سمادھ دے موٹے نکتے

شبد "سمادھ" توں مراد اپنے آپ نوں کسے چیز دی عادت پانا اے۔ ایس لئی تبتی لفظ "گوم" توں مراد کوئی فیدہ مند عادت پانا اے۔ سنسکرت دے  بنیادی شبد "بھاونا" دا مطلب زیادہ تر کسے چیز نوں وقوع وچ لیاونا اے۔ ساڈے من دی کسے قسم دی مفید حالت یا سبھاؤ اے، اتے اسی ایس نوں عملی شکل دینا چاہنے آں، دوسرے لفظاں وچ، من دی ایس حالت نوں اپنی سوچ اتے رہن سہن دا حصہ بنانا اے۔ سمادھ نوں جس کسے دھرم دے وچ استعمال وچ لیایا جا رہیا اے، ہدائیتاں ایس گل نوں متھن گیاں کہ مفید عادتاں کیہڑیاں نیں اتے اوہناں نوں عملی روپ دین دا سبب اتے لکشن کیہ اے۔ سارے ہندوستانی دھرماں وچ ایہ تن درجہ نظام اے: اول، سننا، فیر سوچنا، اتے فیر سمادھ کرنا (ویکھو: سمادھ کیہ چیز اے؟) 

فرض کرو کہ اسی درد مندی دی فیدہ مند عادت پنگرنا چاہنے آں۔ درد مندی پیدا کرن دی خاطر یا جے اسی پہلے توں درد مند ہاں تے ایس دا درجہ ودھان دی خاطر، پہلے سانوں ایس وشے اوپر کجھ ودیا لینی ہووے گی۔ پراچین بھارت وچ کوئی وی سکھیا لکھی نئیں سی جاندی۔ ایہناں  سبناں  دی ترسیل زبانی ہوندی سی۔ ایس وجہ توں جو کوئی سمادھ سکھدا اوس نوں پہلے 'سکھیا' نوں سننا پیندا۔ ایس وجہ توں پہلے مرحلہ نوں "سننا" کہندے نیں۔ 

اجو کے دور وچ، بے شک، اسی مختلف چیزاں بارے پڑھ سکنے آں – ایس لئی کسے نوں سانوں ذاتی طور اوپر دسنا ضروری نئیں ہے – پر ایس دے  پچھے جو اصول کم کر رہیا اے اوہ بوہت معقول اے۔ پرانے سمے وچ، ہر چیز یاد رکھنی پیندی سی اتے سامع نوں ایس گل نوں دھیان وچ رکھنا پیندا سی کہ جو کجھ اوس نوں دسیا جا رہیا اے اوہ درست اے۔ اپنے چیتے  توں کم لے کے درس دین والا قاری کدی غلط وی ہو سکدا اے۔ بعض غلطیاں سرزد ہوئیاں ہون گیاں اتے ایہ اک وڈا مسلہ بن سکدا اے۔

نکھیڑلی پچھان

سکھیا سُنن دے سمے سانوں اوہ شے جس نوں "سماعت توں پیدا ہون والی نکھیڑلی پچھان" کہندے نیں نوں پنگرن دی ضرورت اے۔ تبتی لفظ "شِراب" (سنسکرت پراجنا) دا ترجمہ اکثر "سیانپ" کیتا جاندا اے، پر "سیانپ" دا لفظ استعمال کرنا بوہت پلیکھے والی گل اے؛ ایس دے کوئی صاف معنے نئیں ہین۔ جے لوکاں دا اک جتھہ "سیانپ" دا لفظ سنے تے ہر شخص ایس دا وکھو وکھ مطلب سمجھے گا، لہٰذا "سیانپ" دی اصطلاح سانوں "شِراب" دے معنی ٹھیک طراں سمجھن وچ مدد نئیں کردی۔ ایس لئی میں "شِراب" دا ترجمہ "نکھیڑلی پچھان" کرنا واں۔
 
نکھیڑلی پچھان من دے اک پشلے عنصر اوپر مبنی اے جس دا ترجمہ میں "نکھیڑ" کرنا واں۔  بیشتر لوکی ایس دا ترجمہ "پچھان" کردے نیں پر "پچھان" وی عین درست نئیں اے۔ "پچھان" دا مطلب اے کہ تسی کسے شے نوں پہلے توں جاندے او؛ اتے فیر تسی ایس دی مڑ کے پچھان کردے او؛ ایہ بالکل درست نئیں ہے۔ "نکھیڑ" توں مراد کسے چیز دے بارے انج کہنا اے کہ "ایہ" چیز دوسری چیزاں دے مقابلے تے جو "ایہ نہیں" نیں، یا "ایہ" بالمقابل "اوہ" کیونکہ ہر شے خاص، انوپ گناں دی مالک ہوندی اے جنہاں نوں اسی ایس شے نوں ویکھن اوپر پچھاننے آں۔ ایس دی اک سادہ جیہی ادھارن ایہ ہے کہ شیر خوار "بھک" اتے "عدم بھک" دی پچھان رکھدے نیں۔ شیر خوار بچیاں نوں ایہناں دَشاواں دا وکھالا  کرن لئی شبداں دی ضرورت نئیں ہوندی، اتے نہ ہی اوہناں نوں "بھک" اتے "عدم بھک" دے تصور نوں سمجھن دی ضرورت اے۔ فیر وی اوہ ایہناں دو حالتاں دے وچکار فرق نوں چنگی طراں پچھاندے نیں کیونکہ ایہناں دونواں دی خاص، صاف نکھیڑلی علامتاں نیں، یعنی جسم دی اک خاص حالت۔
 
نکھیڑلی پچھان ایس پچھان نوں اک خاص یقین عطا کردی اے: "ایہ یقیناً ایہ ہے نہ کہ اوہ۔" جد اسی سکھیا نوں سن رہے ہوئیے یا اوس نوں پڑھئیے تے سانوں ایہ یقین درکار اے۔ سانوں ایس گل دا بھروسہ ہونا لازم اے: " ایہ مُول ودیا اے؛ ایہ جھوٹی ودیا نہیں اے۔" ایہ جاننا بوہت اوکھا اے کہ "ایہ واقعی صحیح سکھیا اے،" کیونکہ صحیفیاں نوں آپوں پڑھ کے سمجھنا سوکھا نئیں ہے۔ عام طور اوپر سانوں کسے کتاب یا استاد دی ضرورت ہوندی اے جو ایہناں نوں کھول کے بیان  کر سکے۔ پر اسی ایہ کس طراں جاناں گے کہ کوئی شخص اعتبار لائق اتے مستند استاد اے؟ کوئی شخص بدھ مت یا پیار اتے درد مندی دا سبق پڑھا رہیا اے اتے ہو سکدا اے کہ اوہ جو کہہ رہیا اے اوہ بدھ مت دی ودیا توں اُلٹ ہووے۔ سانوں پورا یقین ہونا چاہیدا اے، نکھیڑلی پچھان دے استعمال توں، کہ ایہ سکھیا جو اسی سن یا پڑھ رہے آں ایہ بالکل صحیح اے؛ سانوں ایس دے مستند ہون دے متعلق پورا وشواس ہونا چاہیدا اے۔
 
