اسلام اتے بدھ مت دیاں کجھ سانجھیاں گلاں

پچھم وچ اکثر لوک اسلام بارے جانکاری نئیں رکھدے اتے ایس کولوں ڈردے نیں۔ کجھ عام پلیکھیاں نوں مکاون لئی اتے اسلام تے بدھ مت وچکار سانجھ لبھن لئی 'پرچولی من' نے ڈاکٹر الیگزینڈر برزن اتے ڈاکٹر سنجے زانہ اکپینر وچکار گل کتھ دا سربندھ کیتا۔

 ڈاکٹر برزن ۲۹ ورہے دھرم شالا ہند وچ رہے، جتھے اوہناں نے کدی کدار تقدس مآب دلائی لاما دے ترجمان دا کم کیتا۔ ہُن اوہ برلن، جرمنی وچ رہندے نیں جتھے اوہ تبتی بدھ متی سمادھ اتے فلسفے دی تعلیم دیندے نیں۔ دنیا وچ تقریراں کرن دے اپنے کئی سفراں دوران، اوہناں نیں مسلماناں اتے بودھیاں وچکار تاریخی میل جول دی پرچول کیتی اے۔ اوہناں نے اپنی آن لائن تاریخ دی کتاب 'منگول راج توں پہلاں بودھی اتے اسلامی سنسکرتیاں وچکار تاریخی میل جول' لئی پرچول کردیاں اوہناں نے ترکی، اردن اتے مصر دی یونیورسٹیاں وچ لیکچر دتے نیں اتے ازبکستان، کرگزستان، اتے کازخستان وچ عالماں نال گل بات کیتی اے۔

ڈاکٹر اکپینر دی پوجا بودھی اے پر تعلیم اسلامی اے۔ اوہ پرانے یوگوسلاویہ وچ جمہوریہ کروایشیا دی رہن والی نیں، پر اوہناں دا پیو، جو کہ اک مشہور بودھی گورو سی، بڈھیپے ویلے سری لنکا ٹُر گیا اتے بھکشو بن گیا۔ ڈاکٹر اکپینر اکپینر ادھا ہفتہ 'دس ہزار مہاتما بدھاں دے شہر' جو کہ اتری کیلیفورنیا وچ اک چینی آشرم اے، وچ بودھیاں نوں پچھم بارے سکھاندیاں بِتاندیاں نیں، تے باقی دا ادھا ہفتہ برکلے دی گریجوایٹ تھیولوجیکل یونین وچ اسلام اتے تقابلی دھرم تے سبق راہیں عیسائیاں نوں پورب بارے شکشا دیندیاں نیں۔

اڈاکٹر برزن، تساں زیادہ تر بدھ مت اسلامی دنیا وچ پیش کیتا اے۔ جدوں تسی ایہ کم کردے او تے تسی کس گل اوپر زور دیندے او، اتے لوکاں دا رد عمل کیہ ہوندا اے؟

ڈاکٹر برزن: میرا طریقہ ایہ وے کہ میں مسلمان حاضرین کولوں سکھنا واں۔ میں اوہناں نوں دسیا اے کہ میرے وچار موجب عام تاریخ (دیاں کتاباں) وچ اسلام نوں بڑا وگاڑ کے دسیا گیا اے – جتھے زیادہ تر ایہ دسیا جاندا اے کہ مسلمان بودھی سنسکرتی وچ آۓ اتے اوہناں نے سب کجھ تباہ کر دتا۔ حقیقت ایہ وے کہ مسلماناں اتے بودھیاں وچکار لمے چِر لئی میل جول رہیا جو کہ بڑا فائدہ مند سی۔ جدوں تسی تباہ کن پرت ول تکدے او تے پتہ لگدا اے کہ ایس دے پچھے معاشی اتے سیاسی اکساوٹاں سان، نہ کہ دھرمی۔ تے میں ایس تاریخی میل جول بارے وضاحت منگی اے۔

