ધ્યાનની મુખ્ય વિશેષતાઓ

"ધ્યાન" શબ્દનો અર્થ છે આપણી જાતને આદત પાડવી. તેના માટેનો તિબેટીયન શબ્દ, "ગોમ (સગોમ)," લાભદાયી આદતના નિર્માણને સૂચવે છે. સંસ્કૃત મૂળ, "ભાવના" નો અર્થ કંઈક વાસ્તવમાં કરવું છે. આપણી પાસે મનની એક ચોક્કસ પ્રકારની લાભકારી સ્થિતિ અથવા વલણ છે, અને આપણે તે કરવા માંગીએ છીએ, બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, તે મનની સ્થિતિને ખરેખર આપણા વિચારો અને જીવન જીવવાની રીતોમાં કાર્ય કરે છે. જે પરંપરામાં ધ્યાનનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે તેના આધારે, સૂચનો સ્પષ્ટ કરશે કે ફાયદાકારક આદતો શું છે અને તેને વાસ્તવિક બનાવવા માટેનું કારણ અને ધ્યેય શું છે. તમામ ભારતીય પરંપરાઓમાં, જોકે, પ્રક્રિયા ત્રણ પાયાવાળું છે: પ્રથમ, સાંભળવું, પછી વિચારવું, અને પછી વાસ્તવમાં ધ્યાન કરવું.

[જુઓ: ધ્યાન શું છે?]

ધારો કે આપણે કરુણામય બનવાની ફાયદાકારક ટેવ કેળવવા માંગીએ છીએ. કરુણા વિકસાવવા માટે, અથવા કરુણાની વર્તમાન લાગણીને વધારવા માટે, પ્રથમ આપણે વિષય પરના કેટલાક ઉપદેશો સાંભળવાની જરૂર છે. પ્રાચીન ભારતમાં, કોઈપણ ઉપદેશો લખવામાં આવ્યા ન હતા. તે બધાને મૌખિક રીતે પસાર કરવામાં આવ્યા હતા. તેના કારણે, ધ્યાન શીખનાર વ્યક્તિએ સૌપ્રથમ ઉપદેશો સાંભળવા  પડતા હતા. તેથી જ પ્રથમ પગલું "સાંભળવું" તરીકે ઓળખાય છે.

આજકાલ, અલબત્ત, આપણે વિવિધ ઉપદેશો વિશે વાંચી શકીએ છીએ – આપણે ખરેખર કોઈએ તેમને રૂબરૂમાં કહેતા સાંભળવાની જરૂર નથી – પરંતુ આ પાછળનો સિદ્ધાંત એકદમ સુસંગત છે. પ્રાચીન સમયમાં, બધું યાદ રાખવું પડતું હતું અને સાંભળનારને ખાતરી કરવાની જરૂર હતી કે કોઈ વ્યક્તિ જે પાઠ કરી રહ્યું છે તે સચોટ છે. સ્મૃતિમાંથી ઉપદેશનું પઠન કરનાર વ્યક્તિને કદાચ તે બરાબર યાદ ન હોય. કેટલીક ભૂલો આવી હશે અને આ એક વાસ્તવિક સમસ્યા હશે.

ભેદભાવપૂર્ણ જાગૃતિ

ઉપદેશો સાંભળતી વખતે, આપણે તેને વિકસાવવાની જરૂર છે જેને "સાંભળવાથી ઉત્પન્ન થતી ભેદભાવપૂર્ણ જાગૃતિ" કહેવાય છે. તિબેટીયન શબ્દ "શેરાબ" (શેસ-રાબ, સંસ્કૃત. પ્રજ્ઞા) ઘણીવાર "વિદ્વતા" તરીકે અનુવાદિત થાય છે, પરંતુ "વિદ્વતા" શબ્દનો ઉપયોગ ખૂબ જ અસ્પષ્ટ છે; તેનો ચોક્કસ અર્થ નથી. જો લોકોનું જૂથ "વિદ્વતા" શબ્દ સાંભળે છે, તો દરેક વ્યક્તિને તેનો વાસ્તવમાં શું અર્થ થાય છે તેનો અલગ ખ્યાલ થશે, અને તેથી "વિદ્વતા" શબ્દ આપણને ખરેખર "શેરાબ" શબ્દને ખૂબ જ ચોક્કસ રીતે સમજવામાં મદદ કરતું નથી. તેથી જ હું "શેરાબ" નો અનુવાદ "ભેદભાવપૂર્ણ જાગૃતિ" તરીકે કરવાનું પસંદ કરું છું.

ભેદભાવપૂર્ણ જાગૃતિ પહેલાના માનસિક પરિબળ પર આધારિત છે, જેનો હું અનુવાદ "ભેદ" તરીકે કરું છું. મોટાભાગના લોકો આ શબ્દનું અનુવાદ "ઓળખાણ" તરીકે કરે છે, પરંતુ "ઓળખાણ" પણ બરાબર નથી. "ઓળખાણ" નો અર્થ એ છે કે તમે વસ્તુને પહેલાં જાણ્યું છે અને પછી તમે તેને ફરીથી ઓળખો છો; આ તદ્દન યોગ્ય નથી. “ભેદ” નો અર્થ છે “આ નથી” એવી દરેક વસ્તુથી અલગ કરીને તેને “આ” તરીકે સ્પષ્ટ કરવું. આપણે "આ" ને "આ નથી" અથવા "તે" માંથી "આ" ને અલગ પાડવા સક્ષમ છીએ કારણ કે દરેક વસ્તુમાં ચોક્કસ, વ્યક્તિગત લાક્ષણિકતાઓ અથવા વ્યાખ્યાયિત ગુણ હોય છે જે આપણે જ્યારે કોઈ વસ્તુ વિશે જાગૃત હોઈએ છીએ ત્યારે આપણે જાણીએ છીએ. એક સરળ ઉદાહરણ એ છે કે શિશુઓ "ભૂખ્યા" અને "ભૂખ્યા નથી" વચ્ચે તફાવત કરી શકે છે. શિશુઓને આ બે અલગ-અલગ શારીરિક સંવેદનાઓ માટે શબ્દોની જરૂર હોતી નથી અને તેમને ખરેખર "ભૂખ્યા" અને "ભૂખ્યા નથી" ના ખ્યાલોને ખૂબ ઊંડાણથી સમજવાની જરૂર નથી. તેમ છતાં, તેઓ બંને વચ્ચેના તફાવતને પારખી શકે છે કારણ કે બેમાંથી દરેકમાં એક વિશિષ્ટ વ્યાખ્યાયિત લાક્ષણિકતા છે, એટલે કે ચોક્કસ પ્રકારની શારીરિક સંવેદના.

ભેદભાવપૂર્ણ જાગૃતિ તે વિશિષ્ટતામાં નિશ્ચિતતાનું પરિબળ ઉમેરે છે: "તે ચોક્કસપણે આ છે અને તે નથી." જ્યારે આપણે ઉપદેશો સાંભળીએ છીએ અથવા તેના વિશે વાંચીએ છીએ ત્યારે આ નિશ્ચિતતાની આપણને જરૂર છે. આપણને જાણવા માટે વિશ્વાસની જરૂર છે કે: “આ વાસ્તવિક શિક્ષણ છે; આ ખોટું શિક્ષણ નથી.” "આ વાસ્તવિક શિક્ષણ છે" તે જાણવું ખરેખર ખૂબ જ મુશ્કેલ છે, કારણ કે શાસ્ત્રો પોતે સમજવા સરળ નથી. સામાન્ય રીતે, એને સમજવા આપણે પુસ્તક અથવા શિક્ષક પર આધાર રાખીએ છે. પરંતુ, તમે કેવી રીતે જાણો છો કે કોઈ એક શિક્ષક વિશ્વસનીય, અધિકૃત શિક્ષક છે? કોઈ વ્યક્તિ બૌદ્ધ ધર્મ વિશે શીખવતું હોઈ શકે છે, અથવા પ્રેમ અને કરુણા વિશે શીખવતું હોઈ શકે છે, અને કદાચ તેઓ એવી માહિતી આપી રહ્યા છે જે બૌદ્ધ ધર્મ ખરેખર શું કહે છે તેની સાથે વિરોધાભાસી છે. ભેદભાવપૂર્ણ જાગૃતિનો ઉપયોગ કરીને, આપણે ખૂબ ચોક્કસ બનવાની જરૂર છે, કે આપણે જે શિક્ષણ વિશે સાંભળીએ છીએ અથવા વાંચીએ છીએ તે ચોક્કસપણે જેમ હોવું જોઈએ તેમ જ છે; આપણે ખાતરી કરવાની જરૂર છે કે તે અધિકૃત શિક્ષણ છે.