کسے سکھیا نوں مستند طور اوپر بودھی منن دی خاطر کجھ مخصوص پرتندھاں دی موجودگی لازم اے۔ جو شخص ایہ سکھیا دے رہیا اے یا جو ایس دا لکھاری اے اوس دے قابل استاد ہون دا فیصلہ کرن دا، کھوج راہیں، امکان ہونا چاہیدا اے۔ ایس گل نوں متھن لئی اسی دوسرے لوکاں توں پچھ سکنے آں، "مثلاً، کیا ایس شخص دا اپنا کوئی قابل استاد ہے اتے ایہناں دونواں دا آپس دا ناطہ کیہو جیہا اے؟ کیا ایس شخص دا استاد قابل گروواں دی لمی لڑی نال تعلق رکھدا اے؟" ایہ ضروری سوال نیں جنہاں دی کھوج ضروری اے۔ سانوں انج ہی کوئی کتاب نہیں پھڑ لینی چاہیدی، اتے کیوں جے ایس دا لکھاری کوئی مشہور انسان اے، ایہ نہیں فرض کر لینا چاہیدا کہ ایہ اعتبار لائق سوتا اے۔ جد اسی کسے دا لیکچر سن رہے ہوئیے تاں وی ایہی اصول موہرے  رکھنا چاہیدا اے۔

سکھیا دے پچھواڑے نوں پرکھن لئی نکھیڑ توں کم لینا

ہور ایہ کہ، بدھ مت دے ہر سبق دا اک پچھواڑا اے، اک اکھ دھرائی جس توں کوئی سبق نکلدا اے۔ کسے سکھیا دے پچھواڑے  نوں جاننا بوہت ضروری اے۔ ایس دی وجہ ایہ ہے کہ بدھ مت دے مختلف ونش وچ کسے اک ہی اصطلاح دے مختلف معنے ہو سکدے نیں، جویں کہ "کرم۔" ہور ایہ کہ کرم اوپر ایہ شکشا کسے اک مخصوص ونش وچ دھرم اوپر دوسرے متعلقہ وشے اوپر دتے گئے بیاناں نال سہمت اے، مثلاً سرت بارے اکھ دھرائی۔ سانوں ایس گل دا پکا یقین ہونا چاہیدا اے کہ ایہ شکشا کس پنتھ توں لئی گئی اے، تاں جے اسی اوس دوسری سکھیا نوں جو اساں سنی اے دے نال ہم آہنگ کر سکئیے۔
 
شبد جس پچھواڑے وچ استعمال ہوندے نیں اوس نوں جاننا ضروری اے بھاویں ایہ عام گل بات ہی کیوں نہ ہووے۔ ادھارن دے طور تے تساں "بان" دا لفظ سنیا ہووے گا، ایہ تبت وچ بدھ مت دے ظہور توں پہلے والے دھرم دا نام سی۔ پر فرانسیسی زبان وچ "بان" توں مراد "چنگا" اے۔ پس جے تسی زبان دی ایس پرت توں ناواقف ہو تے لفظ "بان"  سنن اوپر تہانوں کجھ غلط فہمی ہو سکدی اے۔ کیا ایہ شخص فرانسیسی 'بان' دی گل کر رہیا اے یا تبتی 'بان' دی؟ کسے لفظ دی اواز دی ادائیگی اوپر بھروسہ کرنا، بغیر ایہ جانن دے کہ ایہ کس زبان دا لفظ اے، تہانوں گمراہ کر سکدا اے۔
 
جد تسی بدھ مت دے تیکنیکی شبداں دا استعمال کر رہے ہووو تے اجیہی صورت وچ پچھواڑے توں واقفیت ہور وی ضروری اے۔ مثلاً جے تسی پلاڑتا دے متعلق سکھ رہے او، جو کہ اک بھارتی بودھی فلسفہ وچ اک طراں نال بیان کیتی گئی اے، پر کسے دوسرے بھارتی بودھی وچار وچ ایس دا بیان فرق اے۔ حد ایہ ہے کہ اک بھارتی بودھی مکتب فکر دے اندر مختلف بودھی تبتی ونش وچ پلاڑ دا بیان اک دوسرے توں انتر اے۔
 
ایہ حقیقت کہ بدھ مت وچ اک ہی وشے دے اینے بے شمار مختلف بیان پاۓ جاندے نیں مغرب دے بدھ مت دی شکشا لین والیاں لئی ات حدل پلیکھے والی گل اے۔ ایہ امر بذات خود کافی غلط فہمی دا سبب اے کہ اجوکے دور وچ، خصوصاً انٹر نیٹ دی بدولت، بدھ مت دے سارے ایشیائی ونش ساڈی پوہنچ وچ نیں۔ پر کسے اک دیس وچ، جویں تبت، بدھ مت دے اندر وی کئی مختلف روپ اتے بیان موجود نیں۔
 
میں ایس نکتہ دی وستر انج کرنا واں۔ فرض کرو کہ اسی کسے استاد توں کرم دے اوپر مفصل سبق لے رہے آں۔ کسے قسم دی غلط فہمی توں بچن دی خاطر سانوں اوہ تمام بیان جو اسی ایس وشے اوپر دوسرے ونش توں سنے نیں، سواۓ ایس دھرم دے، اوہناں نوں نظر انداز کر دینا چاہیدا اے۔ مثلاً اساں بودھی بیان نہ کہ ہندو شرح اوپر توجہ دینی اے۔ اتے بودھی بیان وچ وی اسی ہندوستانی سنسکرت دھرم اوپر سکھیا لے رہے آں، نہ کہ پالی تھروادا دھرم توں۔ ہندوستانی سنسکرت دھرم وچ اسی ویبھاشک اکھ دھرائی اوپر سکھیا لے رہے آں۔ ہور ایہ کہ اسی ویبھاشک مکتب فکر وچ گیلوگ شرح پڑھ رہے آں نہ کہ کیگیو شرح۔ سانوں پس منظر دا ٹھیک ٹھیک اندازہ ہونا چاہیدا اے کیونکہ کرم دے بیان فلسفیانہ پچھواڑے دے لحاظ نال آپس وچ بوہت انتر رکھدے نیں۔ جے اسی دھرم دے کسے وشے دا گیلوگ بیان کیگیو دھرم دی روشنی وچ سمجھن دی کوشش کرئیے تے اسی بوہت پلیکھے دا شکار ہو جاواں گے۔ اتے جے اسی تمام بیاناں نوں اک ہی پیالے وچ گھول دئیے  تے اسی بوہت زیادہ غلط فہمی دا شکار ہو جاواں گے۔
 
