ધ્યાન માટે પ્રારંભિક તૈયારી

વિવિધ એશિયન સંસ્કૃતિઓમાં, લોકો ધ્યાન માટે જે મુદ્રાનો ઉપયોગ કરે છે તે અલગ છે. ભારત/તિબેટ, ચીન/જાપાન અને થાઈલેન્ડની ધ્યાનની મુદ્રાઓ અલગ-અલગ છે, તેથી આપણે એમ કહી શકતા નથી કે એક ચોક્કસ મુદ્રા જ સાચી છે. ભારતીયો અને તિબેટિયનો પલાંઠી વાળીને બેસે છે. મોટે ભાગે, જાપાનીઝ અને કેટલાક ચાઇનીઝ તેમના પગ તેમની નીચે વાળે છે. થાઈ લોકો તેમના પગ બાજુ પર રાખીને બેસે છે. તંત્ર અભ્યાસ માટે, જેમાં આપણે શરીરની શક્તિઓ સાથે કામ કરી રહ્યા છીએ, તો સંપૂર્ણ કમળની જરૂર છે, પરંતુ આપણામાંના મોટાભાગના અભ્યાસના તે તબક્કે નથી. જો તમે આ પ્રકારની અભ્યાસ કરવા સક્ષમ બનવાની ઈચ્છા ધરાવો છો, તેમ છતાં, એવી ભારપૂર્વક ભલામણ કરવામાં આવે છે કે તમે ખૂબ જ નાની ઉંમરે સંપૂર્ણ કમળની સ્થિતિમાં બેસવાનું શરૂ કરો, કારણ કે જીવનમાં પછીથી આ બેઠક સ્થિતિનો ઉપયોગ કરવાનું શરૂ કરવું ખૂબ મુશ્કેલ છે. પશ્ચિમી લોકો માટે, જો તમે આમાંથી કોઈપણ પરંપરાગત એશિયન મુદ્રામાં બેસી શકો, તો તે સરસ છે; જો નહીં, તો ખુરશી પર બેસીને કરવું ચાલશે. સૌથી મહત્વનો મુદ્દો એ છે કે પીઠ સીધી હોય.

જ્યાં આંખોની વાત છે, કેટલાક ધ્યાન તમારી આંખો બંધ રાખીને કરવામાં આવે છે, કેટલાક તમારી આંખો ખુલ્લી રાખીને, કેટલાક તમારી આંખોથી નીચે જોઈને, કેટલાક તમારી આંખોથી ઉપર જોઈને કરવામાં આવે છે; તે ધ્યાન પર આધાર રાખે છે. સામાન્ય રીતે, તિબેટીઓ તમારી આંખો બંધ કરીને ધ્યાનને નિરુત્સાહિત કરે છે. જ્યારે તમારી આંખો બંધ હોય ત્યારે ઊંઘી જવું ખૂબ જ સરળ છે તે હકીકત સિવાય, તે એક માનસિક અવરોધ પણ બનાવે છે જ્યાં તમને લાગે છે કે ધ્યાન કરવા માટે તમારે તમારી આંખો બંધ કરવાની જરૂર છે. જો તમને એવું લાગે, તો તમે ધ્યાનમાં જે વિકાસ કરી રહ્યાં છો તેને વાસ્તવિક જીવનમાં એકીકૃત કરવું વધુ મુશ્કેલ બની જાય છે. ઉદાહરણ તરીકે, જો હું કોઈની સાથે વાત કરું છું, અને પ્રેમની લાગણી પેદા કરવા માટે મારે મારી આંખો બંધ કરવાની જરૂર પડે, તો તે વિચિત્ર લાગશે. તેથી, તિબેટીયન પરંપરામાં, મોટાભાગના ધ્યાન માટે, તમે તમારી આંખો અડધી ખુલ્લી રાખો છો, ઢીલી રીતે કેન્દ્રિત કરો છો, નીચે જમીન તરફ જોશો.