ایس دا قدرتی نتیجہ ایہ وے کہ مسلمان ناظرین نے بدھ مت بارے پچھیا اے۔ دنیا دے کئی اسلامی مدرسے جنہاں وچ میں گیا واں، مسلمان عالم خدا بارے گل بات وچ بڑی دلچسپی لیندے نیں۔ میں انڈونیشیا وچ جو کہ اک اسلامی ملک اے، ایہ سکھیا سی کہ تسی مسلمان ناظرین نوں ایہ گل کدی نئیں کہہ سکدے کہ، "بدھ مت خدا وچ یقین نئیں رکھدا"۔ اوس طراں بُوا فوراً بند ہو جاۓ دا۔ انڈونیشیا وچ ایہ اصول اے کہ اوتھے پنج دھرماں نوں اوہناں دے خدا اوپر ایمان دے سبب قبول کیتا جاندا اے: ہندو مت، اسلام، پروٹسٹنٹ دھرم، کیتھولک دھرم، اتے بدھ مت۔ انڈونیشیا دے بودھیاں نے 'آدی بدھا' دے حوالے نال بدھ مت دے خدا وچ ایمان دا ذکر کیتا۔ ایہ عقیدہ کل چکر (سمے دا چکر) دی ودیا توں لیا گیا سی جو کہ ہزار توں کجھ ودھ ورہے پہلاں انڈونیشیا اپڑیا۔ آدی بدھا دا لفظی مطلب پہلا یا پراچین بدھا اے۔ انڈونیشیا دے بودھیاں نوں آپوں آدی بدھا بارے پوری سدھ بدھ نئیں سی۔ پر بغیر اوس دا مطلب بیان کرن دے اوہناں نے آکھیا کہ ،"ایہ لو، ایہ وے ساڈا رب۔" قدرتی گل اے کہ جدوں میں انڈونیشیا گیا تے مینوں انڈونیشی بودھیاں نے آدی بدھا بارے پچھیا۔ میں اوہناں نوں دسیا کہ تسی ایس نوں نرول من کہہ سکدے او۔ ہر انسان اندر، ایہ ساڈی مہاندریاں متھدا اے، جو اسی (من دی اکھ نال) تکنے آں؛ تے ایس لحاظ نال ایہ اک کرتار اے۔

آدی بدھا دی ایس سادی جئی تعریف راہیں میں ہور دیساں اندر مسلمان عالماں نال گل بات شروع کر سکدا ساں۔ اسلامی عالماں نے ایس نوں کھلے دل نال قبول کیتا کیوں جے اسلام وچ ﷲ دا کوئی انسانی روپ نئیں۔ ایسے طراں، ہر من دی ایہ کرتائی شکتی – جس نوں ہر انسان اندر اک کرتار وانگوں تکیا جا سکدا اے – ایس دا وی کوئی انسانی روپ نئیں۔

جویں کہ تبتی بدھ مت دے نٔینگما، کگیو اتے ساکا وچاراں دا بیان اے، آدی بدھا شبداں، اتے سوچ اتے تصور توں باہر اے۔ اسلامی عالماں نوں ایہ گل چنگی طراں سمجھ آوندی اے۔ نالے ایس شکشا اندر پیار اتے درد مندی دے مڈھلے اصولاں توں اسلامی عالم بدھ مت بارے ہور جانکاری لین لئی بڑے راضی ہوۓ۔