કોઈ પણ શિક્ષણ માન્ય રીતે બૌદ્ધ હોવા માટે અમુક પરિબળો હાજર હોવા જરૂરી છે. લેખક અથવા જે તેને આપે છે તે એવો વ્યક્તિ હોવો જરૂરી છે કે જેને આપણે તપાસ દ્વારા નક્કી કરી શકીએ કે તે યોગ્ય રીતે લાયક શિક્ષક છે. આ નક્કી કરવા માટે, આપણે અન્ય લોકોને પૂછવાની જરૂર છે, ઉદાહરણ તરીકે: “શું આ વ્યક્તિનો પોતાનો માન્ય શિક્ષક છે અને તે બંને વચ્ચેનો સંબંધ કેવો છે? શું આ વ્યક્તિનો શિક્ષક સમયસર પાછા જતા શિક્ષકોના માન્ય વંશમાંથી આવે છે?" તપાસ કરવા માટે આ મહત્વપૂર્ણ પ્રશ્નો છે. આપણે ફક્ત કોઈ પણ પુસ્તક નહીં ઉપાડવું જોઈએ અને, ફક્ત કોઈ પ્રખ્યાત વ્યક્તિએ તે લખ્યું હોવાને કારણે, તે એક વિશ્વસનીય સ્રોત છે તેવું ન વિચારો. કોઈનું પ્રવચન સાંભળતી વખતે આ જ સિદ્ધાંત લાગુ પડે છે.

ઉપદેશોના સંદર્ભને નક્કી કરવા માટે ભેદભાવનો ઉપયોગ કરવો

તદુપરાંત, દરેક બૌદ્ધ ઉપદેશો માટે એક સંદર્ભ છે, એક દાર્શનિક શાળા જેમાંથી ઉપદેશો પ્રાપ્ત થાય છે. ચોક્કસ શિક્ષણનો સંદર્ભ શું છે તે જાણવું અગત્યનું છે. કારણ એ છે કે વિવિધ બૌદ્ધ પ્રણાલીઓમાં સમાન તકનીકી શબ્દ માટે અલગ અલગ સમજૂતી છે, ઉદાહરણ તરીકે "કર્મ." તદુપરાંત, ચોક્કસ પ્રણાલીમાં કર્મ પરના આ ઉપદેશો એ સમજૂતી સાથે બંધબેસે છે કે જે પ્રણાલી ધર્મના અન્ય ઘણા સંબંધિત વિષયો વિશે આપે છે, ઉદાહરણ તરીકે જ્ઞાન સિદ્ધાંત. આપણે ખાતરી કરવાની જરૂર છે કે ઉપદેશો કઈ પ્રણાલીમાંથી આવે છે, જેથી આપણે સાંભળેલા અન્ય ઉપદેશો સાથે તેને એકસાથે બંધબેસતા કરી શકીએ.

અનૌપચારિક વાતચીતમાં પણ કયા સંદર્ભમાં શબ્દોનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે તે જાણવું મહત્વપૂર્ણ છે. દાખલા તરીકે, તમે "બોન" શબ્દ સાંભળો છો. આ તિબેટમાં પૂર્વ-બૌદ્ધ પરંપરાનું નામ છે. પરંતુ ફ્રેન્ચમાં, "બોન" નો અર્થ "સારું" થાય છે. તેથી જો તમે ભાષાના સંદર્ભથી વાકેફ ન હોવ તો, જો તમે "બોન" શબ્દ સાંભળ્યો હોય તો તમે મૂંઝવણમાં પડી શકો છો. શું વ્યક્તિ ફ્રેન્ચમાં બોન વિશે વાત કરે છે કે સંદર્ભ તિબેટીયન છે? તે કઈ ભાષામાં છે તે જાણ્યા વિના, ફક્ત શબ્દના અવાજ પર આધાર રાખવો, તમને ગેરમાર્ગે દોરવાનું કારણ બની શકે છે.

બૌદ્ધ તકનીકી શબ્દો સાથે કામ કરતી વખતે સંદર્ભ જાણવું એ વધુ મહત્ત્વનું છે. દાખલા તરીકે, તમે શૂન્યતા (ખાલીપણું) વિશે શીખતા હોવ, જે એક ભારતીય બૌદ્ધ શાળામાં એક રીતે અને બીજી શાળામાં અલગ રીતે સમજાવવામાં આવે છે. ફિલસૂફીની એક ભારતીય બૌદ્ધ શાળામાં પણ, બૌદ્ધ ધર્મની વિવિધ તિબેટીયન શાળાઓ દ્વારા શૂન્યતાનું અર્થઘટન ખૂબ જ અલગ અલગ રીતે કરવામાં આવે છે.

તથ્ય એ છે કે એક જ વિષયના ઘણા જુદા જુદા સમજૂતી છે તે બૌદ્ધ ધર્મ વિશે ભણતા વખતે પશ્ચિમી લોકો માટે સૌથી ગૂંચવણભર્યું પાસું છે. તે પર્યાપ્ત મૂંઝવણભર્યું છે કે આધુનિક યુગમાં, ખાસ કરીને ઇન્ટરનેટ સાથે, આપણી પાસે બૌદ્ધ ધર્મની તમામ વિવિધ એશિયન પરંપરાઓની માહિતી છે. પરંતુ એક દેશની બૌદ્ધ પરંપરામાં પણ - ઉદાહરણ તરીકે, તિબેટ - ત્યાં ઘણી વિવિધતાઓ અને વિવિધ અર્થઘટન છે.

ચાલો હું તે મુદ્દાને સમજાવું. ધારો કે આપણે કોઈ ચોક્કસ શિક્ષક સાથે કર્મ વિશે વિગતવાર સમજૂતીને ભણી રહ્યા છીએ. આપણે જે શીખી રહ્યા છીએ તે અંગે મૂંઝવણમાં ન આવવા માટે, શિક્ષક જે પ્રણાલીમાંથી સમજાવી રહ્યા છે તે સિવાય અન્ય તમામ પ્રણાલીમાં જોવા મળે છે તે સમજૂતીને અલગ કરવાની જરૂર છે. ઉદાહરણ તરીકે, આપણે એ જાણવાની જરૂર છે કે આપણે બૌદ્ધ અર્થઘટન વિશે શીખી રહ્યા છીએ, હિંદુ વિશે નહીં. બૌદ્ધ સમજૂતીઓમાંથી, આપણે ભારતીય સંસ્કૃત પરંપરાઓમાંથી એકને ભણી કરી રહ્યા છીએ, પાલી થરવાડા પરંપરામાંથી એક નહીં. ભારતીય સંસ્કૃત પરંપરાઓમાંથી, આપણે વૈભાષિક દૃષ્ટિકોણનો અભ્યાસ કરી રહ્યા છીએ, ચિત્તમાત્ર દૃષ્ટિકોણનો નહીં. આગળ, આપણે વૈભાષિક પ્રસ્તુતિના ગેલુગ સમજૂતી વિશે ભણી રહ્યા છીએ અને કાગ્યુ સમજૂતી વિશે નહીં. આપણે ચોક્કસ સંદર્ભ જાણવાની જરૂર છે, કારણ કે દાર્શનિક સંદર્ભના આધારે કર્મના વિવિધ સ્પષ્ટીકરણો તદ્દન વૈવિધ્યસભર છે. જો આપણે ધર્મ વિષયના ગેલુગ સમજૂતીને કાગ્યુ પ્રણાલીમાં ફિટ કરવાનો પ્રયાસ કરીશું, તો આપણે ખૂબ જ મૂંઝવણમાં પડી જઈશું. અને જો આપણે બધા ખુલાસાઓને એક મોટા સૂપમાં મિશ્રિત કરવાનો પ્રયાસ કરીશું, તો આપણે વધુ મૂંઝવણમાં પડી જઈશું.

