા છે જે ઉકેલી શકાય છે, તો ગુસ્સે થવાનો, નારાજ થવાનો કે ચિંતા કરવાનો કોઈ અર્થ નથી. તેને હલ કરવા માટે જે જરૂરી છે તે કરો. પરંતુ, જો પરિસ્થિતિ વિશે કંઈ કરી શકાતું નથી, તો શા માટે ગુસ્સો કરવો? તે મદદ કરતું નથી. તે એવું છે કે ઠંડી હોય અને આપણી પાસે ગરમ કપડાં હોય. તો શા માટે ફરિયાદ કરવો અને ગુસ્સો કરવો કે ઠંડી છે, જ્યારે આપણે ફક્ત કેટલાક વધારાના કપડાં પહેરી શકીએ છીએ? જો આપણી પાસે ગરમ વસ્ત્રો નથી, તો ગુસ્સો કે નારાજ થવાથી આપણને ગરમી નથી થવાની .

આપણે નકારાત્મક અવરોધોને બાળી નાખવાના વેદનાને પણ જોઈ શકીએ છીએ, ખુશ થઈએ છીએ કે નકારાત્મક કર્મ હવે પાકી રહ્યું છે, ભવિષ્યમાં જ્યારે તે વધુ ખરાબ હોઈ શકે છે તેના બદલે. એક અર્થમાં, આપણા હળવાશથી છૂટી રહ્યા છીએ. ચાલો કહીએ કે ટેબલ સામે આપણો પગ પછડાએ છે અને તે ખરેખર દુખે છે - સારું, તે સરસ છે, કારણ કે આપણે આપણો પગ તોડ્યો નથી! આવું વિચારવાથી આપણને ગુસ્સો ન થાય એમાં મદદ કરી શકે છે. છેવટે, જ્યારે આપણા પગમાં દુખાવો થાય ત્યારે ઉપર અને નીચે કૂદકો મારવો અને એક મોટું હલફલ બનાવવું એ સહેજ પણ મદદ કરતું નથી. ભલે આપણી મમ્મી આવીને તેને ચૂમેં, તો પણ તેના થી બધું સારું નહીં થાય!

બીજો મુદ્દો લાગુ પડે છે જ્યારે આપણે ખૂબ જ સકારાત્મક અને રચનાત્મક કાર્ય કરવાનો પ્રયાસ કરીએ છીએ, જેમ કે લાંબી એકાંતવાસ શરૂ કરવી, અન્યને મદદ કરવા પ્રવાસ પર જવું અથવા કોઈ ધર્મ પરિયોજના પર કામ કરવું. જો શરૂઆતમાં ઘણા અવરોધો અને મુશ્કેલીઓ હોય, તો તે ખરેખર સારું છે. તે બધા અવરોધો દૂર કરવા જેવું છે જેથી બાકીનું કામ સારી રીતે આગળ વધી શકે. આપણે ખુશ થવું જોઈએ કે તે હમણાં બળી રહ્યું છે, પાછળથી કોઈ મોટી સમસ્યા બનાવવાને બદલે.

શાંતિદેવે કહ્યું કે વેદના અને સમસ્યાઓમાં સારા ગુણો પણ હોય છે. એવું નથી કે આપણે બહાર જઈને આપણી જાતને ત્રાસ આપવા માટે સક્રિયપણે સમસ્યાઓ શોધવી જોઈએ, પરંતુ જ્યારે આપણે પીડાતા હોઈએ છીએ, ત્યારે ઘણા સારા ગુણો છે જેની આપણે પ્રશંસા કરી શકીએ છીએ. વેદના આપણો ઘમંડ ઓછો કરે છે અને આપણને વધુ નમ્ર બનાવે છે. તે આપણને સમાન પ્રકારની સમસ્યાઓથી પીડાતા અન્ય લોકો માટે કરુણા વિકસાવવા માટે પણ પરવાનગી આપે છે. તે એવું છે કે જો આપણે કોઈ ચોક્કસ રોગથી સંક્રમિત થઈએ, તો આપણા સાથી પીડિતો માટે આપણી પાસે કુદરતી પ્રશંસા અને કરુણા છે. જ્યારે આપણે વૃદ્ધ થઈએ છીએ, ત્યારે આપણે ખરેખર વૃદ્ધાવસ્થાની પીડાને સમજી શકીએ છીએ. સામાન્ય રીતે જ્યારે આપણે ૧૬ વર્ષના હોઈએ છીએ ત્યારે આપણને વૃદ્ધો પ્રત્યે દયા હોતી નથી, કારણ કે આપણે ભાગ્યે જ સમજી શકીએ છીએ કે તે ૭૦ વર્ષની ઉંમરે કેવું હોય છે. પરંતુ જ્યારે આપણે વૃદ્ધાવસ્થામાં પહોંચીએ છીએ અને તે બધું અનુભવીએ છીએ, ત્યારે આપણામાં ઘણી દયા અને વૃદ્ધ લોકો માટે સમજ આવે છે.