જો તમે પલાંઠી વાળીને બેઠા છો, તો બેસવા માટે યોગ્ય ગાદી પસંદ કરવી મહત્વપૂર્ણ છે. કેટલાક લોકો આરામથી જમીન પર સપાટ બેસી શકે છે, અને તેમના પગ સૂતા નથી. દાખલા તરીકે, પરમ પવિત્ર દલાઈ લામા, જ્યારે તેઓ શીખવે છે ત્યારે તેમના શિક્ષણ સિંહાસન પર આ રીતે બેસે છે. પરંતુ આપણામાંના મોટાભાગના લોકો માટે, જો આપણે ગાદી વગર બેસીએ, તો આપણા પગ વધુ ઝડપથી સૂઈ જાય છે. તેથી જો તમને તે સમસ્યા હોય, તો તમારી નિતંબની નીચે ગાદી રાખીને બેસવાનો પ્રયાસ કરો, જેથી તમારા હિપ્સ તમારા ઘૂંટણ કરતા ઉંચા હોય. એવી ગાદીનો પ્રકાર પસંદ કરો જે તમારા માટે શ્રેષ્ઠ કામ કરે : જાડું કે પાતળું, સખત કે નરમ, વગેરે. દરેક વ્યક્તિ અલગ છે. સૌથી મહત્વનો મુદ્દો એ છે કે તમે આરામદાયક છો, અને તમારી ગાદી તમારા પગને ઊંઘી જતા અટકાવે છે, કારણ કે તે ખૂબ જ અણગમતું હોઈ શકે છે. ઘણા બૌદ્ધ કેન્દ્રોમાં જાડા, ગોળાકાર અથવા ચોરસ ઝફુસ હોય છે, પરંતુ તે ઝેન ઝફુસ જાપાનીઝ મુદ્રામાં પગ નીચે રાખીને બેસવા માટે બનાવાયેલ છે. કદાચ કેટલાક લોકો આના પર પલાંઠી વાળીને આરામથી બેસી શકે છે. પરંતુ મોટાભાગના લોકો માટે તેઓ ખૂબ ઊંચા અને ખૂબ સખત હોય છે. જો તમારું કેન્દ્ર માત્ર જાડા ઝફુસ પ્રદાન કરે છે, અને તમે પલાંઠી વાલીબે બેસો છો, તો તમે તમારી પોતાની તકિયો લઈ જઈ શકો છો.

મોટાભાગના લોકો માટે, ધ્યાન કરવાનો શ્રેષ્ઠ સમય કાં તો સવારે પ્રથમ વસ્તુ અથવા રાત્રે છેલ્લી વસ્તુ છે, જેથી દૈનિક પ્રવૃત્તિઓના સંદર્ભમાં ઓછા વિક્ષેપો થાય. કેટલાક લોકો સવારે વધુ જાગૃત હોય છે, અને અન્ય લોકો રાત્રે વધુ જાગૃત હોય છે - કહેવાતા "સવારના લોકો" અને "રાત્રિ ઘુવડ." તમે તમારી જાતને અને તમારી જીવનશૈલીને બીજા કોઈ કરતાં વધુ સારી રીતે જાણો છો, તેથી તમે નક્કી કરી શકો છો કે દિવસનો કયો સમય શ્રેષ્ઠ છે.

જ્યારે ઊંઘ આવે ત્યારે ધ્યાન કરવાની ભલામણ ક્યારેય કરવામાં આવતી નથી. જો તમને રાત્રે ઊંઘ આવે છે, પરંતુ તમે સૂવાનો સમય પહેલાં ધ્યાન કરવાનો પ્રયાસ કરો છો, તો તમને તમારા ધ્યાનની વચ્ચે ઊંઘ આવવા લાગી શકે છે, જે બિલકુલ મદદરૂપ નથી. અને તેવી જ રીતે, વહેલી સવારે: જો તમે હજુ પણ અડધી ઊંઘમાં છો, તો તમારું ધ્યાન બહુ અસરકારક રહેશે નહીં. તમારા માટે શું શ્રેષ્ઠ કામ કરે છે તે નક્કી કરો. સવારે વહેલા ધ્યાન કરતા પહેલા કોફી કે ચા પીવામાં કોઈ સમસ્યા નથી, જોકે મોટાભાગના તિબેટીયનોને આ આદત નથી.

મારા શિક્ષક, તસેન્ઝાબ સેર્કોંગ રિનપોચે, પવિત્ર દલાઈ લામાના શિક્ષકોમાંના એક હતા. તેઓ તિબેટના તાંત્રિક કૉલેજ મઠોમાં જ્યાં તેમણે તાલીમ લીધી હતી ત્યાં તેઓ કેવી રીતે ધ્યાન કરતા હતા તેનું વર્ણન કરતા હતા. બધા સાધુઓ ધ્યાન મંડપમાં બેસતા, અને તેઓ ત્યાં સૂઈ જતા હતા, પોતપોતાની જગ્યાએ બેસીને, પડોશીના ખોળામાં થોડું માથું ટેકવીને. તિબેટીયનોને શારીરિક સંપર્કમાં કોઈ સમસ્યા નથી. તેઓને ખૂબ જ વહેલી સવારે ઉઠવા માટે ઘંટડી વાગતી, અને તેઓ માત્ર ઉઠીને તેમનું ધ્યાન, તેમના પાઠ વગેરે શરૂ કરે તેવી અપેક્ષા રાખવામાં આવતી હતી. પરંતુ સિવાય કે તમે મધ્યરાત્રિમાં જાગવાની અને તરત જ ઉઠીને શસ્ત્રક્રિયા અથવા એવું કંઈક કરવા માટે ટેવાયેલા ડૉક્ટર હો, જાગ્યા પછી તરત જ ધ્યાન શરૂ કરવું ખૂબ મુશ્કેલ છે.