મારા શિક્ષકોમાંના એક, ગેશે નગાવાંગ ધારગેયે, પશ્ચિમી લોકો વિશે ખૂબ જ સમજદાર કંઈક નિર્દેશ કર્યો. તેમણે કહ્યું: "તમે પશ્ચિમી લોકો હંમેશા બે વસ્તુઓની તુલના કરવાનો પ્રયાસ કરો છો, જેમાંથી તમે સારી રીતે એક પણ સમજી શકતા નથી. અંતે, તમે માત્ર વધુ મૂંઝવણમાં રહેશો." આમાંથી આપણે જે પાઠ શીખવાની જરૂર છે તે એ છે કે વિવિધ પ્રણાલીની તુલના કરવું ઠીક છે, પરંતુ માત્ર એક પ્રણાલીને સારી રીતે જાણવાના આધારે. એકવાર તમે તે એક પ્રણાલીને સારી રીતે જાણી લો, પછી તમે અન્ય પ્રણાલી જોઈ શકો છો અને તફાવતો શું છે તેની પ્રશંસા કરી શકો છો, પરંતુ પહેલા નહીં.

તેથી જો આપણે કર્મ, અથવા શૂન્યતા, અથવા બૌદ્ધ ધર્મના અન્ય કોઈ વિષય વિશે મનન કરવા માંગીએ છીએ, તો આપણે સાંભળવાથી ભેદભાવપૂર્ણ જાગૃતિ વિકસાવવાની જરૂર છે. આનો અર્થ સચોટપણે અને નિશ્ચિતપણે જાણવું:

• આ તે શબ્દો છે જે બોલવામાં આવ્યા હતા, અન્ય કોઈ શબ્દો નહીં.
• જે વ્યક્તિ બોલ્યા એ આ વિષય સંબંધિત માહિતીના સચોટ સ્ત્રોત હતા, અને કોઈ અવિશ્વસનીય વ્યક્તિ નથી.
• આ એ દાર્શનિક પ્રણાલી છે જેમાંથી સમજૂતી આવી છે, અને અન્ય કોઈ નથી.

એકવાર આપણી પાસે ભેદભાવપૂર્ણ જાગૃતિ કે જે સાંભળવામાંથી ઉદ્ભવે છે, આપણે આગલા પગલા પર આગળ વધવા માટે તૈયાર છીએ.

આગળનું પગલું એ ભેદભાવપૂર્ણ જાગૃતિ પ્રાપ્ત કરવાનું છે જે વિચારથી ઉદ્ભવે છે. "વિચારવું" નો અર્થ શું છે? અહીં વિચારવાનો અર્થ એ છે કે કોઈ વસ્તુનો અર્થ સમજવાનો પ્રયાસ કરવો. પરંતુ પછી, કંઈક "સમજવું" એનો અર્થ શું છે? તિબેટીયન શબ્દની વ્યાખ્યા સામાન્ય રીતે " સમજવું" અથવા "પકડવું" તરીકે અનુવાદિત થાય છે: "કંઈક વિશે ચોક્કસ અને નિર્ણાયક રીતે જાણવું."

આકસ્મિક રીતે, ઘણા સંસ્કૃત અને તિબેટીયન શબ્દો કે જેનો ઉપયોગ માનસિક પ્રવૃત્તિ અને મનને વર્ણવવા માટે કરવામાં આવે છે તેનો મૂળ ભાષામાં તદ્દન અલગ અર્થ છે, આપણે આપણી પશ્ચિમી ભાષાઓમાં જે શબ્દોનો ઉપયોગ કરીએ છીએ તેની સરખામણીમાં. તેથી જ મૂળ એશિયન ભાષાઓનો અભ્યાસ કરવો અને એશિયન ભાષાના સંદર્ભમાં શબ્દોના અર્થોનો અભ્યાસ કરવો ખૂબ જ મદદરૂપ છે. આનો અર્થ એ છે કે માત્ર શબ્દકોશનું ભાષાંતર વાંચવું નહીં, પણ વાસ્તવમાં ભાષા સાથે કામ કરવું, વ્યાખ્યાઓ શીખવી વગેરે. જો તમે તે કરો, તો તમને બૌદ્ધ ઉપદેશોને સમજવા માટે ખૂબ જ શક્તિશાળી વિશ્લેષણાત્મક સાધન મળશે.

જે શબ્દો બોલાયા હતા તે સમજવું

આ શબ્દ "સમજવું" ઉપદેશો સાંભળવાના સંબંધમાં પણ વાપરી 3શકાય છે. તે સંદર્ભમાં, તે આવા વાક્યોમાં દેખાશે: "હું સમજું છું કે તમે તે શબ્દો કહ્યા છે." જો તે વાક્યમાં "તમે" શબ્દ પર ભાર મૂક્યો હોય, તો તેનો અર્થ એ છે કે અમને કોઈ શંકા નથી કે તમે ખરેખર તે શબ્દો કહ્યા છે. અમને નથી લાગતું કે તમે તેમને કહ્યું નથી અથવા અન્ય કોઈએ તેમને કહ્યું છે. અમે તમને તેઓ કહેતા સાંભળ્યા છે અને અમને સંપૂર્ણ વિશ્વાસ છે કે અમારી સુનાવણીમાં કંઈ ખોટું નથી.

 જો "તે શબ્દો" પર ભાર મૂકવામાં આવે છે, તો "હું સમજું છું કે તમે તે શબ્દો કહ્યા છે" નો અર્થ અલગ હોઈ શકે છે: "તમે ઉચ્ચારેલા વ્યક્તિગત શબ્દો હું સમજી ગયો. હું કદાચ શબ્દો અને શબ્દસમૂહોના અંતર્ગત અર્થને સંપૂર્ણપણે સમજી શકતો નથી - તે બીજી પ્રક્રિયા છે; પણ હું બરાબર સમજી ગયો કે તમે આ શબ્દ અને આ શબ્દસમૂહ અને આ વાક્ય કહ્યું છે.” આપણે ખાતરી કરવાની જરૂર છે કે જે શબ્દો કહેવામાં આવ્યા હતા તે આપણે સચોટ રીતે સાંભળ્યા છે. આપણે ખાતરી કરવા માટે અન્ય લોકો સાથે તપાસ કરી શકીએ છીએ કે અન્ય લોકોએ તે જ શબ્દો સાંભળ્યા છે જે આપણે સાંભળ્યા. જો કોઈ રેકોર્ડિંગ હોય, તો આપણે તેને સાંભળી શકીએ છીએ. જો વક્તાનો અવાજ અને રેકોર્ડિંગ સ્પષ્ટ હતો, તો આપણને ખાતરી થાય છે કે આપણે શબ્દો યોગ્ય રીતે સાંભળ્યા છે. જો તેઓ એટલા સ્પષ્ટ ન હતા, તો આપણે અન્ય લોકોની મદદ લઈને તપાસ કરી શકીએ છીએ, અન્ય લોકોએ શું સાંભળ્યું છે તે શોધી શકીએ છીએ અને આપણે જે સાંભળ્યું છે તેની સાથે તેની તુલના કરી શકીએ છીએ. જ્યારે આપણે ઉપદેશોના રેકોર્ડિંગ્સ પર આધાર રાખીએ છીએ ત્યારે આ ખરેખર ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. તેથી, સાંભળવાથી આવતી ભેદભાવપૂર્ણ જાગૃતિનો ઉપયોગ કરીને, આપણે નિર્ધારિત કરીએ છીએ કે આપણે શબ્દો શું હતા, તે યોગ્ય અને નિર્ણાયક રીતે સમજી ગયા છીએ.