ઉપરાંત, જો આપણે વર્તણૂકના કારણ અને અસર - કર્મ - વિશે થોડી સમજ ધરાવીએ છીએ, તો જ્યારે આપણને વેદના થાએ, ત્યારે તે આપણને વિનાશક રીતે કાર્ય કરવાનું ટાળવાની યાદ અપાવે છે. શા માટે? ફક્ત એટલા માટે કે નકારાત્મક વર્તન એ વેદનાનું કારણ છે. તે આપણને રચનાત્મક ક્રિયાઓમાં વધુ મજબૂત રીતે જોડાવા માટે પ્રોત્સાહિત કરશે, જે ખુશીનું કારણ છે.

ધીરજનો ત્રીજો પ્રકાર એ છે કે ધર્મના અભ્યાસ અને આચરણમાં આવતી મુશ્કેલીઓ સહન કરવી. જ્ઞાન પ્રાપ્તિ સુધી પહોંચવા માટે ખૂબ જ મહેનત અને પ્રયત્નો લાગશે, અને આપણે આ વિશે વાસ્તવિક બનવાની જરૂર છે જેથી આપણે નિરાશ ન થઈએ: આપણે પોતા ની સાથે ધીરજ રાખવાની જરૂર છે.

તે સમજવું અને સ્વીકારવું અગત્યનું છે કે સંસારની પ્રકૃતિ એ છે કે તે ઉપર અને નીચે જાય છે, માત્ર ઉચ્ચ અને નીચલા પુનર્જન્મના સંદર્ભમાં જ નહીં, પરંતુ સામાન્ય રીતે, દરેક સમયે. કેટલીકવાર આપણને અભ્યાસ કરવાનું મન થાય છે, અને ક્યારેક નહીં. કેટલીકવાર આપણું અભ્યાસ સારી રીતે ચાલે છે, અને કેટલીકવાર નહીં. આપણે બીજું શું અપેક્ષા રાખી શકીએ? છેવટે, આ સંસાર છે. તે દરરોજ વધુ સારું અને વધુ સારું થતું નથી, તેથી આપણે ધીરજ રાખવાની જરૂર છે અને જ્યારે એક દિવસ યોજના મુજબ ન જાય ત્યારે હાર નથી માનવાની. કદાચ આપણે વિચાર્યું હતું કે આપણે પહેલાથી જ આપણા ગુસ્સાનો સામનો કરી લીધો હતો અને ફરી ક્યારેય ગુસ્સે થઈશું નહીં, પરંતુ અચાનક કંઈક થાય છે અને આપણે આપનો ગુસ્સે થઈએ છીએ. સારું, તે થાય. જ્યાં સુધી આપણે અર્હત તરીકે મુક્ત ન થઈએ ત્યાં સુધી આપણે ક્રોધથી સંપૂર્ણપણે છૂટકારો મેળવી શકતા નથી. તેથી, ધીરજ ચાવીરૂપ છે.