میرے اک استاد گیشے نگاوانگ درگئے نے مغربی لوکاں دے متعلق اک ڈوہنگی سرت دی گل آکھی اے۔ اوس نے کہیا: "تسی پچھمی لوکی ہر سمے دو چیزاں دا آپس دا مقابلہ کرن دی کوشش کردے او جد کہ تسی دونواں وچوں کسے اک نوں وی چنگی طراں نئیں سمجھدے۔ ایس دے نتیجہ وچ تسی پلیکھے وچ پے جاندے او۔" ایس توں اسی ایہ سبق سکھنے آں کہ دو ونشاں دا آپس دا موازنہ کرنا ٹھیک اے، بشرطیکہ اسی کسے اک نوں بخوبی سمجھدے ہوئیے۔ اک وار تسی کسے اک نظام نوں چنگی طراں جان لوو، فیر تسی دوسرے ونشاں نوں ویکھ سکدے او اتے اوہناں دے آپس دے فرق نوں سمجھ سکدے او، ایس توں پہلے نہیں۔
 
پس جے اسی کرم یا پلاڑ، یا بدھ مت دے کسے وی ہور وشے اوپر سمادھ کرنا چاہنے آں تے سانوں سماعت نال نکھیڑلی پچھان پیدا کرنی ہووے گی۔ ایس توں مراد صحیح طور اوپر، یقین دے نال:

• ایہ نیں اوہ شبد جو آکھے گئے، نہ کہ ہور کوئی شبد۔
• جس شخص نے ایہ گل آکھی اوہ ایس وشے اوپر درست جانکاری رکھدا اے، نہ کہ کوئی بے اعتبار منبع
• ایہ اوہ فلسفیانہ نظام اے جس توں ایہ بیان آیا، نہ کہ کسے ہور نظام توں۔ 

اک وار اسی سماعت توں پیدا ہون والی نکھیڑلی پچھان پراپت کر لئیے، فیر اسی اگلے مرحلہ لئی تیار آں۔

اگلا مرحلہ سوچ وچار توں پیدا ہون والی نکھیڑلی پچھان نوں پراپت کرنا اے۔ "سوچ وچار" توں کیہ مراد اے؟ فکر توں مراد ایتھے کسے چیز دے مطلب نوں سمجھن دی کوشش اے۔ پر، فیر وی، کسے گل نوں "سمجھن" توں کیہ مراد اے؟ تبتی شبد جس دا مطلب "سمجھنا" یا "سرت " لیا جاندا اے ایس دی تعریف اے: "کسے شے دی درست اتے حتمی سمجھ۔"
 
اتفاقاً، بوہت سارے تبتی اتے سنسکرتی شبد جو من اتے من دی حرکتاں لئی استعمال ہوندے نیں، اوہ شروع دی زبان وچ مغربی زباناں وچ استعمال ہون والے شبداں دی نسبت بوہت مختلف معنے رکھدے نیں۔ ایس لئی ایشیائی زباناں دی سکھیا اتے اوہناں  دے مطلب اوہناں  زباناں دے پچھواڑے وچ جاننا بے حد فیدہ مند اے۔ ایس دا مطلب کیول لغت دا مطالعہ ہی نہیں اے سغوں زبان دا استعمال اے تا کہ اوہناں دے  معنے نوں سمجھیا جا سکے۔ جے تسی انج کرو تے تہانوں اک نہائت شکتی مان پرکھ پرچول دا رچھ ہتھ لگ جاندا اے جس نال تسی بودھی شکشا نوں سمجھ سکدے او۔

بولے ہوۓ شبداں نوں سمجھنا

ایہ لفظ "سمجھنا" ایس نوں سکھیا نوں سنن لئی وی استعمال کیتا جا سکدا اے۔ ایس صورت وچ ایہ کسے فقرے وچ انج ظاہر ہووے گا: "میں سمجھنا واں کہ تسی اوہ شبد آکھے۔" جے ایس فقرے وچ زور لفظ "تسی" اوپر اے، تے ایس توں اسی ایہ نتیجہ کڈنے آں کہ سانوں تہاڈے ایہناں شبداں دی ادائیگی دے بارے وچ کوئی شک نہیں اے۔ اسی ایہ نئیں کہندے کہ تسی ایہ شبد نہیں آکھے یا کہ کسے ہور نے ایہ شبد آکھے۔ اسی ایہناں نوں تہاڈی زبانی سنیا اتے ساڈی سماعت وچ کوئی نقص نہیں ہے۔

 جے زور "ایہناں شبداں" اوپر ہووے تے "میں ایہ سمجھنا واں کہ تسی اوہ شبد بولے" دا مطلب مختلف ہو سکدا اے: " تسی جو شبد بولے میں فرداً فرداً اوہناں دا مطلب سمجھنا واں۔ ایہ ممکن اے کہ میں ایہناں شبداں اتے فقریاں دے معنے پوری طراں نہ سمجھ سکاں – اوہ اک دوسرا معاملہ اے؛ پر میں ایہ گل چنگی طراں سمجھنا واں کہ تسی ایہ 'لفظ' اتے ایہ 'فقرے' بولے۔" اساں ایس امر نوں یقینی بنانا اے کہ اساں بولے گئے شبداں نوں ٹھیک ٹھیک سنیا۔ اسی دوسرے لوکاں توں پچھ سکنے آں کہ کیا اوہناں نے وی اوہی سنیا جو اسی سنیا۔ جے ایس دی کوئی ریکارڈنگ ہے تے اسی اوس نوں سن سکنے آں۔ جے قاری دی اواز اتے ریکارڈنگ صاف اے تے سانوں بھروسہ اے کہ اسی شبداں نوں صحیح سنیا۔ جے ایہ اینی صاف نہیں سی تے اسی دوسرے لوکاں توں پچھ سکنے آں کہ اوہناں نے کیہ سنیا اتے ایس دا اپنی گل نال موازنہ کر سکنے آں جو اسی سنی۔ ایہ گل اوس سمے ڈاڈھی پربھاوت ہوندی اے جد اسی سکھیا دی ریکارڈنگ اوپر بھروسہ کری بیٹھے ہوئیے۔ پس سماعت توں آون والی نکھیڑلی پچھان دی بدولت اسی ایس گل نوں متھنے آں کہ اسی سنے ہوۓ شبداں نوں حتمی طور اوپر صحیح سمجھیا۔

شبداں دے معنے نوں سمجھنا

ہن ایہ سوچدے ہوۓ - کہ تن حصیاں اوپر مشتمل سرت دا سلسلہ – ایس دا مطلب شبداں دے معنے نوں سمجھنا اے، جو کہ بے شک بوہت ضروری اے۔ جے اسی کوئی فیدہ مند عادت پیدا کرنا چاہنے آں، تے سانوں کیول شبداں نال ہی واقفیت کافی نئیں، سانوں اوہناں دے معنے وی آنے چاہیدے نیں۔ ادھارن دے طور اوپر، بعض لوکی آئیتاں نوں تبتی زبان وچ پڑھدے نیں پر اوہناں دے معنے توں اکا واقف نہیں۔ جے تسی شبداں دے معنے نوں ہی نئیں سمجھدے تے تسی کس طراں کوئی مفید عادت استوار کر سکدے او؟