શબ્દોના અર્થને સમજવું

હવે, વિચારવું – સમજણ મેળવવાની ત્રણ-ભાગની પ્રક્રિયાનું બીજું પગલું – શબ્દોના અર્થને સમજવું, જે, અલબત્ત, એકદમ જરૂરી છે. જો આપણે ફાયદાકારક આદત તરીકે કંઈક બનાવવા જઈ રહ્યા છીએ, તો આપણે ફક્ત શબ્દો જ નહીં, પણ શબ્દોનો અર્થ પણ જાણવાની જરૂર છે. ઉદાહરણ તરીકે, કેટલાક લોકો તિબેટીયનમાં શ્લોકો પાઠ કરે છે અને તેઓનો વાસ્તવમાં શું અર્થ થાય છે તેની કોઈ જાણ નથી. જો તમને શબ્દોનો અર્થ શું છે તે પણ ખબર ન હોય તો તમે એને ફાયદાકારક આદત તરીકે કેવી રીતે બનાવી શકો છો?

તમે જોશો કે ઘણા તિબેટીયન બૌદ્ધ શિક્ષકો તિબેટીયનમાં પ્રાર્થના અને વિવિધ પદ્ધતિઓનો પાઠ કરવાની ભલામણ કરે છે. અલબત્ત, સદીઓ જૂની ધાર્મિક વિધિમાં ભાગ લેવાના ફાયદા છે: તમને લાગે છે કે તમે એક પરંપરાના છો, અને તે જાણીને દિલાસો મળે છે કે વિવિધ દેશો અને ભાષાની પૃષ્ઠભૂમિના લોકો એક જ વસ્તુનો મંત્ર અને પાઠ કરે છે. પરંતુ તિબેટીયનમાં પાઠ કરવાથી આપણને શબ્દો શું કહે છે તેની ફાયદાકારક ટેવ કેળવવામાં મદદ કરતું નથી, સિવાય કે આપણે તિબેટીયનનો અર્થ સમજીએ. તેથી આપણે અર્થ સમજવાની જરૂર છે, અને અર્થ ચોક્કસ અને નિર્ણાયક હોવો જરૂરી છે. તેનો અર્થ એ છે કે કોઈ વસ્તુનો અર્થ શું નથી તેનો અર્થ શું છે તેનાથી અલગ કરવા માટે ભેદભાવપૂર્ણ જાગૃતિનો ઉપયોગ કરવો. શબ્દોનો વાસ્તવમાં અર્થ શું છે તેની નિર્ણાયક સમજ પર પહોંચવા માટે આપણે વિશ્લેષણ અને તાર્કિક તર્કની પ્રક્રિયા દ્વારા આ કરીએ છીએ.

અધ્યાપનના શબ્દોનો અર્થ શું છે તેની ખાતરી થવી

નિર્ણાયક સમજણ મેળવવા વિશેનો તે મુદ્દો ખૂબ જ મુશ્કેલ વિષય લાવે છે: આપણે ખરેખર કઈ રીતે ખાતરી કરી શકીએ? જે સ્પષ્ટ નથી અને ઇન્દ્રિયો દ્વારા જાણી શકાતું નથી તેની ખાતરી કરવા માટે, આપણે તર્ક પર આધાર રાખવો પડશે. પરંતુ એવા કેટલાક લોકો છે કે જેઓ જ્યારે તાર્કિક દલીલ સાથે રજૂ કરવામાં આવે છે, ત્યારે પણ તર્કની રેખા શું સાબિત કરે છે તે માનતા નથી. કેટલાક કિસ્સાઓમાં તેઓ નિષ્કર્ષ પર વિશ્વાસ કરવા માંગતા નથી, પછી ભલે તે તાર્કિક હોય. જો આપણે એવા હોઈએ, તો ‘આનાથી આપણા ધર્મના ભણતરમાં ઘણી અવરોધો આવી શકે છે.

પરંતુ, ચાલો ધારીએ કે આપણે તર્કના તારણો સ્વીકારીએ છીએ. ચાલો પછી વિશ્લેષણ અને તર્કની પ્રક્રિયાના ઉદાહરણ તરીકે અસ્થાયીતાનો ઉપયોગ કરીએ. આપણે જે સાબિત કરવા માંગીએ છીએ અને તે સમજવા માંગીએ છીએ તે એ છે કે કારણો અને પરિસ્થિતિઓના આધારે જે કંઈપણ બનાવવામાં આવે છે અથવા ઉત્પન્ન થાય છે તે આખરે સમાપ્ત થશે. ભલે આપણે કમ્પ્યુટર, કાર, આપણા શરીર અથવા વ્યક્તિગત સંબંધ વિશે વાત કરી રહ્યા છીએ, તે કારણો અને પરિસ્થિતિઓના આધારે બનાવવામાં આવ્યું હતું. અને કારણ કે તે કારણો અને પરિસ્થિતિઓ દરેક એક ક્ષણનું નવીકરણ કરવામાં આવતી નથી, જે ઉત્પાદન તેમના દ્વારા બનાવવામાં આવ્યું હતું અને તેમના પર નિર્ભર છે તે આખરે અલગ પડી જશે.

તમે એવી વસ્તુના ઉદાહરણો વિશે વિચારી શકો છો કે જે તમે ખરીદ્યું અને જે આખરે તૂટી ગયું અથવા નિષ્ફળ થયું; દાખલા તરીકે, તમે ખરીદેલી નવી કાર જે આખરે તૂટી ગઈ, ફૂલ કે ફળ જે ઉગ્યા અને અંતે સડી ગયા. નિયમનો કોઈ અપવાદ નથી. એવી વસ્તુનો કોઈ ઉદાહરણ નથી કે જેનું ઉત્પાદન કરવામાં આવ્યું હોય જે ક્યારેય તૂટ્યું ન હોય અને તે કાયમ માટે ચાલ્યું હોય. જો તે બનાવવામાં આવ્યું હોય - એટલે કે તે પહેલાં અસ્તિત્વમાં ન હતું - તો તે તૂટી જશે. શા માટે? જે કંઈક નવું આવે છે તે ફક્ત કારણો અને પરિસ્થિતિઓ પર આધાર રાખીને જ આવી શકે છે. પરંતુ કંઈક ઉદભવ્યા પછી તરત જ, તેના પ્રારંભિક ઉદ્ભવતા કારણો અને પરિસ્થિતિઓ બદલાઈ ગઈ છે. તેઓ બદલાયા છે કારણ કે તેઓ પણ અન્ય અનૌપચારિક પરિબળો પર આધારિત છે. તેના કારણે, દરેક અનુગામી ક્ષણમાં તે વસ્તુ ચાલુ રહે છે તેને સમર્થન આપવા માટે તેઓ હવે હાજર નથી. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, જ્યારે કંઈક ઉદભવવાના કારણો અને પરિસ્થિતિઓ હવે હાજર નથી, ત્યારે તે સહાયક પરિબળો પર આધાર રાખીને જે કંઈ બન્યું છે તે અલગ પડી જશે. તે અલગ પડી જશે કારણ કે તેની પાસે તે જ સ્થિતિમાં તેના સતત અસ્તિત્વને સમર્થન આપવા માટેના પરિબળોનો અભાવ છે જ્યારે તે શરૂઆતમાં ઉભો થયો હતો. તેની સ્થિતિ બદલાશે કારણ કે તે અન્ય બીજા કારણો અને પરિસ્થિતિઓથી પ્રભાવિત થશે.