જ્યારે તમે નવું નવું ધ્યાનની અભ્યાસ શરૂ કરી રહ્યાં હોવ, ત્યારે એ પણ મહત્વનું છે કે તમારા ધ્યાન સત્રો સંક્ષિપ્ત હોય, પરંતુ વારંવાર હોય. એક શિખાઉ માણસ તરીકે, એક સમયે કલાકો સુધી બેસીને ધ્યાન કરવાનો પ્રયાસ કરવો એ કસોટી બની જાય છે. કેટલાક સ્થળોએ તેઓ આ પ્રકારના શાસનનું પાલન કરે છે, પરંતુ સામાન્ય રીતે તિબેટીઓ તેને અવરોધ કરશે, કારણ કે જો ધ્યાન એક કસોટી લાગશે, તો તમે તે કરવા નહીં માંગો! તમે સત્ર સમાપ્ત થવાની ઉત્સુકતાપૂર્વક રાહ જોશો. તેથી શરૂઆતમાં, ફક્ત પાંચ મિનિટ કે તેટલા સમય માટે ધ્યાન કરો - તે પૂરતું છે. થરવાડા મઠોમાં, તેઓ ચાલવાના ધ્યાન સાથે વૈકલ્પિક રીતે બેસીને ધ્યાન કરે છે, તેથી તેઓ લાંબા સમય સુધી એક જ પ્રકારની અભ્યાસ કરતા નથી.

તિબેટિયનો જે સાદ્રશ્યનો ઉપયોગ કરે છે તે એ છે કે જો કોઈ મિત્ર મળવા આવે છે અને તે અથવા તેણી ખૂબ લાંબો સમય રહે છે, તો તમે તે વ્યક્તિના જવા માટે અધીરા થઈ જાવ છો. અને તમારા મિત્રના ગયા પછી, તમે તેને અથવા તેણીને ફરીથી જોવા માટે ખૂબ બેચેન નથી. પરંતુ જો તમે એકસાથે વધુ સમય વિતાવવાનું ચાલુ રાખવા માંગતા હોવ ત્યારે જો મિત્ર છોડી દે, તો તમને તે મિત્રને ટૂંક સમયમાં ફરીથી જોઈને ખૂબ આનંદ થશે. તેવી જ રીતે, આપણી ધ્યાનની મુદ્રા, ધ્યાનની બેઠક અને ધ્યાન સત્રની લંબાઈ બધું જ આરામદાયક હોવું જોઈએ, જેથી કરીને આપણે આપણા અભ્યાસ પ્રત્યે ઉત્સાહી રહીએ.

ધ્યાન કરતા પહેલા, તમારો સંકલ્પ નક્કી કરવો મહત્વપૂર્ણ છે. વાસ્તવમાં, ભલામણ કરવામાં આવે છે કે તમારો સંકલ્પ નિર્ધારિત કરવું તે એવી વસ્તુ છે જે તમે તમારી આંખો ખોલો કે તરત જ સવારે પ્રથમ કરવી જોઈએ. જેમ તમે જાગો, પથારીમાં હોવા છતાં, તમે દિવસ માટે તમારો સંકલ્પ નિર્ધારિત કરી શકો છો. તમે વિચારી શકો: “આજે હું ગુસ્સે ન થવાનો પ્રયત્ન કરીશ. હું વધુ સહનશીલ બનવાનો પ્રયત્ન કરીશ. હું અન્ય લોકો પ્રત્યે વધુ હકારાત્મક લાગણીઓ વિકસાવવાનો પ્રયત્ન કરીશ. હું આ દિવસને અર્થપૂર્ણ બનાવવાનો પ્રયત્ન કરીશ, અને તેનો બગાડીશ નહીં."