 تسی ویکھو گے کہ کئی تبتی بودھی گرو دعاواں اتے مختلف عبادتاں دی ادائیگی تبتی زبان وچ کرن دا مشورہ دیندے نیں۔ بے شک  کسے صدیاں پرانی رسم وچ شمولیت فیدہ مند شے اے؛ تسی اپنے آپ نوں ایس دھرم دا حصہ محسوس کردے او، اتے ایہ جان کے خوشی ہوندی اے کہ مختلف دیساں توں اتے مختلف زباناں بولن والے لوکی اک ہی چیز دا ورد کر رہے نیں۔ پر تبتی زبان وچ بولن توں ساڈے آکھے ہوۓ شبد کسے مفید عادت نوں بناون وچ سہائت نئیں ہو سکدے، ما سواۓ ایس دے کہ اسی تبتی زبان سمجھدے ہوئیے۔ پس ساڈے لئی معنے دا جاننا ضروری اے اتے ایہ معنے صحیح اتے حتمی ہونے چاہیدے نیں۔ ایس توں مراد صحیح اتے غلط معنے نوں نکھیڑلی پچھان راہیں الگ الگ کرنا اے۔ ایس دے لئی اسی پرکھ پرچول اتے منطق استعمال کرنے آں تا کہ شبداں دے صحیح معنے دی حتمی سرت پنگر سکئیے۔

کسے سکھیا دے شبداں دے معنے دا پکا یقین

ایہ نکتہ کہ معنے دی سرت دا پکا یقین اک ہور ڈاڈھے اوکھے وشے ول اشارہ کردا اے: اسی کسے چیز دے بارے وچ یقین کس طراں پراپت کرنے آں؟ کسے چیز دے بارے وچ یقین قائم کرن لئی جو ظاہر وی نہ ہووے اتے جس نوں حواس خمسہ راہیں نہ جانیا جا سکے، سانوں منطق دا سہارا لینا پیندا اے۔ پر بعض اجیہے لوکی وی نیں جنہاں دے موہرے جد کوئی منطقی دلیل پیش کیتی جاۓ، اوہ فیر وی دلیل دے ثبوت نوں سمجھن دی یوگتا نئیں رکھدے۔ کدی کدار اوہ دلیل توں کڈے ہوۓ نتیجہ نوں جان بجھ کے نئیں مندے، بھاویں اوہ منطق اوپر ہی مبنی کیوں نہ ہووے۔ جے اسی ایس قسم دے انسان آں تے فیر سانوں  دھرم دی سکھیا لین وچ بوہت ساری  اوکڑاں نال واہ پے گا۔

 فرض کرو کہ اسی دلیل نوں منن والے انسان آں۔ تے چلو اسی انِت یاتا نوں اپنی دلیل اتے پرکھ پرچول دا نشانہ بنانے آں۔ اسی ایہ ثابت کرنا چاہنے آں اتے ایس طراں ایس گل نوں سمجھنا چاہنے آں کہ جو کوئی شے علت و معلول دے قاعدے توں وجود وچ آۓ گی اوہ اخیر اپنے اختتام نوں پوہنچے گی۔ بھاویں ایہ کوئی کمپیوٹر ہووے یا موٹر کار، ساڈا شریر یا کوئی رشتہ ناطہ، ایہ علت و معلول دے وسیلے نال وجود وچ آیا۔ اتے چونکہ حالات اتے سبباں دی ہر سمے تجدید نئیں ہوندی، ایس لئی جو چیز اپنے وجود لئی ایہناں اوپر نربر اے اوہ اخیر تباہ ہو جاۓ گی۔
 
تسی کسے ایسی چیز دی ادھارن لے سکدے او جو تسی خریدی  اتے جو اخیر ٹٹ گئی یا ایس نے کم کرنا بند کر دتا؛ مثال دے طور تے اوہ جو نویں گڈی تسی خریدی اوہ اخیر جواب دے گئی، اوہ پھل یا پھل جو اُگیا اخیر گل سڑ گیا۔ ایس اصول توں کوئی شے وی بچی ہوئی  نئیں ہے۔ کسے ایسی شے دی ادھارن نئیں ملدی جو بنائی گئی ہووے اتے اوہ کدی ٹٹی نہ ہووے اتے ہمیش توں قائم ہووے۔ جے کوئی چیز بنائی گئی – یعنی اوہ پہلے موجود نہیں سی – تے ایہ تباہ ہو جاۓ گی۔ کیوں؟ کوئی شے جو وجود وچ آوندی اے اوہ دشا اتے سبباں دے تابع ہوندی اے۔ پر جویں ہی کوئی شے وجود وچ آوندی اے تے اوہ دشا اتے سبب جو ایس دے وجود دا سبب بنے تبدیل ہو چکے ہوندے نیں۔ اوہناں دی تبدیلی دی وجہ ایہ ہے کہ اوہ وی جن سبباں اوپر نربر سان اوہ ہن نئیں رہے۔ ایس وجہ توں اوہ ایس شے دے وجود نوں ہر آونے والے پل وچ  دوام بخشن توں قاصر نیں۔ دوسرے لفظاں وچ، جد کسے چیز دے وجود وچ آون دے سبب اتے حالات نئیں رہندے، تے اوہناں دے پاروں جو وی شے وجود وچ آئی اوہ ٹٹ پھٹ جاندی اے۔ ایہ ایس لئی ٹٹ جاندی اے کیونکہ اوہ پرتندھ جو ایس دے وجود اتے دوام دا سبب سان اوہ ہن نئیں رہے۔ ایس دی حالت بدل جاۓ گی کیونکہ ہن کوئی دوسرے سبب اتے حالات ایس اوپر اثر پاون گے۔  

 ایس دی اک ہور ادھارن انساناں دے آپس دے رشتے ناطے نیں۔ کسے نال کوئی ناطہ پیدا ہون دے کئی سبب اتے حالات ہوندے نیں۔ مثلاً میں عمر دے اک خاص حصہ وچ سی، دوسرا شخص وی عمر دے اک خاص حصہ وچ سی، میری زندگی وچ ایہ ہو رہیا سی، اوس دی زندگی وچ اوہ ہو رہیا سی، اتے سماج وچ ایہ ہو رہیا سی۔ ایہ سب عنصر ساڈے آپس وچ ملن اتے تعلق پیدا کرن دا سبب بنے۔ پر اوہ حالات ہمیش انج نہ رہے؛ اوہناں وچ مستقل بدلاؤ آوندا رہیا۔ ساڈی عمر وچ وادھا ہو گیا، ساڈی زندگیاں وچ مختلف واقعات پیش آ رہے سان۔ بھاویں اسی اک لما چر اکٹھے وی رہئیے، فیر وی ساڈے وچوں اک دوسرے توں پہلے گزر جاۓ گا۔ ساڈے ایس تعلق دے سبب اتے حالات اوپر نربر ہون دے باعث ساڈا تعلق ہمیش بدلدا رہیا ہووے گا اتے ہمیش قائم نئیں رہ سکدا۔ بھاویں اسی ایس نتیجہ اوپر منطق دے راہیں پوہنچے آں، پر اسی ایس حقیقت نوں قبول کرن نوں تیار نئیں۔