تاریخ موجب، مسلمان افغانستان، وسطی ایشیا اتے برصغیر دے بودھیاں نوں، قرآن دی اصطلاح دے انوسار ، اوس طراں "اہل کتاب" نئیں سان مندے جویں کہ عیسائیاں اتے یہودیاں نوں۔ پر فیر وی، بودھیاں نوں اوہو ہی رتبہ اتے حقوق حاصل سان جو "اہلِ کتاب" نوں سان۔ جس دا مطلب اے کہ اوہ اپنا دھرم قائم رکھ سکدے سان جے اوہ جزیہ دین۔ تے ایس طراں میں اسلامی عالماں نال رل کے اپنی گل بات دے دوران ایس شے دی پرچول کیتی کہ "اہلِ کتاب" دا کیہ مطلب اے۔ میری گِنی، پچھمی افریقہ دے اک صوفی آگو نال ملاقات ہوئی جس نے "اہلِ کتاب" دا مطلب ایہ دسیا کہ اوہ لوک جو کسے سُو سنسکار دے اُچے تجریدی اصول نوں مندے ہون، جس نے کہ ایہ جگ بنایا یا ایس نوں چلاوندا اے۔ ایس دا لازمی ایہ مطلب نئیں کہ چھڑے اوہ لوک جو 'حضرت موسیٰ دی پنج کتاباں' (توریت) نوں مندے نیں۔ اتے میری بعد دی پرچول وچ، مینوں ایس گل توں بڑی حیرانی ہوئی کہ پرانی ترک اتے سگدی، اوہ پراچین بولیاں جنہاں وچ اجوکے ازبکستان اتے اتری افغانستان اندر بودھی لکھتاں ترجمے وچ موجود سان، شبد 'دھرم' دا ترجمہ یونانی بھاشا توں ادھار منگے شبد 'نام' نال کیتا گیا سی، جس دا پہلاں مطلب "قانون" ہوندا سی۔ مغروں دھرم لئی شبد 'نام' سگدی توں دوجی وسطی ایشیائی زباناں نے ادھار منگیا جس اندر بودھی لکھتاں دا ترجمہ کیتا گیا سی، جویں کہ ویغور (اک ترکی زبان) اتے منگولی بھاشا۔ اجوکی منگولی بھاشا وچ ، 'نام' نہ صرف دھرم لئی بلک "کتاب" لئی وی استعمال ہوندا اے اوہناں کتاباں لئی جنہاں اندر دھرم دیاں گلاں لکھیاں ہوون۔

پر بودھیاں کول انج دی کوئی کتاب نئیں جویں مسلماناں، عیسائیاں اتے یہودیاں وچکار 'حضرت موسیٰ دی پنج کتاباں' سانجھیاں نیں؟

ڈاکٹر برزن: نئیں، پر "کتاب" دا مسٔلہ دھرماں وچکار گل بات اتے ایکتا لئی سوسنسکار دی اہمیت نوں بطور بنیاد دے ظاہر کردا اے۔

ڈاکٹر اکپینر: میرا وچار وی ایس نال رلدا ملدا اے۔ ایہ گل یاد رکھن والی اے کہ مسلمان ہون توں پہلاں آلتائی سنسکرتی دے کئی پرتاں دا وڈا وڈیرا چنگیز خان سی جس نے اوہناں نوں فتح کیتا اتے اوہناں اوپر 'یاسا' جس دا مطلب اے "قانون" نال راج کیتا۔ بے شک ایہ زیادہ تر جگتائی قانون سی، پر ' یاسا' دا تصور دھرم دے تصور نال بوہت رلدا اے۔ ایہ اوہ قانون اے جو جگ نوں چلاوندا اے۔

ڈاکٹر برزن: میرے خیال وچ گل ایہ وے کہ سانوں ایس شبد دا کوئی سانجھا مطلب کڈنا چاہیدا اے تاں جے دوناں دھرماں دے منن والے کھل کے گل کر سکن۔

ڈاکٹر اکپینر: اسلام دی 'شریعہ' بارے شکشا اک لحاظ نال بدھ مت نال چوکھی رلدی ملدی لگدی اے۔ عربی دے شبد 'شریعہ' دا مطلب اوہ قانون اے جس نوں لوکاں نوں مننا چاہیدا اے تاں جے جگ وچ ٹریفک سوکھ نال پئی چلے۔ ایہ اوہ حداں نیں جنہاں اندر رہ کے لوکیں آپس وچ رل کے ایکے نال رہ سکدے نیں۔ شریعہ موجب، تہانوں ایس گل دی جانکاری ہونی چاہیدی اے کہ اپنی فطرت، شک، اتے گپت نال کویں نبڑیا جاوے۔ یعنی شریعہ بِدھیاں دا کوئی مجموعہ نئیں، بلک ایہ اوہ طریقے نیں جنہاں راہیں تسی سچ تیکر اپڑ سکدے او؛ ایہ اک طراں دا سمادھ اے۔