બીજું ઉદાહરણ વ્યક્તિગત સંબંધો છે. કોઈની સાથે સંબંધ ઘણા કારણો અને પરિસ્થિતિઓ પર આધારિત છે. દાખલા તરીકે, હું એક ચોક્કસ ઉંમરે હતો, બીજી વ્યક્તિ ચોક્કસ ઉંમરે હતી, મારા જીવનમાં આ થઈ રહ્યું હતું, તે અન્ય વ્યક્તિના જીવનમાં પેલું થઈ રહ્યું હતું, સમાજમાં આ થઈ રહ્યું હતું. આ તમામ પરિબળોએ અમને બંનેને મળવા અને સંબંધ વિકસાવવામાં ટેકો આપ્યો. પરંતુ તે પરિસ્થિતિઓ ટકી ન હતી; તેઓ સતત બદલાતા રહે છે. અમે મોટા થયા, અમારા જીવનમાં જુદી જુદી વસ્તુઓ બની રહી હતી. જો અમે ખૂબ લાંબો સમય સાથે રહીએ તો પણ, અમારામાં થી એક બીજા પહેલા મૃત્યુ પામશે. કારણો અને પરિસ્થિતિઓ પર તેની અવલંબનને કારણે, અમારી વચ્ચેનો સંબંધ હંમેશા બદલાતો રહેશે અને કાયમ માટે ટકી શકશે નહીં. આપણે તર્ક દ્વારા આ નિષ્કર્ષ પર પહોંચ્યા હોવા છતાં, આપણે આ હકીકતને સ્વીકારવા માંગતા નથી.

બીજા ઉદાહરણમાં, આપણે કમ્પ્યુટર ખરીદીએ છીએ, અને આપણે અપેક્ષા રાખીએ છીએ કે તે હંમેશ માટે કામ કરે અને ક્યારેય ક્રેશ ન થવું જોઈએ, પરંતુ તે થાય છે. તે શા માટે ક્રેશ થયું? તે ક્રેશ થયું કારણ કે તે બનાવવામાં આવ્યું હતું. તે ક્રેશ થયું કે તે તૂટી ગયું તે સમયે વાસ્તવમાં જે કંઈ બન્યું હતું - તે તેના અંત માટે માત્ર પરિસ્થિતિ હતી. તેના તૂટવાનું સાચું કારણ એ છે કે તેનું નિર્માણ કરવામાં આવ્યું હતું. તે કહેવા જેવું છે: "આ વ્યક્તિના મૃત્યુનું કારણ શું છે? તેમના મૃત્યુનું કારણ તેમનો જન્મ હતો. એક મજાક છે જે કહે છે: “શું તમે જીવનની વ્યાખ્યા જાણો છો? તે 100% મૃત્યુ દર સાથે લૈંગિક રીતે સંક્રમિત રોગ છે.” કમનસીબે તે સાચું છે! ભલે આપણે કોઈ વિષય વિશે વિચારી રહ્યા હોઈએ, જેમ કે અસ્થાયીતાને સમજવાનો પ્રયાસ કરતી વખતે આપણે તર્કનો ઉપયોગ કરીએ છીએ, તેમ છતાં ઘણી વખત ઘણો પ્રતિકાર હોય છે. કેટલીકવાર પ્રસ્તુત માહિતી પર આપણે વિશ્વાસ કરવા માંગતા નથી. અસ્થાયીતા જીવનની હકીકત છે તે આપણે સ્વીકારવા માંગતા નથી. તેથી જ આપણે વિષય સાથે ઊંડાણપૂર્વક કામ કરવા માટે, ફરીથી અને ફરીથી તર્ક પર જવાની જરૂર છે.

વિચારવાની પ્રક્રિયા દ્વારા, પછી, આપણે એક "સમજણ" સુધી પહોંચીએ છીએ - જેને "વિચારથી આવતી ભેદભાવપૂર્ણ જાગૃતિ" કહેવાય છે. આપણે શબ્દોનો અર્થ યોગ્ય રીતે સમજીએ છીએ, અને આપણે તેના વિશે નિર્ણાયક છીએ. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, આપણે તર્ક કર્યો છીએ અને તેનો અર્થ શું નથી તે બાકાત રાખ્યું છે. “અસ્થિરતાનો અર્થ એ નથી કે કદાચ મારું કમ્પ્યુટર તૂટી જશે. તેનો અર્થ એ છે કે તે ચોક્કસપણે કોઈક સમયે તૂટી જશે." તેથી, "બધું સર્જાયેલું તૂટી જશે" એ સત્ય વિશે આપણે દ્રઢપણે ખાતરી આપીએ કે નહીં, ઓછામાં ઓછું આપણે અસ્થાયીતાનો અર્થ શું છે તે બરાબર સમજીએ છીએ.

ખાતરી થવી કે આપણે જે શિક્ષણ સાંભળ્યું છે તે સાચી અને મદદરૂપ છે

આગળ, આપણે ખાતરી કરવાની જરૂર છે, આપણે સાંભળેલા શબ્દોનો અર્થ શું છે તે જ નહીં, પરંતુ આપણે એ પણ ખાતરી કરવાની જરૂર છે કે તેનો અર્થ સાચો છે. અસ્થાયીતાના આપણા ઉદાહરણમાં: આપણે શબ્દનો અર્થ સમજી શકીએ છીએ, પરંતુ શું આપણે માનીએ છીએ કે તે ખરેખર સાચું છે કે નહીં? શું આપણને ખરેખર ખાતરી છે? જો આપણે અસ્થાયીતા વિશે વિચારવાનું ચાલુ રાખીએ છીએ, અને આપણે ચોક્કસપણે નિયમમાં કોઈ અપવાદ શોધી શકતા નથી, તો આપણે ખરેખર માનીએ છીએ કે અસ્થાયીતા એ મૂળભૂત કાયદો છે. વિચાર પ્રક્રિયા કંઈક આના જેવી હોઈ શકે છે: “હું ચોક્કસપણે મરી જઈશ. જન્મેલા દરેક વ્યક્તિ મૃત્યુ પામ્યા છે. એવા કોઈ વ્યક્તિનો ઉદાહરણ નથી કે જે જન્મ્યા હોય અને મૃત્યુ પામ્યા ન હોય. તેથી, હું મરવાનો નથી એમ માનવાનું કોઈ કારણ છે? ના, નથી.”

જો આપણને ખાતરી હોય કે કોઈક સમયે આપણે મરી જઈશું, તો આપણે આ જીવનને શક્ય તેટલું અર્થપૂર્ણ બનાવવાનો પ્રયત્ન કરીશું. ઘણી વાર એવું બને છે કે, જ્યારે કોઈને મૃત્યુનો નજીકથી અનુભવ થાય છે, ત્યારે તેઓ સમજે છે, "અરે, હું હજી જીવિત છું, અને હું મારા બાકીના સમયને શક્ય તેટલો અર્થપૂર્ણ બનાવવા માંગું છું." પરંતુ આપણે આપણા મૃત્યુદરની ખાતરી કરવા અને આપણા બાકીના સમયનો ઉપયોગ કરવા માટે પ્રતીતિ બનાવવા માટે નજીકના મૃત્યુના અનુભવની રાહ જોવાની જરૂર નથી.

તેથી, વિચાર દ્વારા, પ્રથમ આપણે અર્થને યોગ્ય અને સચોટ રીતે સમજીએ છીએ. આગળ, આપણને ખાતરી થાય છે કે તે સાચું છે. અને ત્રીજે સ્થાને, આપણે ખાતરી કરવાની જરૂર છે કે ખરેખર આને ગ્રહણ કરવું અને હું જીવનમાં જે રીતે કાર્ય કરું છું તેનો ભાગ બનાવવું મારા માટે ફાયદાકારક રહેશે.

તે બધું – અર્થ સમજવો, તે સાચું છે તેની ખાતરી થવી, અને તે મદદરૂપ છે તેની ખાતરી કરવી – એ ભેદભાવપૂર્ણ જાગૃતિ વિકસાવવાનો એક ભાગ છે જે વિચારથી આવે છે. તે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ પ્રક્રિયા છે અને ઘણો સમય લે છે. આપણે જે પણ ઉપદેશો સાંભળ્યા કે વાંચ્યા છે તેના વિશે આપણે શાંતિથી બેસીને ખૂબ ઊંડાણપૂર્વક વિચારવાની જરૂર છે. તે કર્યા વિના, જો આપણે અસ્થાયીતા પર ધ્યાન કરવાનો પ્રયાસ કરીએ, ઉદાહરણ તરીકે, આપણે ત્યાં જ બેસી રહીશું એ જાણ્યા વગર કે શું કરવું. પછી આપણે સ્તબ્ધતામાં પડીએ છીએ - જેને આપણે "સ્પેસડ આઉટ" કહીએ છીએ - અને તેને ધ્યાન ગણીએ છીએ. એ બિલકુલ ધ્યાન નથી. તો, ધ્યાન શું છે?