એક અદ્ભુત ઝેન કોઆન છે, જે મારો મનપસંદ છે: "મૃત્યુ ગમે ત્યારે આવી શકે છે: શાંત રહો!" જો તમે તેના વિશે વિચારો છો, તો આ ખૂબ જ ગહન વિચાર છે. જો તમે ખૂબ જ તંગ રેહશો, જો તમે ખૂબ જ ગભરાયેલા અને ઉદાસ છો કે મૃત્યુ ગમે ત્યારે આવી શકે છે, તો તમે કંઈપણ પરિપૂર્ણ કરી શકશો નહીં. તમને વિચારો આવી શકે છે જેમ કે: “હું પૂરતું નથી કરી રહ્યો; હું પૂરતો સારો નથી.” પરંતુ જો તમે જાણો છો કે મૃત્યુ કોઈપણ સમયે આવી શકે છે, અને તમે તેના વિશે શાંત છો, તો પછી તમે બેચેની, ગભરાટ અથવા તંગ થયા વિના, અર્થપૂર્ણ, વાસ્તવિક રીતે, તમે જે પણ કરી શકો છો તે કરશો. તેથી યાદ રાખવાનો પ્રયાસ કરો કે મૃત્યુ ગમે ત્યારે આવી શકે છે, અને શાંત રહો!

ધ્યાન કરતા પહેલા, આપણે સંકલ્પ નક્કી કર્યે છે કે "હું 'કેટલી' મિનિટની સંખ્યા માટે ધ્યાન કરવાનો પ્રયાસ કરીશ. હું ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાનો પ્રયાસ કરીશ. જો હું ઊંઘી જવાની શરૂઆત કરું છું, તો હું મારી જાતને જગાડીશ. જો મારી એકાગ્રતા ભટકશે, તો હું તેને પાછું લાવવાનો પ્રયત્ન કરીશ." આને ગંભીરતાથી લો, માત્ર શબ્દો જ ન બોલો - ખરેખર તમારા સંકલ્પને ધ્યાનમાં રાખવાનો પ્રયાસ કરો અને તેનું પાલન કરો. તમારા સંકલ્પને પ્રત્યે સાચા રેહવું ખૂબ મુશ્કેલ થઈ શકે છે. જો તમે અન્ય મુદ્દાઓ વિશે વિચારવા માટે તમારા ધ્યાન સત્રોનો ઉપયોગ કરવાની ખરાબ આદતમાં પડો, ભલે તે અન્ય ધર્મ ખ્યાલો હોય, તો તે આદત તોડવી ખૂબ જ મુશ્કેલ છે. હું અનુભવથી કહું છું: તે આદતને તોડવી ખરેખર મુશ્કેલ છે, તેથી તમારા ધ્યાન સત્ર પહેલાં એક સાચો સંકલ્પ નિર્ધારિત, અને અનુસરવાનો પ્રયાસ કરો.

આગળ પ્રેરણા છે. તિબેટીયન બૌદ્ધ સંદર્ભમાં, પ્રેરણા બે ભાગોથી બનેલી છે. પ્રથમ ધ્યેય છે: આપણે શું પ્રાપ્ત કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છીએ? પ્રમાણભૂત ધ્યેયોનું વર્ણન "માર્ગના ક્રમાંકિત તબક્કાઓ" (લેમ-રિમ) માં કરવામાં આવે છે. લૅમ-રિમમાં વર્ણવ્યા મુજબ, ઉદ્દેશ્યો છે: (ક) ભાવિ જીવનમાં સુધારો લાવો, (ખ) પુનર્જન્મમાંથી સંપૂર્ણ મુક્તિ મેળવવી, અને (ગ) જ્ઞાન પ્રાપ્તિ સુધી પહોંચવું જેથી કરીને તમે બીજા બધાને પુનર્જન્મમાંથી મુક્તિ મેળવવામાં મદદ કરી શકો. બીજો ભાગ એ લાગણી છે જે આપણને તે લક્ષ્ય સુધી પહોંચવા પ્રોત્સાહિત કરે છે.

આપણી પ્રેરણા વિશે વિચારતી વખતે, આપણી જાત સાથે પ્રમાણિક રહેવું મહત્વપૂર્ણ છે. શું હું ખરેખર પુનર્જન્મમાં માનું છું? આપણામાંના મોટાભાગના લોકો એવું નથી માનતા, તો એવું કહેવું કે, "હું મારા આગલા જીવનમાં બીજો અમૂલ્ય માનવ પુનર્જન્મ મેળવી શકું તે સુનિશ્ચિત કરવા માટે આ કરી રહ્યો છું," અથવા "હું આ પુનર્જન્મમાંથી સંપૂર્ણ મુક્તિ મેળવવા માટે કરી રહ્યો છું, ” અથવા “હું જ્ઞાન પ્રાપ્તિ માટે આવું કરી રહ્યો છું જેથી હું બીજા બધાને પુનર્જન્મમાંથી મુક્તિ મેળવવામાં મદદ કરી શકું” – જો તમે પુનર્જન્મમાં માનતા નથી તો તે ખાલી શબ્દો છે.