اتے 'طریقہ' یا "رستہ' شریعہ دا وچکار اے۔ جے تسی شریعہ نوں اک گول چکر سمجھو تے طریقہ تہانوں اوس دے عین وچکار لے جاوندا اے۔ پر جے تسی شریعہ نوں اک گولہ سمجھو، تے فیر طریقہ ایس دا مرکز اے، جو تہانوں دوسرے گولیاں نال ملاندا اے۔ ایہ رب نوں پاون دا سدھا رستہ اے، جس بارے کوئی جانکاری نئیں، جو وجود توں عاری اے۔

تے اسلام وچ اجیہے وچار نیں جو بدھ مت دے وچاراں نال بڑے رلدے ملدے نیں۔ ایہناں وچوں زیادہ تر شروع وچ وسطی ایشیا توں آۓ، جس دا مطلب اے کہ اوہناں دا بدھ مت نال کجھ نہ کجھ جوڑ سی، بھاویں تاریخی پدھر اوپر ہی سہی۔ اتے بدھ مت، اسلام اتے عیسائیت وچکار ہور سانگھے وی دلچسپی دا سبب نیں۔ الغزالی دے دینی علوم، جو کہ اسلام دا وڈا دینی عالم سی، اوہ شے سی جس توں ٹھامس اقوائنس نوں ایمان اتے عقل بارے دینیات لکھن دی اکساوٹ ملی۔ ایہناں مسٔلیاں اوپر وسطی ایشیا وچ بودھی اتے غیر بودھیاں وچکار تفصیلی بحث ہو چکی سی۔

ڈاکٹر برزن: بعض نظرئیے جویں 'جہاد'، یعنی "مناسب جتن،" وی بدھ مت دی شکشا نال رلدے نیں۔

ڈاکٹر اکپینر: تہاڈا وچار وی اک طراں جہاد ہو سکدا اے۔ تہاڈا ہر کم جہاد ہو سکدا اے۔

ڈاکٹر برزن: 'جہاد' دے شبد وچ فوجی رنگ بدھ مت دے شبداں وچ وی ملدا اے۔ ایہ کوئی حیرانگی دی گل نئیں۔ آخر، مہاتما بدھ وی تے اک فوجی، حکمران ذات والا سی۔ مناسب جتن کر کے، مہاتما بدھ اک فاتح اکھوایا، جس نے پریشان کرن والے جذبیاں دی جنگ جِتی ہووے۔ تے ایہ جنگ کتھے ہوندی اے؟ ایہ من دے اندر ہوندی اے؛ ایہ لا علمی، حرص، لگاوٹ، غصہ، اتے نفرت دے خلاف جنگ اے۔

ایس توں علاوہ، صوفی مسلک اتے بدھ مت وچکار وسطی ایشیا اتے بھارت وچ بڑا وچار دا لین دین سی۔ تہانوں صوفی عبادت اتے منتر جپن وچکار جوڑ دِسدے نیں۔ جِویں صوفی رب دےنام جپدے نیں، انج ہی بودھی منجوشری دے ناماں دے گُن گاوندے نیں۔ ایس توں علاوہ، کجھ عبادتاں اجیہیاں نیں جنہاں نوں مسلمان اتے بودھی دنوویں سمجھدے نیں، جس وچ رلت نیں، طواف اتے یاترا۔ دوہناں دھرماں وچ، سخاوت اتے سب انساناں دی برابری اوپر بڑا زور اے۔ اکلی اکلی شے بارے ایہ کہنا اوکھا اے کہ کس دا اثر کس اوپر ہویا، یا کیا اوہ اپنی اپنی تھاں وکھو وکھ پنگر ہوۓ۔

ڈاکٹر اکپینر: پشلیاں صدیاں وچ بھارت اتے خلیج فارس وچکار بڑا میل جول رہیا اے۔ پراچین یُگ وچ بصرہ اک ترقی پسند بندرگاہ سی اتے جدوں وی خلیج فارس وچ لوک بیمار ہوندے تے اوہ بمبئی ول بیڑی دا سفر کردے کیوں جے برساتی ہواواں اوہناں نوں اوتھے چھیتی اپڑا دیندیاں سان۔ چوکھے پرانے سمے توں ہی دینی معاملیاں اوپر آپس وچ گل کتھ ہوندی سی۔