શાંતિદેવ બોધિસત્વ વર્તણૂકમાં સામેલ થવું માં ધીરજ કેળવવાની ઘણી રીતો સમજાવે છે. ચાલો થોડા ઉદાહરણો જોઈએ:

જો આપણે આપણા હાથને આગમાં અથવા ચૂલા પર બાળી નાખીએ, તો આપણે ગરમ હોવાને કારણે આગ પર ગુસ્સે થઈ શકતા નથી. તે આગનો સ્વભાવ છે. તેવી જ રીતે, આપણે સંસાર પાસેથી શું અપેક્ષા રાખી શકીએ? દેખીતી રીતે, લોકો આપણને નીરાશ કરશે, લોકો આપણને નુકસાન પહોંચાડશે, અને વસ્તુઓ મુશ્કેલ હશે. જો આપણે કોઈને આપણા માટે કંઈક કરવા માટે કહીએ, તો આપણે તેની પાસેથી તે ખોટી રીતે કરવાની અપેક્ષા રાખવી જોઈએ. જો તેઓ આપણને ગમે તે રીતે ન કરે, તો તે કોનો દોષ છે? તે આપણી પોતાની ભૂલ છે કે આપણે જાતે કરવા ખૂબ આળસુ હોવા છીએ અને તેમને પૂછ્યું. જો આપણે કોઈની સાથે ગુસ્સે થવું જોઈએ, તો આપણે આપણી આળસથી ગુસ્સે થવું જોઈએ!

"આપણે સંસાર પાસેથી શું અપેક્ષા રાખી શકીએ" એ તમામ વિવિધ પ્રકારની ધીરજ માટે યાદ રાખવા ઉપયોગી વાક્ય છે જેને આપણે વિકસાવવાની જરૂર છે. શું આપણે વિચારીએ છીએ કે જીવન સરળ રહેશે અને બધું સરસ રીતે કામ કરશે, હંમેશા અને કાયમ માટે? આપણા જીવનની દરેક ક્ષણનો સ્વભાવ સંસાર છે - અને તે અનિયંત્રિત રીતે વારંવાર આવતા વેદના અને સમસ્યાઓ સમાન છે. તેથી, જ્યારે વસ્તુઓ આપણે ઇચ્છીએ છીએ તે રીતે કામ કરતી નથી, અથવા લોકો આપણને દુઃખી કરે છે અથવા નિરાશ કરે છે, ત્યારે આશ્ચર્ય પામશો નહીં. આપણે બીજું શું અપેક્ષા રાખી શકીએ? આ જ કારણ છે કે આપણે તેમાંથી બહાર આવવા માંગીએ છીએ.

તે એવું ફરિયાદ કરવા જેવું છે કે શિયાળો ખૂબ ઠંડો અને અંધકારમય છે. ઠીક છે, આપણે શિયાળામાંથી શું અપેક્ષા રાખીએ છીએ - કે તે સુંદર અને ગરમ હશે અને આપણે સૂર્યસ્નાન કરી શકીશું?! જેમ અગ્નિનો સ્વભાવ ગરમ છે, અને જો આપણે અગ્નિમાં હાથ ચોંટાડીશું તો આપણે આપણા હાથને બાળીશું, શિયાળો શ્યામ અને ઠંડો હશે. ગુસ્સે થવાનો કોઈ અર્થ નથી.

બીજી એક પદ્ધતિ જે શાંતિદેવ સૂચવે છે તે છે અન્ય લોકોને એ રીતે જોવું કે જાણે તેઓ પાગલ વ્યક્તિઓ અથવા બાળક હોય. જો કોઈ ઉન્મત્ત અથવા નશામાં વ્યક્તિ આપણી સામે ચીસો પાડે, તો આપણે પાછળ બૂમ પાડવા માટે પણ વધુ ઉન્મત્ત છીએ, ખરું ને? જો આપણું બે વર્ષનું બાળક ચીસો પાડે, "હું તમને નફરત કરું છું!" જ્યારે આપણે ટેલિવિઝન બંધ કરીને તેમને ઊંઘવા મોકલીએ છીએ, ત્યારે શું આપણે તેને ગંભીરતાથી લઈએ છીએ અને ગુસ્સે અને નારાજ થઈએ છીએ કે આપણું બાળક આપણને ધિક્કારે છે? ના, કારણ કે તે બાળક છે. જો આપણે અન્ય લોકોને જોઈ શકીએ કે જેઓ ભયાનક રીતે વર્તે છે જાણે કે તેઓ એક ધૂની બાળક અથવા પાગલ વ્યક્તિ છે, તો તે ખરેખર આપણને તેમની સાથે ગુસ્સે ન થવામાં મદદ કરે છે.