તેથી, જો તમે હું જેને "ધર્મ-લાઇટ" કહું છું તેના ભાગ રૂપે ધ્યાનનો અભ્યાસ કરી રહ્યાં છો, જે પુનર્જન્મ વિના બૌદ્ધ ધર્મ છે, તો તે પણ ઠીક છે. તમારે બીજા કોઈને કહેવાની જરૂર નથી, પરંતુ તમારી પ્રેરણા વિશે તમારી જાત સાથે પ્રમાણિક રહો: "હું આ જીવનકાળમાં મારી પરિસ્થિતિને સુધારવા માટે આ કરી રહ્યો છું." જ્યાં સુધી આપણે તેના વિશે પ્રમાણિક છીએ ત્યાં સુધી તે વાજબી પ્રેરણા છે. બીજી બાજુ, હું જેને "વાસ્તવિક ધર્મ" કહું છું તેમાં અધિકૃત લાંબા ગાળાના ધ્યેયો શું છે તેના માટે આદર રાખવો મહત્વપૂર્ણ છે અને બૌદ્ધ ધર્મનો અભ્યાસ ફક્ત આ જીવનકાળમાં વસ્તુઓને સુધારવા માટે છે તેવું ન વિચારવું.

આપણી પ્રેરણાનાની બીજા ભાગની વાત કરીએ તો - એ લાગણી જે આપણને આપણા ધ્યેય સુધી પહોંચવા તરફ પ્રેરિત કરે છે - વાસ્તવિક વસ્તુની પ્રેરણાનું પ્રથમ સ્તર છે "હું ભવિષ્યના જીવનમાં મૂલ્યવાન માનવ પુનર્જન્મ (ધ્યેય) માટે લક્ષ્ય રાખું છું, કારણ કે હું માખી, અથવા વંદો, અથવા અન્ય કોઈપણ નીચલા પુનર્જન્મ (લાગણી) તરીકે પુનર્જન્મ થવું કેટલું ભયાનક હશે તેનાથી ડરું છું. હું ખરેખર આવા ભવિષ્યને ટાળવા માંગુ છું, અને મને વિશ્વાસ છે કે તેનાથી બચવાનો રીત છે.” આનું ધર્મ-લાઇટ સંસ્કરણ હશે “હું પાછળથી જીવનમાં વસ્તુઓ સારી રીતે ચાલુ રાખવા અને વધુ સારી રીતે જાએ (ધ્યેય) એવો લક્ષ્ય રાખું છું, કારણ કે મને ડર છે કે જો વસ્તુઓ વધુ ખરાબ થશે તો તે કેટલું ભયાનક હશે (લાગણી ) અને હું જાણું છું કે એવી રચનાત્મક બાબતો છે જે હું તેને ટાળવા માટે કરી શકું છું." કોઈપણ કિસ્સામાં, આ લકવાગ્રસ્ત પ્રકારનો ભય નથી, જેમ કે "પરિસ્થિતિ નિરાશાજનક છે. મારો નાશ થઈ ગયો છે" પરંતુ તેના બદલે તે એક સ્વસ્થ ભાવના છે "હું ખરેખર તે નથી ઇચ્છતો, અને હું જોઉં છું કે તેને ટાળવાનો એક માર્ગ છે." આ ગાડી ચલાવતી વખતે અકસ્માત થવાના મારા ડરની જેમ છે - હું સાવચેત રહીશ, પરંતુ હું ડરથી એટલો લકવાગ્રસ્ત નથી કે હું ક્યારેય ગાડી ચલાવીશ જ નહીં.

બીજું વાસ્તવિક સ્તર એ છે કે "હું પુનર્જન્મ સાથે સંકળાયેલી તમામ વેદનાઓથી સંપૂર્ણપણે ઘૃણાસ્પદ, કંટાળી અને ત્રાસી ગયો છું (લાગણી) અને મને આના થી છુટકારો જોઈએ છે (ધ્યેય)." પરિત્યાગ પાછળની લાગણીનો સાર એ છે કે "ફરીથી બાળક બનવું, બધું ફરીથી શીખવું, શિક્ષણ મેળવવું અને આજીવિકા કેવી રીતે બનાવવી તે શોધવાનું અવિશ્વસનીય રીતે કંટાળાજનક છે. બીમાર પડવું અને વૃદ્ધ વારંવાર થવું એ ત્રાસદાયક છે. તે એક ખરાબ ફિલ્મ વારંવાર અને ફરીથી જોવા જેવું છે. મારો મતલબ, કેટલો કંટાળાજનક. બસ થયી ગયું!"