ڈاکٹر برزن: بے شک بغداد جو کہ نویں عباسی راج دی راجدھانی سی، نوں بھارتی تعمیراتی ماہراں نے بنایا۔ ناویں صدی دے دوجے حصے وچ بغداد وچ اک دانش گاہ سی جتھے بودھی اتے ہندو ترجمان آۓ تاں جے کئی لکھتاں دا مقامی بولی عربی وچ ترجمہ کر سکن۔ یعنی اوتھے بوہت سنسکرتی سانگھے سان۔ ایس میل جول دے وڈے شعبے سائینس، جوتش اتے طِب سان۔

ڈاکٹر اکپینر: اتے فلسفہ وی۔ پچھم دی اک غلطی ایہ وے کہ جدوں وی اسلامی اکھ دھرائی موجب فلسفے دا ذکر ہوندا اے، تے ایس نوں ہمیش یونان نال جوڑیا جاوندا اے، پر ایہناں دے کئی فلسفی وچار یونان توں نئیں بلک بھارت اتے پورب توں آۓ۔

ڈاکٹر برزن: مسلمان روحانی عالماں دی ایہ گل بات دوجے دھرماں دے عالماں نال جاری اے، اُچیچ تقدس مآب دلائی لاما ورگے بندیاں نال۔ اک وار تقدس مآب نے دوہناں دھرماں اوپر بحث کرن لئی مینوں پچھمی افریقہ دا کالا صوفی آگو لبھن لئی آکھیا – ایہ ڈاڈھی اچرج گل سی۔ ایہو جیا آگو اسمانوں ڈِگیا۔ ایہ سی ڈاکٹر ترمذیو دیالو، گِنی، پچھمی افریقہ دا جدی صوفی آگو، جس بارے میں پہلاں وی دسیا اے اتے جس نوں میرے اک سانجھے جرمن یار نے بدیسی سفارتی نمائندیاں دے منڈل وچ ملوایا سی۔ دھرم شالا وچ تقدس مآب نال میل کرن لئی میں اوس دے نال گیا۔ اوہ درد مندی اوپر گل کرن دی بڑی اچھیا رکھدے سان۔ پچھمی افریقہ دے صوفی مسلک دے انو سار مڈھلا اصول پیار اتے درد مندی اے۔ ایہ صوفی آگو تقدس مآب نوں مل کے اینا متاثر ہویا کہ اوہ پشلے اکتوبر گراز، آسٹریا وچ تقدس مآب دی منعقد کیتی کل چکر بیعت وچ آیا۔

قرآن دی ہر سورت ایس دعا توں شروع ہوندی اے کہ رب رحمان اتے رحیم اے۔ میں قرآن نوں بنیادی طور تے 'حضرت مو سیٰ دیاں پنج کتاباں' دی تفسیر سمجھنی آں، کیوں جے محمدﷺ دے ویلے ہر کوئی'حضرت مو سیٰ دیاں پنج کتاباں' دے قصیاں توں واقف سی۔ پر محمدﷺ نے سامیاں دے پراچین دھرم وچ درد مندی دا بطور الوہی قانون دے وادھا کیتا۔ ایس مروّج آکھ دی پنگرتا وچ ،"اکھ دا بدلہ اکھ"، اوس نے دسیا کہ رب رحمان اے، تے جے ایہ گُن تہانوں اپنے اندر مل جاۓ، تے بڑی ودیہ گل اے۔ پر، جے نئیں، تے فیر اِکو ہی اکھ لوو ایس توں ودھ نئیں۔ تے انج، قرآن اندر جگہ جگہ بدلے دے قانون نوں نرم کیتا گیا اے۔