 اک ہور ادھارن ایہ ہے کہ اسی اک کمپیوٹر خریدنے آں اتے توقع کرنے آں کہ ایہ کدی خراب نئیں ہووے گا، پر انج ہو جاندا اے۔ ایہ کیوں خراب ہویا؟ ایہ ایس لئی ٹٹیا کیونکہ ایس نوں بنایا گیا سی۔ جد ایہ خراب ہویا یا ٹٹیا تے اوس سمے جو واقعہ پیش آیا – اوہ ایس دے خاتمہ دی پر اثر دشا سی۔ ایس دے خراب ہون دی اصلی وجہ ایس دا بنایا جانا سی۔ ایہ انج کہن دے برابر اے: " ایس شخص دی موت دی وجہ کیہ اے؟ ایس دی موت دی وجہ ایس دا جم اے۔" اک لطیفہ انج ہے: کیا تسی زندگی دا مطلب جاندے او؟ ایہ اک جنسی وبا اے جس وچ موت سو فیصد یقینی اے۔" بد قسمتی نال ایہ سچ اے! بھاویں اسی کسے چیز دے بارے وچ سوچدے سمے منطق توں کم لینے آں، جویں انِت یاتا نوں سمجھن دی کوشش، فیر وی کافی حد تک رکاوٹ موہرے آوندی اے۔ کدی کدار اسی موہرے جانکاری نوں درست مننا نئیں چاہندے۔ اسی انِت یاتا نوں زندگی دی حقیقت منن توں گھبرانے آں۔ ایس لئی کسے وشے دی ڈوہنگی سرت پراپت کرن دی خاطر سانوں ایس دے پچھے منطق نوں کئی وار ویکھنا چاہیدا اے۔
 
سوچ وچار دے طریقہ توں اسی کسے سدھ بدھ تک پوہنچنے آں – اوہ شے جس نوں "نکھیڑلی پچھان کہندے نیں اوہ سوچن توں آوندی اے۔" اسی شبداں دے معنے نوں ٹھیک ٹھیک سمجھنے آں، اتے ایس اوپر سانوں پورا یقین اے۔ دوسرے لفظاں وچ، اساں ایس دا منطقی مطالعہ کیتا اے اتے ایس وچوں اوہ سب کجھ کڈ دتا اے جو ایس دے معنے نئیں ہین۔ " انِت یاتا دا مطلب ایہ نئیں کہ شائد میرا کمپیوٹر خراب ہو جاۓ گا۔ ایس دا مطلب ہے کہ کدی نہ کدی یقیناً خراب ہو جاۓ گا۔" پس اسی بھاویں ایس حقیقت نوں دل توں تسلیم کرئیے یا نہ کرئیے کہ "ہر شے جو پیدا کیتی گئی اوہ اخیر ٹٹ جاۓ گی،" تے کم از کم اسی انِت یاتا دا مطلب سمجھنے آں۔

ایس امر دا یقین کہ جو سکھیا اساں سنی اوہ سچ اے اتے فیدہ مند اے

اگلی گل جس دی اساں تسلی کرنی اے اوہ ایہ ہے کہ جو شبد اسی سنے اوہناں دا مطلب کیہ اے، اتے ایہ کہ اوہ مطلب صحیح وی اے۔ ساڈی انِت یاتا دی ادھارن وچ: ہو سکدا اے کہ اسی ایس اصطلاح دے معنی توں واقف ہوئیے، پر کیا اسی ایس دی صحت بارے وشواس رکھنے آں؟ کیا سانوں پورا یقین اے؟ جے اسی انِت یاتا دے متعلق سنجیدگی نال سوچئیے، اتے سانوں ایس اصول دی کوئی وی خلاف ورزی نظر نہ آۓ، تے فیر سانوں پکا یقین ہو جاۓ گا کہ انِت یاتا اک بنیادی قنون اے۔ ساڈا سوچ دا انداز کجھ ایس طراں دا ہو سکدا اے: "مینوں یقیناً موت آۓ گی۔ ہر کوئی جس نے جنم لیا اوس نے موت دا سواد چکھیا۔ اجیہی کوئی ادھارن نئیں ملدی کہ کوئی پیدا تے ہویا پر مریا نہیں۔ لہٰذا، کیا ایسی کوئی وجہ ہے کہ میں ایہ منّا کہ مینوں موت نہیں آۓ گی؟ نئیں، ایسی کوئی وجہ نئیں ہے۔"

جے سانوں ایس گل دا یقین ہووے کہ اک دن سانوں موت آ گھیرے گی تے اسی ایس زندگی توں زیادہ توں زیادہ فیدہ چکاں گے۔ انج اکثر ہوندا اے کہ جد کسے نوں قریب المرگ تجربہ ہوندا اے، تے اوہ کہندے نیں، "میں اجے زندہ واں، اتے میں اپنے باقی دے سمے نوں زیادہ توں زیادہ مفید بنانا چاہنا واں۔" پر سانوں کسے قریب المرگ تجربہ نوں اڈیکن دی لوڑ نئیں ایس توں پہلاں کہ سانوں اپنے فنا ہون دا یقین ہووے اتے اسی اپنے باقی دے سمے نوں چنگی طراں استعمال وچ لیائیے۔
پس، پہلے غور و فکر دے رستے اسی معنے نوں ٹھیک ٹھیک سمجھنے آں۔ فیر اسی ایس دی سچیائی دی تسلی کرنے آں۔ اتے فیر، اسی اپنے اندر ایس گل دا بھروسہ پیدا کرنے آں کہ ایس نوں اپنے اندر جذب کرن اتے ایس دے مطابق زندگی گزارن نال فیدہ ہووے گا۔ 

ایہ ساریاں گلاں، 'معنے' نوں سمجھنا، اوہناں دی صحت دا یقین ہونا، اتے ایس دے 'فیدہ مند' ہون دا وشواس، ایہ سب سوچ وچار توں پیدا ہون والی نکھیڑلی پچھان دا انگ نیں۔ ایہ سلسلہ بوہت پربھاوت اے اتے بوہت سمے طلب وی اے۔ سانوں چپ بیٹھ کے ایس سکھیا اوپر ڈوہنگی گوہ کرن دی لوڑ اے جو اساں سنیا یا پڑھیا اے۔ انج کیتے بغیر، جے اسی، ادھارن دے طور تے، انِت یاتا اوپر سمادھ کرنا چاہئیے تے ہو سکدا اے اسی بیکار بیٹھے رہئیے بغیر کسے تصور دے کہ اساں کیہ کرنا اے۔ فیر اسی گم سم بیٹھے رہواں گے – جس نوں "حواس باختہ" وی کہندے نیں – اتے اوس نوں سمادھ سمجھاں گے۔ ایہ قطعی طور اوپر سمادھ نئیں ہے۔ تے فیر سمادھ کیہ چیز اے؟