જેમ ઉપદેશો સાંભળીને અને તેના વિશે વિચારીને આપણે આ બે સાથે સંકળાયેલ ભેદભાવપૂર્ણ જાગૃતિના પ્રકારો વિકસાવીએ છીએ, તેમ ધ્યાન આપણને કહેવાતી "ભેદભાવપૂર્ણ જાગૃતિ કે જે ધ્યાનથી ઉદ્ભવે છે" લાવે છે. આ જાગૃતિ સાથે, આપણને સંપૂર્ણ એકાગ્રતા સાથે, મનની લાભદાયી સ્થિતિ ઉત્પન્ન કરવામાં સક્ષમ થઈએ છીએ જેને આપણે વિકસાવવાનું લક્ષ્ય રાખીએ છીએ અને આપણે તેને અન્ય તમામ માનસિક અવસ્થાઓથી નિર્ણાયક અને સચોટ રીતે ભેદ કરી શકીએ છીએ. આ ભેદભાવપૂર્ણ જાગૃતિ મેળવવા માટે, આપણે તેને વારંવાર ઉત્પન્ન કરીને મનની આ ઇચ્છિત સ્થિતિથી પોતાને ટેવાઈએ છીએ. ધ્યાનના ઘણાં વિવિધ પ્રકારો છે જેની સાથે આપણે આ કરીએ છીએ, પરંતુ ચાલો ફક્ત ત્રણ સૌથી સામાન્ય પ્રકારોને ધ્યાનમાં લઈએ.

એક વસ્તુ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું

પ્રથમ પ્રકારના ધ્યાનમાં કોઈ વસ્તુ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાનો છે. આપણે કોઈપણ પ્રકારની વસ્તુ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી શકીએ છીએ અને આપણે જે વિકાસ કરવાનો પ્રયત્ન કરીશું તે છે તે વસ્તુ પર એકાગ્રતા. ભલે તે શ્વાસની અંદર અને બહાર જવાની સંવેદના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે, અથવા કાલ્પનિક બુદ્ધ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે, અથવા મનની પ્રકૃતિ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે, તે હજી પણ કોઈ વસ્તુ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. તે ત્રણ, તિબેટીયન બૌદ્ધ ધર્મમાં એકાગ્રતા વિકસાવવા માટે સૌથી વધુ ઉપયોગમાં લેવાતી વસ્તુઓ છે.

આ પ્રકારના ધ્યાનનો એક મહત્વપૂર્ણ પ્રકાર એ છે કે એકાગ્રતા સાથે કોઈ વસ્તુ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું અને, તેના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરતી વખતે, તેને ચોક્કસ રીતે પારખવાનો પ્રયાસ કરો, ઉદાહરણ તરીકે, અસ્થાયી. આ અવલોકન સાથે આ વસ્તુ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને, તે ખરેખર નોંધે છે કે તે હકીકતમાં અસ્થાયી છે. તે કંઈક સાથે જોડાયેલ હોવાને જાણે કે તે કાયમ રહેશે દૂર કરવા માટે ખૂબ જ મદદરૂપ છે.

બીજું ઉપયોગી ઉદાહરણ નીચે મુજબ છે: તમારી કોઈની સાથે મિત્રતા અથવા સંબંધ છે, અને તે તમને ફોન કરતો નથી અથવા તમારી મુલાકાત લેતો નથી, અને તમે ખૂબ જ નારાજ થાઓ છો. આ ઉદાહરણમાં, તમારે એ હકીકતને સમજવાની અને સંપૂર્ણ રીતે ખાતરી કરવાની જરૂર છે કે: “મારા મિત્રના જીવનમાં હું એકમાત્ર વ્યક્તિ નથી. તેના જીવનમાં મારા સિવાય અન્ય લોકો પણ છે. તેથી, મારા માટે એ અપેક્ષા રાખવી તદ્દન ગેરવાજબી છે કે તે પોતાનો સમય ફક્ત મને જ આપશે અને પોતાનો સમય બીજા કોઈને નહીં આપે. અહીં તમે કંઈક અસંભવના કાલ્પનિક પ્રક્ષેપણને પડકારી રહ્યાં છો, જે છે: "મારા મિત્રના જીવનમાં હું એકમાત્ર વ્યક્તિ છું." અને તેથી, જ્યારે તમે નારાજ હોવ કે તમારો મિત્ર તમારી સાથે પૂરતો સમય વિતાવતો નથી, ત્યારે તમે સમજદારી સાથે તેના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાનો પ્રયાસ કરો છો: "તેના જીવનમાં મારા સિવાય અન્ય લોકો અને અન્ય વસ્તુઓ ચાલી રહી છે."

તેથી, જ્યારે આપણે ધ્યાન વિશે વાત કરી રહ્યા છીએ, ત્યારે આપણે કોઈ પ્રકારની રહસ્યમય, જાદુઈ પ્રક્રિયા વિશે વાત નથી કરી રહ્યા; આપણે કાલ્પનિક ભૂમિમાં નથી જઈ રહ્યા. તેના બદલે, ધ્યાન આપણા જીવનમાં વેદના, મુશ્કેલીઓ અને સમસ્યાઓનો સામનો કરવા માટે ખૂબ જ વ્યવહારુ પદ્ધતિઓનો સમાવેશ કરે છે.

પ્રથમ પ્રકારનું ધ્યાન, પછી, કોઈ વસ્તુ પર ચોક્કસ રીતે ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાનું છે, કાં તો માત્ર એકાગ્રતા સાથે અથવા અમુક પ્રકારની સમજણ અને સમજદારી સાથે, જેમ કે આપણા મિત્ર પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાના આપણા ઉદાહરણમાં.

મનની સ્થિતિ ઉત્પન્ન કરવી

બીજો પ્રકારનો ધ્યાન એ મનની ચોક્કસ સ્થિતિ પેદા કરવા માટે છે, ઉદાહરણ તરીકે પ્રેમ અથવા કરુણા ઉત્પન્ન કરવો, અને તેના અનુભવ પર કેન્દ્રિત રહેવું. ભાર એ વસ્તુ પર નથી કે જેના તરફ આપણે આ પ્રેમ અથવા કરુણાનું લક્ષ્ય રાખીએ છીએ; તેના બદલે, અહીં ભાર ભાવના અથવા લાગણી વિકસાવવા પર છે.

આકાંક્ષા ઉત્પન્ન કરવી

ધ્યાનનો ત્રીજો પ્રકાર એ છે કે તેને લગતા લક્ષ્ય સુધી પહોંચવાની આકાંક્ષા સાથે કોઈ વસ્તુ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું; ઉદાહરણ તરીકે, આપણા પોતાના વ્યક્તિગત જ્ઞાન પ્રાપ્તિ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું જે હજી સુધી બન્યું નથી, એવી આકાંક્ષા સાથે કે "હું તેને પ્રાપ્ત કરવાનો છું." આને "બોધચિત્ત ધ્યાન" કહે છે. જ્યારે આપણે બોધિચિત્ત પર ધ્યાન કરતા હોઈએ છીએ, જેને ક્યારેક "જાગૃત મન" તરીકે અનુવાદિત કરવામાં આવે છે, ત્યારે આપણે જેના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી રહ્યા છીએ તે સામાન્ય રીતે જ્ઞાન પ્રાપ્તિ નથી, કે તે બુદ્ધના જ્ઞાન પ્રાપ્તિ પર નથી; તેના બદલે, આપણે આપણા પોતાના વ્યક્તિગત જ્ઞાન પ્રાપ્તિ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી રહ્યા છીએ. આપણું જ્ઞાન પ્રાપ્તિ હજી થયું નથી, પરંતુ તે થઈ શકે છે - આપણને ખાતરી છે કે તે થઈ શકે છે - આપણી બુદ્ધ-પ્રકૃતિની ક્ષમતાઓ અને ઘણી મહેનતના આધારે. તેથી આ ત્રીજા પ્રકારના ધ્યાન સાથે આપણે તેને પ્રાપ્ત કરવાના મજબૂત ધ્યેય સાથે ભાવિ લક્ષ્ય પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી રહ્યા છીએ.