સૌથી અદ્યતન પ્રેરણા બોધચિત્ત સાથે જ્ઞાન પ્રાપ્તિ (ધ્યેય) માટેનું લક્ષ્ય રાખે છે અને કરુણા (લાગણી) દ્વારા પ્રેરિત થાય છે: “હું તે સ્વીકારી શકતો જ નથી કે દરેક વ્યક્તિ ને ખૂબ વેદના થાય છે. મારે એવી સ્થિતિ સુધી પહોંચવું છે કે જ્યાં હું દરેકને વેદના થી દૂર કરવામાં મદદ કરી શકું.”

પ્રેરણા માં એનો પણ સમાવેશ થાય છે કે જ્યારે આપણે આપણું લક્ષ્ય પ્રાપ્ત કરીએ ત્યારે આપણે શું કરીશું. જ્યારે આપણે મહાયાન પરંપરામાં અભ્યાસ કરીએ છીએ, ત્યારે પ્રેરણાના દરેક સ્તરો આખરે જ્ઞાન પ્રાપ્તિ તરફ કામ કરવાના સંદર્ભમાં છે. જ્ઞાન પ્રાપ્તિ, પછી, આપણે આપણા લક્ષ્ય સુધી પહોંચીએ ત્યારે આપણે શું કરીશું તેને પ્રભાવિત કરે છે.

ધર્મ-લાઈટ સ્તરે, આપણે આ જીવનકાળમાં જ્ઞાન પ્રાપ્તિની દિશામાં શક્ય તેટલી પ્રગતિ કરવા માંગીએ છીએ, એટલા ભોળા થયા વિના કે આપણે વિચારીએ કે તે સરળ હશે અને પછી જ્યારે આપણે આપણા મૃત્યુની નજીક આવીએ છીએ અને હજુ પણ જ્ઞાન પ્રાપ્તિ નથી થયી ત્યારે આપણે નિરાશ અને હતાશ થઈ જઈએ છીએ.

• પ્રેરણાના ત્રણ વાસ્તવિક સ્તરોમાંથી, પહેલું એ છે કે "હું જ્ઞાન પ્રાપ્તિ તરફના માર્ગ પર આગળ વધવા માટે બીજો અમૂલ્ય માનવ પુનર્જન્મ મેળવવા માંગુ છું, કારણ કે મારા ધ્યેયને પૂર્ણ કરવામાં ઘણા જીવનકાળ લાગશે."
• બીજું છે "હું કર્મ અને ખલેલ પહોંચાડતી લાગણીઓમાંથી મુક્તિ મેળવવા માંગુ છું, કારણ કે જો હું અન્ય લોકો સાથે ગુસ્સે થઈશ, જો હું તેમની સાથે જોડાયેલું હોઉં, અથવા જો હું અનિવાર્ય વર્તન કરું તો હું બીજાઓને મદદ કરી શકતો નથી. જો મને તેના વિશે ગર્વ અને અહંકાર આવે તો હું ખરેખર અન્યને મદદ કરી શકતો નથી. તેથી મારે પોતાની મુક્તિ મેળવવાની જરૂર છે.
• સર્વોચ્ચ પ્રેરણા એ છે કે "હું જ્ઞાન પ્રાપ્તિ મેળવા માંગુ છું જેથી મને દરેક વ્યક્તિને વ્યક્તિગત રીતે મદદ કરવાની શ્રેષ્ઠ રીતનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન હોય."

પ્રેરણા ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. ત્સોંગખાપા ભારપૂર્વક જણાવે છે કે પ્રેરણા એ એક એવી વસ્તુ છે જે આપણે આખા દિવસ દરમિયાન હોવી જોઈએ, માત્ર ધ્યાન સત્રની શરૂઆતમાં જ નહીં. અને પ્રેરણા માત્ર સરસ શબ્દો ન હોવા જોઈએ; આપણે ખરેખર તેનું પ્રતિનિધિત્વ કરવું જોઈએ. અને "તેનું પ્રતિનિધિત્વ કરવું" નો અર્થ શું છે? તેનો અર્થ એ છે કે આપણે ધ્યાનના અભ્યાસ દ્વારા પ્રેરણાને એટલી સારી રીતે આંતરિક બનાવી લીધી છે કે પ્રેરણા એ એક અધિકૃત, કુદરતી લાગણી છે, અને તે આપણે દરરોજ આપણું રોજિંદા જીવન કેવી રીતે જીવીએ છીએ તેનો એક અભિન્ન ભાગ બની જાય છે.