بالکل انج ہی جویں کہ اسی سکھیا نوں سن کے اتے ایس اوپر غور کر کے ایہناں دو گلاں نال جُڑی نکھیڑلی پچھان پیدا کرنے آں،  سمادھ توں سانوں اوہ نام نہاد "نکھیڑلی پچھان ملدی اے جو سمادھ توں پیدا ہوندی اے۔" ایس سرت راہیں اسی، مکمل ارتکاز دے نال، من دی اوہ فیدہ مند حالت پنگرنے آں جو اسی کرنا چاہ رہے آں اتے اسی باقی ساری من دی حالتاں توں وکھ ایس دی درست اتے پکی پچھان کر سکنے آں۔ ایس قسم دی نکھیڑلی پچھان نوں پراپت کرن دی خاطر اسی من دی ایس مطلوبہ دشا نوں وار وار پنگر کے اپنے آپ نوں ایس دا عادی بنا لینے آں۔ انج کرن والے کئی سمادھ نیں، پر اسی تن مقبول عام سمادھاں اوپر گوہ کراں گے۔

کسے شے اوپر توجہ مرکوز کرنا

سمادھ دی پہلی قسم وچ اسی کسے اک چیز اوپر توجہ مرکوز کرنے آں۔ اسی کسے قسم دی وی شے اوپر توجہ مرکوز کر سکنے آں اتے اسی جو کرن دی کوشش کر رہے آں اوہ ایہ کہ ایس خاص چیز اوپر ارتکاز۔ اسی بھاویں ساہ دے آون جاون اوپر توجہ مرکوز کرئیے یا کسے تصوراتی مہاتما بدھ اوپر، یا فیر من دی پراکرت اوپر، ایہ فیر وی کسے شے اوپر توجہ اے۔ جاندیاں جاندیاں تہانوں دسدے چلئیے، تبتی بدھ مت وچ ایہ تن چیزاں ارتکاز لئی سب توں زیادہ من پسند نیں۔ 

ایس قسم دے سمادھ دا اک پربھاوت بدل ایہ ہے جس وچ کسے شے اوپر توجہ مرکوز کرنا، اتے ایس اوپر توجہ قائم رکھدے ہوۓ، کسے خاص دِشا توں ایس دی سدھ بدھ ، مثلاً ایس دے انِت یاتا اوپر۔ کسے شے اوپر ایس سرت یعنی انِت یاتا دے پرت توں توجہ مرکوز کرن نال ایہ حقیقت من وچ چنگی طراں رچ جاندی اے کہ ایہ شے انِت یاتا دا شکار اے۔ انج کرنا کسے شے نال موہ  لگان اوپر قابو پان دے معامل وچ بے حد مفید اے، جویں کہ ایہ ہمیش رہن والی اے۔ 

اک ہور ادھارن انج ہے: تسی کسے نال دوستی یا خاص تعلق قائم کردے او، اتے اوہ تہانوں کال وی نئیں کردا اتے نہ ہی ملن آوندا اے، اتے تسی ایس اوپر بوہت خفا ہوندے او۔ ایس ادھارن وچ تہانوں ایس گل نوں چنگی طراں سمجھنا اے کہ: "اپنے ایس دوست دی زندگی وچ میں اکلا ہی نہیں آں۔ میرے علاوہ ہور لوکی وی اوس دی زندگی وچ شامل نیں۔ ایس لئی میرا ایہ سوچنا کہ اوہ صرف مینوں ہی سمے دے گا اتے کسے ہور نوں سمے نئیں دے گا ڈاڈھی نا معقول گل اے۔" ایتھے تسی کسے انہونے من پسند تصور نوں چیلنج کر رہے او، جو ایہ ہے کہ: "میرے دوست دی زندگی وچ میں ہی اک اکلا انسان ہاں۔" تے جدوں تسی ایس گل اوپر ناراض ہوندے او کہ تہاڈا دوست تہاڈے نال زیادہ سمے نئیں بتاندا، تے تسی اوس اوپر ایس سرت دے نال توجہ مرکوز کردے او: "ایس دی زندگی وچ میرے علاوہ ہور لوکی اتے ہور بکھیڑے وی نیں۔" 

لہٰذا جد اسی سمادھ دی گل کرنے آں تے اسی کسے قسم دے گیان یا جادو دے معاملہ دی گل نئیں کردے؛ اسی کسے تصوراتی دنیا وچ ڈُب جان دی گل نئیں کردے۔ در اصل سمادھ زندگی دے دکھ، مصیبتاں اتے سمسیاواں نال نبڑن دے عملی طریقیاں اوپر حاوی اے۔ 

سمادھ دی پہلی قسم کسے اک چیز اوپر اک خاص ول نال توجہ مرکوز کرن دا نام اے، یا تے کیول ارتکاز دے نال یا کسے قسم دی سوجھ بوجھ دے نال، جویں کہ ساڈی دوست اوپر توجہ مرکوز کرن والی ادھارن سی۔

من دی کوئی حالت پیدا کرنا

سمادھ دی دوسری قسم من دی کوئی مخصوص حالت پیدا کرنا اے، مثلاً پیار یا درد مندی پیدا کرنا اتے ایس احساس نوں قائم رکھنا اے۔ ایتھے توجہ دا مرکز اوہ شے نئیں جس لئی اسی پیار یا درد مندی پیدا کر رہے آں سغوں منورتھ اوہ جذبہ یا احساس پیدا کرنا اے۔

کوئی امنگ پیدا کرنا

سمادھ دی تیسری قسم کسے چیز اوپر توجہ مرکوز کرنا اے ایس آشا دے نال کہ اوس لکشن نوں پایا جاۓ جو ایس نال ناطہ رکھدا اے؛ مثلاً، ساڈی اپنی ذات دی روشن ضمیری اوپر گوہ جو حالی وقوع پذیر نئیں ہوئی، ایس آشا دے نال کہ "میں ایس نوں پراپت کر لواں گا۔" ایس نوں 'بودھی چت ' سمادھ کہندے نیں۔" جد اسی بودھی چت اوپر سمادھ کرنے آں، جس دا کدی کدار ترجمہ "جاگرت من" کیتاجاندا اے، تے اسی روشن ضمیری اوپر عمومی توجہ نئیں دے رہے ہوندے، اتے نہ ہی ایہ مہاتما بدھ دی روشن ضمیری نال تعلق رکھدا اے؛ ایس دی بجاۓ اسی اپنی ذاتی روشن ضمیری اوپر ارتکاز کرنے آں۔ سانوں حالی تک روشن ضمیری نئیں ملی، پر ایہ ہو سکدی اے –سانوں وشواس اے کہ ایہ ضرور واقع ہووے گی – ایس دی بنیاد ساڈی بدھا فطرت اتے بوہت ساری محنت اے۔ پس سمادھ دی ایس تیسری قسم وچ اسی مستقبل دے اک ہدف اوپر اوس نوں پان دی خاطر کم کر رہے آں۔