ایس وڈے مسٔلے بارے اسلام وچ اک قصہ اے: مسلمان لڑدے کیوں نیں؟ شروع وچ محمدﷺ رب دے ہر پیغمبر وانگوں آشتی وان سی۔ پر اوس دی پرجا مر رہی سی اتے اوہناں اوپر دھاڑے مارے جا رہے سان۔ اخیر اوس نے تکیا کہ اوہ اپنے چیلیاں نوں لڑائی توں ہور روک نئیں سی سکدا۔ اوس ویلے اوس نے ایہ مشہور گل آکھی: "

میں تکنا واں کہ میں ایس نوں بند نئیں کر سکدا، تے جے تہانوں لڑنا پوے تے لڑو۔ پر ایہ گل نہ بھُلنا کہ ہُن توں تہاڈے کرماں دے تسی آپ ذمہ وار ہو، اتے تہاڈا دھرم اودوں تیکر نرول نئیں جدوں تیکر تسی اپنے کرماں دی ذمہ واری قبول نہ کرو۔

ایس شکشا اندر کرم دا قانون موجود اے۔

شبد 'قدر' دا مطلب اے شکتی۔ عام طور تے پچھم وچ 'قدر' دا مطلب تقدیر لیا جاوندا اے۔ پر گل ایہ وے کہ تقدیر نوں وی کرم سمجھیا جا سکدا اے۔ تکو کہ محمدﷺ نے گل کِویں جاری رکھی، 

جدوں تسی اپنے دشمن دے گلمے تے تلوار رکھ دیو، اتے اوہ رحم منگے، تے جے تسی اپنے اندر دردمندی محسوس کرو تے اوس نوں اوتھے اوسے ویلے ہی معاف کر دیو اتے دشمن نوں دوست وچ بدل دیو۔ جے تہاڈے اندر اوس شخص لئی بھورا کو وی درد نئیں، تے فیر اوس نوں مار دیو۔ پر پہلاں اوہ درد مندی لبھن دی کوشش کرو کیوں جے تسی رب اگے جواب دہ او۔

شروع دے ویلے بوہت سارے لوکیں جنگ دے میدان وچ مسلمان ہوۓ۔ پر گل ایہ وے کہ جان بخشی کرن والا نہ کہ (جان بخشی) ہون والا اک بھلا انسان بندا اے۔

تے اجوکے اسلامی جہاد وچ ایس درد مندی دا کیہ کردار اے؟

ڈاکٹر اکپینر: ایہ ایس وچ نظر نئیں آوندا۔ اج ساڈے سامنے اسلام دے کئی ات واد روپ نظر آوندے نیں جو روائتی نسب توں وکھ ہو گئے نیں۔ ایہناں 'نویں- مسلماناں' دا کہنا اے کہ قرآن نوں پڑھن دی کوئی لوڑ نئیں، بھاویں کہ ایہو ہی متبرک کتاب اسلام دی بنیاد اے۔ اوہناں موجب، پہلی اتے دوجی سورت پڑھنا کافی اے، تے باقی دا بھُل جاؤ۔ جدوں تسی انج کرن لگ پوو تے تسی ایمان نوں لولھا لنگڑا کر دیندے او۔

ڈاکٹر برزن: ایس گل اوپر زور دینا بڑا ضروری اے کہ ات وادی، سر پھرے اتے کٹر مسلماناں دی نفری بڑی تھوڑی اے۔ سر پھرے کٹر لوک تہانوں ہر دھرم وچ مل جاون دے، بدھ مت سمیت۔

کیا اسلام اندر کوئی اجیہی شکشا ہے جس راہیں آپوں مار دھاڑے نوں جائز متھیا جاوے؟

ڈاکٹر اکپینر: اسلام وچ، جِویں کہ عیسائیت وچ، تہاڈے اندر شہید ہو سکدے نیں۔ آپوں مار دھاڑو اپنے آپ نوں شہید کہندے نیں پر اوہ آتم ہتیا کردے نیں۔ پہلا اصول ایہ وے،"تسی کسے دی جان نئیں لوو دے،" اچیچ اپنی۔ ایہ لوک شہید نئیں، نرے "آتم ہنتا" نیں۔

