આંતરિક શાંતિ અને પરિપૂર્ણતા શોધવી

પરિસ્થિતિની વાસ્તવિકતાની તપાસ કરવાનું મહત્વ

આંતરિક શાંતિનો સંબંધ માનસિક નિશ્ચલતા સાથે છે. શારીરિક અનુભવ આપણી માનસિક શાંતિ નક્કી કરે તે જરૂરી નથી. જો આપણી પાસે માનસિક શાંતિ હોય, તો શારીરિક સ્તર એટલું મહત્વનું નથી.

હવે, શું આપણે પ્રાર્થના દ્વારા આંતરિક શાંતિનો વિકાસ કરવાનું છે? ના, ખરેખર એવું નથી. શારીરિક તાલીમ દ્વારા? ના. માત્ર જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને? ના. આપણી લાગણીની મૃત્યુ કરીને? ના. પરંતુ કોઈપણ મુશ્કેલ પરિસ્થિતિનો સામનો કરતી વખતે, જો, કોઈપણ સંભવિત ક્રિયાના ફાયદા અને નુકસાન અને તેના પરિણામોની સંપૂર્ણ જાગૃતિના આધારે, આપણે તે પરિસ્થિતિનો સામનો કરીએ છીએ, તો આપણું મન પરેશાન નથી થતું અને તે જ વાસ્તવિક આંતરિક શાંતિ છે.

કરુણા અને વાસ્તવિક અભિગમ રાખવો, તે પછી, અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે. જ્યારે અણધાર્યા પરિણામો ઉદ્ભવે છે અને તે મોટા પ્રમાણમાં ડર લાવે છે, ત્યારે આ આપણા અવાસ્તવિક હોવાને કારણે હોય છે. આપણે ખરેખર બધા પરિણામોને જોયા નથી અને તેથી જાગૃતિ અને સમજણનો અભાવ થાય છે. આપણો ડર યોગ્ય તપાસના અભાવથી આવ્યો હતો, તેથી સંપૂર્ણ ચિત્ર મેળવવા માટે આપણે ચારેય દિશામાં અને ઉપર અને નીચે જોવાની જરૂર છે. વાસ્તવિકતા અને દેખાવ વચ્ચે હંમેશા અંતર હોય છે, તેથી આપણે દરેક દિશામાં તપાસ કરવી જરૂર છે.

ફક્ત કોઈ વસ્તુને જોઈને, તે જોવાનું શક્ય નથી કે તે સકારાત્મક છે કે નકારાત્મક. પરંતુ, જ્યારે આપણે [તેની સંપૂર્ણ તપાસ કરીએ છીએ અને] કોઈ વસ્તુ વિશે સત્ય સમજીએ છીએ, ત્યારે જ આપણે મૂલ્યાંકન કરી શકીએ છીએ કે તે હકારાત્મક છે કે નકારાત્મક. તેથી, આપણે આપણી પરિસ્થિતિઓનું તર્કસંગત મૂલ્યાંકન કરવાનું જરૂરી છે. જો આપણે ઈચ્છા સાથે તપાસ કરવાનું શરૂ કરીએ, “મારે આ પરિણામ જોઈએ છે, આ પરિણામ જોઈએ છે,” તો આપણી તપાસ પક્ષપાતી છે. ભારતની નાલંદા પરંપરા કહે છે કે આપણે હંમેશા શંકાશીલ રહેવું જોઈએ અને ધર્મ સહિત તમામ ક્ષેત્રોની નિરપેક્ષપણે તપાસ કરવી જોઈએ.

બીજાઓ માટે આપણું મન ખોલવાનું મહત્વ

હવે મનની શાંતિ અને અસંતોષના અભાવની વાત કરીએ તો, તેઓ અતિશય સ્વ-કેન્દ્રિત પ્રેરણાથી આવે છે. વ્યક્તિને દુઃખ દૂર કરવાનો અને ખુશી પ્રાપ્ત કરવાનો અધિકાર છે. પણ જો આપણે ફક્ત પોતાના વિશે જ વિચારીએ તો મન ખૂબ જ નકારાત્મક બની જાય છે. પછી એક નાની સમસ્યા વિશાળ દેખાય છે અને આપણે અસંતુલિત થઈ જઈએ છીએ. જ્યારે આપણે બીજાને આપણા જેવા જ પ્રિય માનીએ છીએ, ત્યારે મન ખુલ્લું અને વિશાળ થાય છે. પછી, એના પરિણામે, ગંભીર સમસ્યા પણ એટલી નોંધપાત્ર દેખાતી નથી. તેથી, આપણે વસ્તુઓને કેવી રીતે જોઈએ છીએ તેના અવકાશના આધારે લાગણીમાં મોટો તફાવત છે: આપણા પોતાના દ્રષ્ટિકોણથી અથવા દરેકના પરિપ્રેક્ષ્યથી.