روز مرہ زندگی وچ تن قسم دے سمادھ دا پریوگ

تے ایہ تن مراقبے اجیہی مفید عادتاں استوار کرن وچ کم آوندے نیں جنہاں نوں اسی اپنی روز مرہ زندگی دا انگ بنانا چاہنے آں۔ ایس گل دا خیال رکھنا ڈاڈھا ضروری اے کہ سمادھ کسے اجیہے ضمنی فعل دا روپ اختیار نہ کر لے جس دا ساڈی زندگی نال کوئی واسطہ نہ ہووے۔ سمادھ کوئی دل پرچانا نئیں ہے؛ ایہ کوئی کھیڈ نئیں؛ ایہ کوئی ویہلے سمے دا منو رنجن نئیں۔ ایہ اجیہے گن پیدا کرن دا طریقہ اے جنہاں نوں اسی اپنی روز مرہ زندگی وچ رلانا اتے اوہناں توں فیدہ چکنا چاہنے آں۔ 

آؤ اسی ایہناں ادھارناں نوں استعمال وچ لیا کے جنہاں دا ہنے ذکر ہویا ایہ ویکھئیے کہ ایہناں طریقیاں نوں کویں کم وچ لیایا جا سکدا اے۔ جد اسی سمادھ دی پہلی قسم دی مشق کرنے آں، جس وچ اسی اپنی توجہ کسے اک شے اوپر مرکوز کرنے آں، تے اسی من نوں چپ کرنا سکھانے آں اتے اپنی ارتکاز دی یوگتا وچ وادھا کرنے آں۔ اسی نہ صرف اپنے کم اوپر توجہ دینا سکھنے آں سغوں ایس سمے وی جد اسی کسے نال سمبھاشن کر رہے ہوئیے۔ اسی ایس شخص اوپر اتے ایس دی گل اوپر توجہ مرکوز کرنے آں، نہ کہ اپنے من نوں اوارہ چھڈ دئیے تے اوہ ایدھر اودھر گواچیا پھرے۔ اسی ایس دی گل بغیر کسے نکتہ چینی دے سننا چاہنے آں: "اوہ، ایہ واقعی بیوقوفاں والی گل اے،" یا "کاش ایہ شخص بکواس بند کر دے۔" اسی ایس قسم دا من دا شور شرابہ بند کر دینا چاہنے آں۔ اسی ایس شخص اوپر اتے ایس دی گل اوپر توجہ مضبوط کرن دی خاطر اجیہی سمجھ بوجھ توں کم لے سکنے آں: "تسی اک انسان او اتے جذبیاں دے مالک او، جویں کہ میں؛ جد تسی گل کر رہے ہووو تے تسی چاہندے او کہ لوکی توجہ دین، بالکل انج ہی جویں میں گل کردے سمے چاہنا واں۔" تے ارتکازی سمادھ دا مقصد ایہ دشا  پیدا کرنا اے۔

دوسری قسم دا سمادھ یعنی من دی کوئی دشا پنگرنا، ایس نوں اسی روز مرہ زندگی وچ پیار اتے درد مندی نوں ودھان لئی استعمال کر سکنے آں۔ اسی پیار پیدا کرن دی کوشش کرنے آں – ایہ آشا کہ ہر کسے نوں خوشی ملے –بھاویں اسی کدرے وی ہوئیے اتے کسے دے نال ہوئیے۔ ایتھے پیار توں سچ مچ ایہ مطلب اے کہ ہر کسے نال پیار: بس وچ سوار ہر کوئی، زمین دوز ریل گڈی وچ سب لوکی، ٹریفک وچ، دکان وچ سب دے سب لوکی، سارے جانور اتےکیڑے مکوڑے – یعنی ہر کوئی ۔ جس دا مطلب ہے ہر کسے دی عزت اپنے دل وچ پیدا کرنا۔ ایس لحاظ نال سب برابر نیں کہ ہر کوئی خوشی دا طلب گار اے، کوئی وی دکھ جھلنا نئیں چاہندا۔ اتے ہر کسے نوں خوش رہن دا برابر دا حق اے، حتیٰ کہ ایس وچ مکھی وی شامل اے!

اتے اخیرلی گل ایہ ہے کہ اسی سمادھ راہیں اجیہی آشا پیدا کرنے آں جس نوں اسی ساری عمر اپنے نال رکھئیے: "میں اک لکشن نوں پان اوپر کم کر رہیا واں۔ میں اپنی کمزوریاں اوپر قابو پانا چاہنا واں۔ میں اتم گن پیدا کرن اوپر کم کر رہیا واں، اتے میں مکش اتے روشن ضمیری پان اوپر کم کر رہیا واں۔" اجیہی آشا ساڈی ساری زندگی اوپر چھا جاندی اے، نہ کہ کیول ایس مختصر سمے لئی جد اسی گدی اوپر بیٹھے ہوئیے۔

تسونگکھاپا جو کہ اک مہان تبتی گرو سی، نے سانوں سمادھ دی ایہناں قِسماں بارے بوہت چنگی طراں سمجھایا جو سانوں جاننا چاہیدا اے؛ دوسرے لفظاں وچ، سمادھ دی بنیاد دے طور تے من دی فیدہ مند حالت کویں پیدا کیتی جاۓ۔

جس چیز اوپر توجہ مرکوز کر رہے او اوس نوں چنگی طراں جانو

سب توں پہلاں اساں ایہ جاننا اے کہ جس چیز اوپر اسی سمادھ کر رہے آں اوہ ہے کیہ۔ آؤ اسی درد مندی دی ادھارن لینے آں۔ درد مندی اوپر توجہ مرکوز کرن دا مطلب ہے دوسریاں دے دکھ اوپر توجہ دینا۔ ایہ بودھی چت توں بوہت فرق اے جس وچ اسی اپنی ذاتی روشن ضمیری اوپر توجہ دینے آں جو حالی وقوع پذیر نئیں ہوئی۔ کجھ لوکی درد مندی اوپر سمادھ کردے ہوۓ ایس غلط فہمی وچ پے جاندے نیں کہ اوہ بودھی چت اوپر سمادھ کر رہے نیں؛ درد مندی بودھی چت دی بنیاد اے پر بودھی چت اتے درد مندی اک جیہی نئیں نیں۔

ایس دے سارے پرت نوں جانو

جد اسی اپنی توجہ والی شےنوں متھ لئیے –ایتھے، دوسریاں دا دکھ بطور درد مندی اوپر نکتہ ارتکاز دے – اگلی گل اساں ایس شے دے سارے پرتاں نال جانکاری پراپت کرنا اے۔ پس سانوں دکھ اتے مصیبتاں دے اوہناں سارے پرتاں دی پرکھ پرچول کرنی اے جنہاں نال انسان دا واہ پیندا اے: دکھ، ساڈی نکی موٹی خوشی، کرم دی اضطراری کیفیت دے اثر ہیٹھ ہونا اتے پنر جنم دی اضطراری صورت دا دکھ جھلنا۔ اسی کیول چند ہستیاں دی کجھ مصیبتاں اوپر ہی توجہ مرکوز نئیں کردے، جویں کسے دا اپنی نوکری چھٹ جان توں دکھ اتے پریشانی دا شکار ہونا۔ وڈے پیمانے دی درد مندی وچ اسی سب دی، جانوراں سمیت، دکھ بھری دشا نوں موہرے رکھنے آں۔