پچھم وچ زیادہ تر بودھی اسلام بارے صوفی شاعر رومی اتے حافظ راہیں جانکاری رکھدے نیں، جو کہ رب لئی یا رب دی رچنا جس راہیں رب دِسدا اے، لئی سب پیار اتے عقیدت اوپر زور دیندے نیں۔ بھاویں لوک ایہناں شاعراں نال اتے اجیہے وچار نال موہ رکھدے نیں پر ایس ات حدل وجد والے پیار نوں اوس بدھ مت وچ جس نوں پچھمی بودھیاں نے اپنایا اے کوئی خاص مقام حاصل نئیں، جو کہ خاموش سمادھ اتے آتم گیانی اے۔

ڈاکٹر اکپینر: ایہو جۓ کئی مسلمان وی نیں جو جوش اتے وجد توں خالی نیں۔ ایہ شاعری بڑی شکتی مان اے اتے ایس دا مڈھ ہورے ہندو مت یا دوجے بھارتی بھگتی پنتھاں وچ اے۔ پر وسطی ایشیا دا اک ہور رواج وی اے جو اسلام اتے بدھ مت نوں بڑے سوادی ول نال جوڑدا اے۔ ایس نوں چینی "برابر دا قطعہ" یا رباعی آکھن دے۔ آلتائی زباناں وچ ایس نوں 'کوشما' کہندے نیں، جس دا مطلب اے "اوہ شے جیہڑی تہاڈے من وچ آوے۔" ایہ اوہ وچار اے جس نوں پھڑ لیندے او جدوں ایہ ہتھوں نکل رہیا ہووے؛ ایس وچار نوں جان دینا چاہیدا اے، پر تسی فیر وی ایس نوں پھڑ لیندے او۔ تسی اک شعر لکھدے او، فیر اخیرلا مصرع شامل کردے او جس نال مطلب پُٹھا ہو جاوندا اے، ایہو جئی گل کردا اے جس دا کوئی مطلب نئیں بندا۔ ایہ خاص طور تے وسطی ایشیا توں اے۔ ترکی دا اک مشہور لوک شاعر یونس ایمری، جو بطور اک صوفی دے وی مشہور اے، ایس دی ودیہ مثال اے۔ اوس دیاں بوہت ساریاں نظماں قبرستان وچ کسے قبر تے دھیان توں شروع ہوندیاں نیں، جو کہ سمادھ دا عام طریقہ اے۔

کیا اسلام وچ خاموش سمادھ ہے؟

ڈاکٹر اکپینر: ہاں، ایہ تے مسلک اوپر اے۔ کجھ بڑا چیکدے، رولا پاندے اتے نچدے نیں۔ دوجے چُپ رہندے نیں۔

ڈاکٹر برزن: دوجے پاسے، ایہ جیہڑا بھگتی پنتھ تہانوں بوہت سارے صوفی مسلکاں اندر ملدا اے ایہ اوہناں پچھمیاں اندر وی موجود اے جو مہایان بودھی آشرماں وچ عبادت کردے نیں۔ کئی بودھی رل کے وِرد اتے گاون نوں ڈاڈھا پسند کردے نیں، اتے کجھ نام دے "ورجا ناچ"وچ حصہ لیندے نیں۔

کیا تسی ﷲ بارے کجھ ہور دس سکدے او کہ جویں دوجے دھرماں وچ رب دا تصور اے اتے ایس بارے بدھ مت دی شکشا کیہ اے؟