દૈનિક જીવનમાં ધ્યાનના ત્રણ પ્રકાર

આ ત્રણ પ્રકારના ધ્યાન, પછી, લાભદાયી આદતો વિકસાવી રહ્યા છે જેને આપણે આપણા રોજિંદા જીવનમાં લાવવા માંગીએ છીએ. તે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે કે ધ્યાન એ કોઈ પ્રકારની બાજુની પ્રવૃત્તિ ન હોય જેનો આપણા જીવન સાથે કોઈ સંબંધ નથી. ધ્યાન એ કોઈ પ્રકારનો છૂટકો નથી; તે રમત નથી; તે કોઈ શોખ નથી. તે એક એવી પદ્ધતિ છે જે આપણને એવા ગુણો વિકસાવવામાં મદદ કરે છે જે આપણે આપણા જીવનમાં લાવવા અને દરરોજ ઉપયોગમાં લેવા માંગીએ છીએ.

હમણાં જ ઉલ્લેખિત ઉદાહરણોનો ઉપયોગ કરીને આપણે આ ત્રણ પદ્ધતિઓ કેવી રીતે લાગુ કરીએ છીએ તે સમજાવીએ. જ્યારે આપણે પ્રથમ પ્રકારનું ધ્યાન અભ્યાસ કરીએ છીએ, જેમાં આપણે કોઈ વસ્તુ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીએ છીએ, ત્યારે આપણે આપણા મનને શાંત કરવાનું શીખીએ છીએ અને ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાની આપણી ક્ષમતામાં વધારો કરીએ છીએ. આપણે ફક્ત આપણા કામ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાનું નથી શીખતાં, પણ આપણે કોઈની સાથે વાતચીત કરી રહ્યા છીએ ત્યારે પણ શીખીએ છીએ. આપણે તે વ્યક્તિ પર અને તે શું કહે છે તેના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા માંગીએ છીએ, અને આપણું મન અન્ય તમામ પ્રકારની વસ્તુઓ વિશે વિચારતા નથી. આપણે કોઈપણ માનસિક ટિપ્પણીઓ ચાલુ રાખ્યા વિના સાંભળવા માંગીએ છીએ, તે શું કહ્યું તેના પર અભિપ્રાય કર્યા વિના: "અરે, તે ખરેખર મૂર્ખ છે," અથવા "હું ઈચ્છું છું કે તે ચૂપ થઈ જાય." આપણે તે તમામ માનસિક બકબકને શાંત કરવા માંગીએ છીએ. આપણે આ વ્યક્તિ અને તેના શબ્દો પરની આપણી એકાગ્રતાને અવલોકન સાથે પૂરક બનાવી શકીએ છીએ: “તમે એક માણસ છો અને લાગણીઓ ધરાવો છો, જેમ હું ધરાવું છું; જ્યારે તમે બોલો ત્યારે તમે માંગો છો કે તમારા પર ધ્યાન આપીએ, એમ જ જયારે હું વાત કરું છું ત્યારે હું માંગુ છું." આ તે છે જે આપણે એકાગ્રતા ધ્યાન દ્વારા કરવાની તાલીમ આપીએ છીએ.

આપણે બીજા પ્રકારના ધ્યાનનો ઉપયોગ કરી શકીએ છીએ, મનની સ્થિતિ ઉત્પન્ન કરવી, આપણી પાસે જે પ્રેમ અને કરુણા છે તેને રોજબરોજના જીવનમાં વધારવા માટે. આપણે પ્રેમ પેદા કરવા માટે કામ કરીએ છીએ - બધા જણ ખુશ રહે તેવી ઈચ્છા - પછી ભલે આપણે ક્યાં પણ હોઈએ અથવા કોની સાથે હોઈએ. અહીં, પ્રેમ નો ખરેખર અર્થ છે, બધા પ્રત્યે પ્રેમ: બસમાં બધા, સબવે પરના બધા, ટ્રાફિકમાં બધા, દુકાનમાં બધા, બધા પ્રાણીઓ અને જંતુઓ – બધા. તેથી તેનો અર્થ એ છે કે બધા માટે આદર વિકસાવવો. બધા સમાન છે એમાં કે બધા વ્યક્તિ ખુશ રહેવા માંગે છે અને દુ:ખી થવા માંગતો નથી. અને બધાને ખુશીનો સમાન અધિકાર છે, જેમાં માખીનો પણ સમાવેશ થાય છે!

અને અંતે, આપણે એક મહત્વાકાંક્ષા વિકસાવવા માટે ધ્યાનનો ઉપયોગ કરીએ છીએ જે આપણે આખા જીવન દરમિયાન રાખીએ છીએ: “હું એક ધ્યેય તરફ કામ કરું છું. હું મારી ખામીઓ ઘટાડવાનો પ્રયત્ન કરું છું. હું સારા ગુણો વિકસાવવા માટે કામ કરી રહ્યો છું, અને હું મુક્તિ અને જ્ઞાન પ્રાપ્તિ તરફ કામ કરી રહ્યો છું. તે મહત્વાકાંક્ષા આપણા આખા જીવનમાં પ્રસરી જાય છે, માત્ર એટલો જ ઓછો સમય નહીં જયારે આપણે ગાદી પર બેઠા છીએ.

ત્સોંગખાપા, એક મહાન તિબેટીયન માસ્ટર, ખૂબ જ સારી રીતે સમજાવ્યું કે આ તમામ પ્રકારના ધ્યાન માટે આપણે ખરેખર શું જાણવાની જરૂર છે; બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, ધ્યાનના પાયા તરીકે મનની લાભકારી સ્થિતિ કેવી રીતે વિકસાવવી.

તમે શેના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી રહ્યાં છો તે જાણો

પહેલા આપણે એ જાણવાની જરૂર છે કે આપણે શેના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી રહ્યા છીએ. ચાલો કરુણાનું ઉદાહરણ લઈએ. કરુણા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને, આપણે અન્યના વેદના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીએ છીએ. તે બોધિચિત્તથી તદ્દન અલગ છે, જેમાં આપણે આપણા પોતાના વ્યક્તિગત જ્ઞાન પ્રાપ્તિ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીએ છીએ જે હજી સુધી થઈ રહ્યું નથી. કેટલાક લોકો માને છે કે તેઓ બોધિચિત્ત પર ધ્યાન કરી રહ્યાં છે જ્યારે વાસ્તવમાં તેઓ માત્ર કરુણાનું ધ્યાન કરી રહ્યાં છે; કરુણા એ બોધિચિત્તનો પાયો છે, પરંતુ કરુણા અને બોધિચિત્ત એક જ નથી.

તેના તમામ પાસાઓ જાણો

આપણે ધ્યાનનું ચોક્કસ પદાર્થ નક્કી કર્યા પછી - આ કિસ્સામાં, કરુણાના કેન્દ્રીય પદાર્થ તરીકે અન્યની વેદના - પછી આપણે તે પદાર્થના તમામ પાસાઓ જાણવાની જરૂર છે. તેથી આપણે દરેક વ્યક્તિ અનુભવે છે તેવા વિવિધ પાસાઓ અથવા પ્રકારનાં વેદનાનું અન્વેષણ કરીએ છીએ: દુઃખ, આપણું સામાન્ય પ્રકારની ખુશી, કર્મની અનિવાર્યતાના નિયંત્રણમાં રહેવું અને અનિયંત્રિત રીતે પુનરાવર્તિત પુનર્જન્મની વેદના. આપણે ફક્ત થોડા માણસોની એક મર્યાદિત પ્રકારની વેદના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરતા નથી, જેમ કે તેમની નોકરી ગુમાવવાથી દુઃખ અને મુશ્કેલીઓ. મહાન કરુણાના કિસ્સામાં, આપણે પ્રાણીઓ સહિત બધા દ્વારા સાર્વત્રિક રીતે અનુભવાતી વેદનાના તમામ પાસાઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીએ છીએ.