એકવાર આપણે યોગ્ય ભૌતિક વાતાવરણ બનાવી લઈએ અને આપણો સંકલ્પ અને પ્રેરણા નિર્ધારિત કરી લઈએ, પછી આપણે શાંત થવાની જરૂર છે. ઘણીવાર તે અમુક પ્રકારના શ્વાસના ધ્યાન સાથે કરવામાં આવે છે, જેમ કે શ્વાસની ગણતરી. ઘણી વધુ વિસ્તૃત કસરતો છે જે આપણે શ્વાસ સાથે કરી શકીએ છીએ, પરંતુ સામાન્ય રીતે નાક દ્વારા શ્વાસ લેવો અને અંદર અને બહારના અગિયાર ચક્રની ગણતરી સામાન્ય રીતે પૂરતી રેહશે. આ રીતે આપણા મનને શાંત કરવાથી આપણે અત્યાર સુધી શું કરતા હતા અને હવે પછી જે ધ્યાન કરીશું તે વચ્ચે એક શાંત જગ્યા બનાવીએ છે. આવી જગ્યા બનાવવાથી આપણને આપણા વ્યસ્ત જીવન અને ધ્યાન વચ્ચે સંક્રમણ કરવામાં મદદ મળે છે.

ઘણીવાર એવી ભલામણ કરવામાં આવે છે કે આપણે સત્રની શરૂઆતમાં થોડી સકારાત્મક ઉર્જા કેળવીએ, અને તેના માટે આપણે "સાત-અંગ પ્રાર્થના" અથવા "સાત-અંગ અભ્યાસ" તરીકે ઓળખાય છે તેનો ઉપયોગ કરીએ છે. આ સંદર્ભમાં, "અંગ" નો અર્થ "પગલું" છે.

(૧) સાષ્ટાંગ પ્રણામ, સાથે આશ્રય અને બોધચિત્ત

પહેલું અંગ સાષ્ટાંગ પ્રણામ છે, જેનો અર્થ છે કે જેઓ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી ચૂક્યા છે તેમને આદર દર્શાવવો; આપણા પોતાના ભાવિ જ્ઞાન પ્રાપ્તિ પ્રત્યે આદર દર્શાવું, જેને આપણે બોધિચિત્ત સાથે હાંસલ કરવાનું લક્ષ્ય રાખીએ છીએ; અને આપણા પોતાના બુદ્ધ-પ્રકૃતિ પ્રત્યે આદર દર્શાવવું, જે આપણને તે લક્ષ્ય સુધી પહોંચવામાં સક્ષમ બનાવશે. આમ, આશ્રયની સુરક્ષિત દિશા અને બોધિચિત્ત લક્ષ્યને આપણા જીવનમાં મૂકવાના સંદર્ભમાં સાષ્ટાંગ પ્રણામ કરવામાં આવે છે. આપણે જે સુરક્ષિત દિશામાં જવા માંગીએ છીએ તે બુદ્ધ, તેમના ધર્મ ઉપદેશો અને સિદ્ધિઓ અને જેઓ પોતે મુક્તિ અને જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાના માર્ગ પર છે તેમના સંઘ સમુદાય દ્વારા સૂચવવામાં આવ્યો છે. બોધિચિત્તના ધ્યેય સાથે, આપણે આપણું મન અને હૃદયને પોતે બુદ્ધ બનવા માટે નિર્ધારિત કરીએ છીએ.

(૨) અર્પણ

બીજું પગલું કંઈક અર્પણ કરવાનું છે, જે પણ આદર દર્શાવે છે.

(૩) ખામીઓને સ્વીકારવી

આગળ આવે છે ખુલ્લેઆમ આપણી ભૂલો અને ખામીઓનો સ્વીકારવી. એનો અર્થ એ નથી કે આપણે આપણી ભૂલો વિશે દોષિત અનુભવીએ; દોષ યોગ્ય નથી. દોષ એ કંઈક છે જે આપણે કર્યું છે અને આપણી જાતને તે કર્યું છે તે પકડી રાખવું, બંનેને ખરાબ તરીકે નિયુક્ત કરવું અને ક્યારેય છોડવું નહીં. તે કચરાને બહાર ન ફેંકવાને બદલે તેને આપણા ઘરમાં રાખીને પછી વિચારવા જેવું છે: “આ કચરો ખરેખર ખરાબ છે. તે ખૂબ જ વાસ મારે છે." દોષની લાગણીને બદલે, ત્રીજું અંગ આપણી ભૂલો માટે પસ્તાવો છે: “મને મારી ક્રિયાઓનો પસ્તાવો છે, અને હું તેને પુનરાવર્તન ન કરવા માટે મારા શ્રેષ્ઠ પ્રયાસ કરીશ. હું મારી ખામીઓને દૂર કરવાનો શ્રેષ્ઠ પ્રયાસ કરીશ.