વધુમાં, જો કોઈ વ્યક્તિ આપણને ખરેખર મુશ્કેલ સમય આપે, તો તેને આપણા શિક્ષક તરીકે જોવું ખૂબ જ મદદરૂપ છે. આપણે બધા એક અત્યંત હેરાન કરનાર વ્યક્તિને જાણીએ છે જેને આપણે ક્યારેય ટાળી શકતા નથી, ખરું ને? ઠીક છે, જ્યારે આપણે તેમની સાથે હોઈએ છીએ, ત્યારે આપણે વિચારવું જોઈએ, "આ વ્યક્તિ મારી ધીરજનો શિક્ષક છે." વાસ્તવમાં, જો લોકો આપણને હેરાન ન કરે અથવા આપણને મુશ્કેલ સમય ન આપે, તો આપણે ક્યારેય ધીરજ શીખી શકીશું નહીં. આપણને ક્યારેય પડકારવામાં આવશે નહીં, અને તેથી આપણે જોઈ શકીએ છીએ કે આ લોકો આ પ્રકારની તકો આપવા માટે ખૂબ જ દયાળુ છે. પરમ પવિત્ર દલાઈ લામા હંમેશા કહે છે કે ચીનના નેતાઓ તેમના શિક્ષકો છે અને માઓ ઝેડોંગ તેમના ધીરજના સૌથી મોટા શિક્ષક હતા.

દરેક દિવસે જ્યારે આપણે સંસારમાં અટવાઈલા છીએ, ત્યારે આપણને સમસ્યાઓ અને હતાશાનો સામનો કરવો પડશે. કેટલીકવાર, વસ્તુઓ આપણે ઇચ્છીએ છીએ તે રીતે જ જશે, અને કેટલીકવાર જીવન નિયંત્રણની બહાર સર્પાકાર લાગશે. આપણે જે કંઈ કરીએ છીએ તેમાં ખોટું થવાની સંભાવના હોય છે, આપણે બનાવેલા દરેક મિત્રમાં દુશ્મન બનવાની સંભાવના હોય છે. ભલે આપણે આપણા શ્રેષ્ઠ મિત્રને કેટલી પણ મદદ કરી હોય, તેઓ આપણી પીઠ પાછળ આપણા વિશે ભયાનક વાતો કહી શકે છે.

આ પરિસ્થિતિઓમાં, ગુસ્સો આવવો સ્વાભાવિક લાગે છે, જે આપણને એવું માનવા માટે પ્રેરિત કરે છે કે આપણા શત્રુનો નાશ કરવામાં, આપણને આખરે મનની શાંતિ મળશે જે આપણે ઈચ્છીએ છીએ. દુર્ભાગ્યવશ, જો આપણે આજે, આવતીકાલે અને પરમ દિવસે આપણા કટ્ટર શત્રુને નષ્ટ કરીએ તો પણ, નવા ઉત્તપન થશે. શાંતિદેવ આપણને આખા ગ્રહને ચામડામાં ઢાંકવાનો પ્રયાસ કરવાને બદલે ફક્ત આપણા પોતાના પગને ચામડામાં ઢાંકવાની સલાહ આપે છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, આપણા બધા બાહ્ય શત્રુઓ પર કાબુ મેળવવાનો કોઈ અર્થ નથી, જ્યારે આપણે ફક્ત આપણા પોતાના આંતરિક શત્રુ – ક્રોધનો નાશ કરવાની જરૂર છે. આપણા માટે અહીં ચામડું ધીરજનો સંદર્ભ આપે છે, તે પ્રવેશદ્વાર કે જે આપણને અન્ય લોકો જે મુશ્કેલીઓ મૂકે છે તે સહન કરવા તરફ દોરી જાય છે, અને જેને આપણે મુક્તિના માર્ગ પર મળીશું.