اپنے من دے ایس نال تعلق نوں سمجھنا

اگلی گل اساں ایہ ویکھنی اے کہ ساڈا من ایس نوں کس طراں سمجھ رہیا اے۔ درد مندی دے معاملہ وچ، ساڈا من سب دے سارے دکھاں اوپر توجہ دیندا اے ایس آشا دے نال کہ ایہ ہمیش لئی دور ہو جاون۔ ایس وچ اجیہا رویہ نئیں ہوندا "اوہ، ایہ کِنا ہولناک اے۔" تے بہر حال، ایہ تصور بودھی چت توں بوہت مختلف اے۔ بودھی چت وچ اسی اپنے حالی پراپت نہ ہوۓ گیان اوپر توجہ دینے آں، اتے اسی ایس نوں ایس نیت نال ویکھنے آں: "میں ایس نوں پا لواں گا اتے ایس نوں پا کے دوسریاں دا بھلا کر سکاں گا۔" ایہ ایس توں بوہت مختلف اے جس وچ اسی درد مندی دے نال دوسریاں دے دکھ نوں سمجھنے آں۔

جانو کہ ایس نوں پنگرن وچ کیہ سہائت ہووے گا

 فیر اساں ایہ ویکھنا اے کہ من دی ایس حالت نوں پیدا کرن وچ کیہ چیز سہائت ہووے گی۔ ساڈی ادھارن دے انوسار، درد مندی پیدا کرن لئی سانوں آپوں اپنے دکھ دے بارے وچ وی انج دا ہی احساس ہونا چاہیدا اے۔ ایس نوں "مکش پان دا پکا ارادہ"  کہندے نیں، جس دا ترجمہ عموماً "تیاگ" کیتا جاندا اے۔ ایہ ساڈے اپنے دکھاں اوپر توجہ مرکوز کرنا اے اتے ایہناں توں تے ایہناں دے سبباں  توں چھٹکارا پراپت کرنا اے۔ دکھ دے سبب توں مکش پان دا مطلب اے کہ اسی ایس رویہ توں جان چھڈائیے جو سانوں دکھی بنا رہیا اے، مثلاً غصہ کرنا۔ جے اسی اپنے آپ لئی دکھ توں مکش دا پکا ارادہ کر لئیے، تے فیر اسی ایس سبھاو نوں، ایس آشا نوں اینی ہی شکتی دے نال دوسریاں دے کم لیا سکاں گے جس نال اسی ایس نوں اپنے لئی استعمال کیتا۔

جانو کہ ایس نوں پنگرن وچ کیہ ہانی کارک ہووے گا

سانوں ایہ وی جاننا چاہیدا اے کہ من دی ایس حالت نوں پیدا کرن وچ کیہ رکاوٹاں ہون گیاں۔ درد مندی پیدا کرن دے معاملہ وچ دوسریاں نوں آدر نہ دینا، اوہناں دی مصیبتاں نوں پربھاوت نہ سمجھنا رکاوٹ دا سبب ہو سکدا اے۔ ایس دا اثر زائل کرن دی خاطر اساں ایہ سوچنا اے، "ہر کوئی خوشی دی آشا رکھدا اے۔ کوئی وی دکھ نئیں چاہندا۔ دکھ توں نجات دے سلسلہ وچ سب برابر نیں۔ اسی سب اکو جیہے آں۔ ہر کوئی میری طراں  جذبیاں دا مالک اے۔ ہر اوہ شخص جو دکھ جھل رہیا اے اوہ انج ہی تکلیف سہہ رہیا اے جویں کہ میں اجیہی حالت وچ محسوس کرنا واں۔ اوہ سب دکھ توں نجات چاہندے نیں بالکل انج ہی جویں کہ میں چاہنا واں۔" ایس طراں اسی دوسریاں لئی احساس اتے ستکار پیدا کرنے آں۔ جے ساڈے دل وچ ایہ احساس اتے عزت نہ ہووے تے اسی خلوص بھری درد مندی پیدا کرن وچ رکاوٹاں محسوس کراں گے۔

ایس دے پریوگ نوں جانو

تسونگکھاپا گل نوں جاری رکھدے ہوۓ کہندا اے کہ جد اسی من دی اجیہی حالت پیدا کر لئیے تے فیر اساں ایہ ویکھنا اے کہ ایس نوں کیہ کیتا جاۓ؟ یعنی ایس دا پریوگ کویں کیتا جاۓ۔ میں درد مندی تے پیدا کر لئی اے، تے ہن کیہ؟ ایس توں مینوں دوسریاں نال معاملہ کرن وچ مدد ملے گی؛ ایس توں میں اوہناں دی بھلائی لئی کم کر سکاں گا؛ اتے ایس توں مینوں روشن ضمیری پان دے لکشن وچ اکساوٹ ملے گی، تا کہ میں لوکاں دی بھر پور مدد کر سکاں۔ میں ایہ سمجھنا واں کہ جو چیز ایس سمے میرے دوسریاں دی مدد کرن وچ اڑک بندی اے اوہ میری اپنی کمزوریاں نیں، لہٰذا میں بالضرور اپنی کمزوریاں اوپر قابو پانا اے۔"

جانو کہ ایہ کیہ کجھ نشٹ کر دے گا

اگلی گل جو اساں جاننی اے اوہ ایہ ہے کہ: من دی ایہ حالت کس چیز نوں نشٹ کر دے گی؟ درد مندی توں میرے اندر دا اوہ ٹھنڈے دل والا احساس ختم ہو جاۓ گا جس توں میں دوسریاں نوں نظر انداز کرنا واں۔ ایس توں مینوں ایس سستی توں نجات ملے گی جس دی بدولت میں دوسریاں دی مدد کرن توں جھکنا واں، اتے ایس توں مینوں اپنے آپ نوں بہتر بنان وچ جو سستی اے ایس اوپر قابو پان وچ مدد ملے گی۔ ایس سرد مہری توں جان چھڈا کے میں دوسریاں دی زیادہ مدد کر سکاں گا۔ جے اسی درد مندی پیدا کرن اتے ایس اوپر سمادھ کرن دے ایہناں سارے پرتاں توں واقف ہوئیے، تے فیر اسی پورے وشواس نال کہہ سکنے آں کہ اسی ایہ سمادھ صحیح طریقے نال کر رہے آں؛ سانوں ٹھیک ٹھیک اندازہ اے کہ اسی کیہ کر رہے آں اتے کیوں کر رہے آں۔ اساں ایس سمادھ نوں کرن دی پوری تیاری کیتی اے۔ نئیں تے ایہ انج ہی ہووے گا کہ کوئی پرش جو تیرنا نئیں جاندا اوہ تالاب دے ڈونگے پانی والے حصہ وچ چھال مار دے۔ جے اسی کیول ایہ آکھئیے،" بس بیٹھ جاؤ اتے سمادھ کرو،" اتے سانوں کوئی اندازہ نہ ہووے کہ اساں کیہ کرنا اے، تے ہو سکدا اے کہ ایس دا کوئی خاطر خواہ نتیجہ نہیں نکلے گا۔