જાણો કે આપણું મન તેની સાથે કેવી રીતે સંબંધિત છે

આગળ આપણે જાણવાની જરૂર છે કે આપણું મન તે પદાર્થ સાથે કેવી રીતે સંબંધિત છે. કરુણા સાથે, આપણું મન અન્યની બધી વેદના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે કે તે દૂર થઈ જાય અને તે ક્યારેય પાછું ન આવે. તે "અરે કેટલું ભયાનક" નું વલણ નથી. તો ફરીથી, આ વિચાર બોધિચિત્તથી ઘણો અલગ છે. બોધિચિત્ત સાથે આપણે આપણા હજી સુધી ન થયેલા જ્ઞાન પ્રાપ્તિ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી રહ્યા છીએ, અને આપણે તેને હેતુ સાથે જોડીએ છીએ: "હું તેને પ્રાપ્ત કરીશ અને તે પ્રાપ્તિ દ્વારા અન્ય લોકોને લાભ આપીશ." આપણે બીજાના વેદના પ્રત્યે કરુણા સાથે કેવી રીતે સંબંધ રાખીએ છીએ તેનાથી આ ઘણું અલગ છે.

તેને વિકસાવવામાં શું મદદ કરશે તે જાણો

પછી આપણે જાણવાની જરૂર છે કે આ માનસિક સ્થિતિ વિકસાવવામાં આપણને શું મદદ કરશે. આપણા ઉદાહરણમાં, આપણા પોતાના વેદના પ્રત્યે સમાન હેતુ અથવા લાગણી હોવા દ્વારા કરુણાને સમર્થન મળે છે. તેને "મુક્ત થવાનો સંકલ્પ" કહેવામાં આવે છે, જેને સામાન્ય રીતે "ત્યાગ" તરીકે અનુવાદિત કરવામાં આવે છે. તે આપણી પોતાની વેદના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે અને તે વેદનાથી મુક્ત અને તેના કારણોથી મુક્ત થવા માટે નિર્ધારિત છે. વેદનાના કારણોથી મુક્ત થવાની ઈચ્છાનો અર્થ એ છે કે આપણે ગુસ્સે થવા જેવી વર્તણૂક છોડી દેવા માટે તૈયાર થવું જે આપણને દુઃખી કરવાનું કારણ બને છે. જો આપણે ખરેખર વેદનાથી મુક્ત થવાનો નિર્ધાર વિકસાવી શકીએ, તો તે વલણ, તે ઇચ્છા, અન્ય લોકો તરફ તે જ તીવ્રતા સાથે દિશામાન કરવામાં સમર્થ થવામાં મદદ કરશે જે રીતે આપણે તેના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીશું.

તે વિકસાવવા માટે હાનિકારક શું છે તે જાણો

આપણે એ પણ જાણવાની જરૂર છે કે આ મનની સ્થિતિના વિકાસમાં શું અવરોધ આવશે. કરુણાના વિકાસને શું અવરોધે છે તે અન્ય લોકોને ગંભીરતાથી ન લેવું, અને તેમની વેદનાને ગંભીરતાથી ન લેવું. તેનો સામનો કરવા માટે, આપણે વિચારવું જોઈએ, “દરેક વ્યક્તિ ખુશ રહેવા માંગે છે. કોઈ દુઃખી થવા માંગતું નથી. વેદનામાંથી મુક્ત થવાની તેની ઈચ્છામાં કોઈ પણ વ્યક્તિ અલગ નથી. આપણે બધા સરખા છીએ. અને દરેકને લાગણીઓ હોય છે, જેમ મને લાગણીઓ છે. દરેક વ્યક્તિ જેના વેદના થાય છે તેને તેટલું જ દુઃખ પોહોંચેં છે જેટલું મારી વેદના મને દુઃખ આપે છે. તેઓ તેમની વેદનામાંથી મુક્ત થવા માંગે છે, જેમ હું મારી વેદનામાંથી મુક્ત થવા માંગુ છું. આ રીતે, આપણે અન્ય લોકો પ્રત્યે સંવેદનશીલતા અને તેમના માટે આદર વિકસાવીએ છીએ. જો આપણી પાસે તે સંવેદનશીલતા અને આદર ન હોય, તો આપણે નિષ્ઠાવાન કરુણાના વિકાસમાં અવરોધરૂપ બનીશું.

તેનો ઉપયોગ જાણો

ત્સોંગખાપા આગળ એમ કહે છે કે એકવાર આપણે આ મનની સ્થિતિ વિકસાવીએ, આપણે તેની સાથે શું કરવું તે જાણવાની જરૂર છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, તેનો ઉપયોગ શું છે. હું કરુણા વિકસાવું છું, અને પછી શું? સારું, તે મને અન્ય લોકો સાથે વ્યવહાર કરવામાં મદદ કરશે; તે મને તેમના લાભ માટે કામ કરવામાં મદદ કરશે; અને તે ખરેખર મને પ્રેરિત કરશે અને જ્ઞાન પ્રાપ્તિના અંતિમ ધ્યેયને હાંસલ કરવા માટે દબાણ કરશે, જેથી હું અન્ય લોકોને નોંધપાત્ર રીતે મદદ કરી શકું. હું સમજું છું કે મને હવે તેમને મદદ કરવામાં સક્ષમ થવાથી શું રોકે છે તે મારી મર્યાદાઓ છે અને તેથી હું મારી મર્યાદાઓને દૂર કરવા માંગુ છું.

તે શું દૂર કરશે તે જાણો

આગળની વસ્તુ જે આપણે જાણવાની જરૂર છે તે છે: આ મનની સ્થિતિ શું દૂર કરશે અથવા શેના થી છુટકારો મેળવશે? કરુણા ઠંડા હૃદયની લાગણીને દૂર કરશે જેમાં હું અન્યની અવગણના કરું છું. તે મને અન્ય લોકોને મદદ ન કરવાની ઇચ્છાની આળસમાંથી છુટકારો મેળવવામાં મદદ કરશે, અને તે મને મારી જાત પર ન કામ કરવાની ઇચ્છાની આળસને દૂર કરવામાં મદદ કરશે. આ ઠંડા હૃદયની લાગણીને દૂર કરીને, હું અન્ય લોકોને વધુ મદદ કરી શકું છું. જો આપણે કરુણા વિકસાવવા અને તેનું ધ્યાન કરવા માટે આ બધા તત્વો જાણીએ, તો આપણે ખૂબ વિશ્વાસ રાખી શકીએ કે આપણે આ ધ્યાન યોગ્ય રીતે કરી રહ્યા છીએ; આપણે બરાબર જાણીએ છીએ કે આપણે શું કરી રહ્યા છીએ અને શા માટે કરી રહ્યા છીએ. આપણે આ ધ્યાનમાં સામેલ થવા માટે યોગ્ય રીતે તૈયારી કરી છે. નહિંતર, તે તરણ કુંડમાં ઊંડા પાણીમાં કૂદકો મારવા જેવું છે અને કેવી રીતે તરવું તે અંગે કોઈ ખ્યાલ નથી. જો આપણે ફક્ત કહીએ કે, "સારું, ફક્ત બેસો અને ધ્યાન કરો," અને આપણને કોઈ ખ્યાલ નથી કે આપણે શું કરવાનું છે, તો તકો ઘણી સારી છે કે આપણે ફળદાયી પરિણામ નહીં મેળવીએ.