(૪) Rejoicing

ચોથું પગલું એ છે કે આપણે અને અન્ય લોકોએ કરેલી સકારાત્મક બાબતોમાં આનંદ લેવો, તેથી આપણે આપણી જાત પ્રત્યે અને અન્ય લોકો પ્રત્યે વધુ સકારાત્મક વલણ ધરાવીએ.

(૫) શિક્ષણની વિનંતી

પછી આપણે શિક્ષકો અને બુદ્ધને શીખવવા વિનંતી કરીએ છીએ: “કૃપા કરીને હંમેશા શીખવો. હું ખુલ્લો અને ગ્રહણશીલ છું."

(૬) શિક્ષકોને વિનંતી કરવી કે તે જતા ન રહે

આગળનું અંગ છે: “દૂર ન જતા રહો; નહીં જાઓ. હું શીખવા માટે ખૂબ જ ગંભીર છું, અને હું તમને વિનંતી કરું છું કે તમે અમારી સાથે રહો."

(૭) સમર્પણ

અંતે સમર્પણ આવે છે. સમર્પણ એ એક અર્થમાં ઊર્જાને ચોક્કસ રીતે દિશામાન કરવાનું છે. આપણે વિચારીએ છીએ: "જે પણ સકારાત્મક શક્તિ, જે પણ સમજણ વિકસિત થઈ હોય, હું ઈચ્છું છે કે તે મારા હેતુને પરિપૂર્ણ કરવામાં ફાળો આપી શકે." મને જે સાદ્રશ્યનો ઉપયોગ કરવો ગમે છે તે આપણા કામને કમ્પ્યુટરમાં સેવ કરવાનું છે. જો આપણે તેને કોઈ ખાસ ફોલ્ડરમાં, “મુક્તિ” અથવા “જ્ઞાન પ્રાપ્તિ” માટેના ફોલ્ડરમાં સેવ ન કરીએ, તો મૂળભૂત સેટિંગ એ છે કે આપણું કામ આપોઆપ “સંસાર સુધારો” ફોલ્ડરમાં સેવ થઈ જશે. આપણા કામને “સંસાર સુધારો” ફોલ્ડરમાં સેવ કરવું સારું છે, પરંતુ જો તે આપણો ઉદ્દેશ્ય નથી, જો આપણે ઈચ્છતા હોઈએ કે આપણું કામ મુક્તિ મેળવવા અથવા જ્ઞાન પ્રાપ્તિમાં ગણાય, તો આપણે તેને “મુક્તિ” અથવા “જ્ઞાન પ્રાપ્તિ” ફોલ્ડરમાં હેતુપૂર્વક સેવ કરવાની જરૂર છે. તે સમર્પણ છે. અને આપણે ખરેખર તેને ગંભીરતા થી લઈએ છીએ; આપણે ફક્ત શબ્દો નથી કહેતા. સકારાત્મક ઉર્જા તેની પાછળ થોડી લાગણીઓ સાથે, કરુણા વગેરે સાથે સમર્પિત કરીએ છીએ.

સાત અંગ પ્રાર્થના પછી વાસ્તવિક ધ્યાન આવે છે, અને ધ્યાનના અંતે, આપણે બીજું સમર્પણ કરીએ છીએ.

ધ્યાન એ ખૂબ જ અત્યાધુનિક પ્રક્રિયા છે અને તે કેવી રીતે કરવું તે માટેની સૂચનાઓ એકદમ ચોક્કસ છે. અહીં સામાન્ય સૂચનાઓમાંથી એક રજૂ કરવામાં આવી છે; દરેક ચોક્કસ ધ્યાનની પોતાની ચોક્કસ સૂચનાઓ હશે. પરંતુ તમામ કિસ્સાઓમાં, આપણે શું કરી રહ્યા છીએ, આપણે તે કેવી રીતે કરીએ છીએ અને શા માટે કરી રહ્યા છીએ તે જાણવું ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે.

કેટલીક બૌદ્ધ પરંપરાઓ છે, જેમ કે ઝેન, જે ફક્ત કહે છે, "બેસો, ધ્યાન કરો, અને તમે જેમ જેમ આગળ વધશો તેમ તમે તેને સમજી જશો." જો કે આ કેટલાક લોકો માટે કામ કરી શકે છે, તે અન્ય લોકો માટે આ ખૂબ મુશ્કેલ હોઈ શકે છે. ઘણા લોકોને તે અભિગમ ખૂબ જ મુશ્કેલ લાગે છે, તેથી અહીં જે પ્રસ્તુત કરવામાં આવ્યું છે તે ઈન્ડો-તિબેટીયન પરંપરા છે.