ڈاکٹر برزن: بدھ مت اندر کجھ شیواں نیں جنہاں نوں تسی ﷲ یا رب نال جوڑ سکدے او، پر ایہ سب نوں اک ہی شبد ہیٹھ بیان نئیں کردا۔ پر فیر وی، بدھ مت بالکل ایس گل نوں نئیں مندا کہ ایہو جیہا کوئی اصول یا حقیقت وی ہے جو مافوق الفطرت دوئی دے روپ وچ ساڈے توں یا ساڈے جگ توں وکھ موجود اے۔ بدھ مت دے انوسار سب توں مہان اصول جو ہر شے نوں اکٹھا کردااے اوہ ہے "خالی پن"۔ خالی پن ایس حقیقت ول اشارہ کردا اے کہ کوئی شے وی انہونے، خیالی ول نال وجود نئیں رکھدی، دوجی ہر شے توں سچ مچ بے نیاز، بلک سب ہستیاں اتے شیواں اک دوسرے اوپر دھرواس رکھدیاں اپراجن ہوندیاں نیں۔ جے تسی خالی پن دے حوالے نال گل کرو، تے ایہ ساڈے توں یا ساڈے جگ توں وکھ نئیں، بھاویں کجھ تبتی دھرم ایس نوں شبداں اتے وچاراں توں باہر دَسدے نیں۔ کیوں جے سب رچنا اتے ماحول اک دوجے اوپر دھرواس رکھدے نیں، ایس لئی انسان نوں سب لئی چنتا وان اتے درد مند ہونا چاہیدا اے۔ درد مندی دا گُن وکھ یا پراں نئیں، بلک سب اندر موجود اے۔

ڈاکٹر اکپینر: میں ایہ کہنی آں کہ ﷲ کجھ نہ ہوون دی دَشا اے، اتے جدوں تسی اسلام دا بنیادی منتر جپدے او "لاﷲ الّاﷲ (جو کہ سعودی جھنڈے اوپر لکھیا ہویا اے)، ایہ تہانوں گھڑی مُڑی آکھن لئی کہہ رہیا اے"ﷲ دے سوا کوئی رب نئیں" بار بار آکھدے جاؤ اتے ہر وار اک حرف، اک "لاہ" گھٹ کر دیو۔

"لاہ" دا مطلب اے "نئیں،" ایس لئی ایہ انکار اے۔ اتے ایس طراں ﷲ اک مہان "نئیں" اے۔ ﷲ اک اجیہی ہستی اے جس دا تسی تصور نئیں کر سکدے، کیوں جے ایہ ہر شے توں پراں وے، تے ایس لئی لاہ دے اخیر تے ایہ وڈا "آہ" وے جو نہ ہوون نوں بیان کردا اے۔ جدوں تسی "لاﷲ الّاﷲ" گھڑی مڑی پڑھدے او، تے تسی ہر شے جس بارے سوچیا جا سکدا اے دیاں تہواں چھِلدے چلے جاوندے او۔ تسی ایس نوں دوہراندے جاوندے او اتے حرفاں نوں گھٹاندے او ایتھوں تیکر کہ تہاڈے کول چھڑا "آہ" رہ جاوے اتے اوہ ہے 'ھُوا' (اوہ)، رب دا نرول ساہ۔

ڈاکٹر برزن: خالی پن اک انکار یا اخراج اے – ایتھے، شیواں دے وجود دے وَل بارے سب خیالاں دی منسوخی۔ ایہ ان لکھا لگ ماترن "الف" وی اے، جو کہ ہندی بولیاں وچ سنسکرت دے ہر صحیح حرف وچ ہوندا اے۔ نالے "الف" سنسکرت وچ نفی دا ترمیمی سابقہ وی اے۔ ایس توں علاوہ، تنتر وچ، تہاڈے کول من دی کرت دے بھیڑے پرت دا ناس اتے ایس نال رلت پلیکھا جو کہ حرف 'ہم' دے انگاں دے تصور توں موہرے آوندا اے جو کہ اک دوجے وچ گھُل جاندے نیں ایتھوں تیکر کہ تہاڈے کول نرا اک نرول من رہ جاوندا اے، وی ہے، ہر شے دے روپ دھارن اتے آپس دے دھرواس دا مُڈھ ۔ ایس پاروں، بھاویں خالی پن اک ان پرتکھ ڈوہنگی دَشا اے جس اندر ہر شے دا وجود اے، اتے ایہ کوئی مافوق الفطرت شے نئیں، پر ایتھے اسلامی شکشا نال رلدیاں ملدیاں کئی گلاں نیں جو جگ دے ایہناں دو وڈے دھرماں وچکار گل بات اتے بھائی چارے دی راہ کھولدیاں نیں۔