તેથી, મનની શાંતિ માટે બે તત્વો મહત્વપૂર્ણ છે. પ્રથમ વાસ્તવિકતાની જાગૃતિ છે. જો આપણે વસ્તુઓનો વાસ્તવિક રીતે અભિગમ કરીએ, તો કોઈ અણધાર્યા પરિણામો આવશે નહીં. બીજું કરુણા છે, જે આપણા કહેવાતા "આંતરિક દરવાજા" ખોલે છે. ડર અને શંકા આપણને બીજાઓથી દૂર કરે છે.

આપણા બાહ્ય દેખાવ વિશે બેફિકર રહેવું

[બીજી વસ્તુ જે આપણને માનસિક શાંતિ ગુમાવે છે તે છે આપણા બાહ્ય દેખાવ વિશેની ચિંતા.] ઉદાહરણ તરીકે, જ્યારે હું પ્રથમ વખત બેઇજિંગની ગયો હતો ત્યારે મને કોઈ અનુભવ નહોતો. હું થોડો નર્વસ હતો અને મને થોડી ચિંતા હતી. પરંતુ પછી મેં જોયું કે કેટલાક લોકો, જો તેઓ તેમના દેખાવ વિશે ખૂબ ચિંતિત હોય, તો જ્યારે કંઇક ખોટું થાય ત્યારે તેમનો ચહેરો ખૂબ જ લાલ થઈ જાય છે. પરંતુ જો તેઓ ખુલ્લા હોય અને કંઈક ખોટું થાય તો તેની પરવા ન કરે, તો કોઈ સમસ્યા નથી.

ઉદાહરણ તરીકે, ૧૯૫૪ માં, જ્યારે હું બેઇજિંગમાં હતો, ત્યારે ભારતીય રાજદૂત મારા રૂમમાં મને મળવા આવ્યા હતા. ચીનીઓ એ ફૂલો, ફળો વગેરે સાથે જોરદાર તૈયારીઓ કરી અને તેઓએ આગ્રહ કર્યો કે અમારી પાસે ચાઈનીઝ દુભાષિયા છે. તેથી તે તિબેટીયનથી ચાઇનીઝથી અંગ્રેજીમાં ગયો, જોકે મારા કેટલાક અધિકારીઓ અંગ્રેજી જાણતા હતા. એક તબક્કે, ફળોનો ઢગલો નીચે પડી ગયો અને પછી ચીની અધિકારીઓ, જેઓ પહેલા ખૂબ જ ભરાયેલા અને ઔપચારિક હતા, તેઓ તેમના હાથ અને ઘૂંટણ પર નીચે પડ્યા અને જમીન પર ગયા. જો તેઓએ પહેલા તેમના દેખાવની કાળજી લીધી ન હોત, તો તે કોઈ સમસ્યા ન હોત. પરંતુ તે તેમના માટે ખૂબ જ શરમજનક હતું.

મેક્સિકો સિટીમાં એક વખત, આંતરધર્મી સભામાં, એક જાપાની પાદરી હતા. તેમના હાથમાં મણકાની માળા હતી અને તાર તૂટી ગયો હતો. બધી મણકી જમીન પર હોવા છતાં તે માળામાં અંગૂઠો ફેરવતા રહ્યા. તે તેમને ઉપાડવામાં ખૂબ શરમ આવી. તે તેમના દેખાવ વિશે ખૂબ ચિંતિત હોવાને કારણે બેચેન હતા.

એમ પણ, કરુણા, પરોપકાર, સત્યતા, પ્રામાણિકતા - આ આંતરિક શાંતિ લાવવા માટે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે, તમારા બાહ્ય દેખાવની ચિંતા નથી. હું ક્યારેય એવું નથી કહેતો કે હું કંઈક ખાસ છું, પરંતુ મારા પોતાના અનુભવ પરથી મને હજારો લોકોની સામે કેવી રીતે વર્તવું તેની ચિંતાની ભાવના નથી. હું આવા જ પ્રવચનોમાં હજારો લોકો સાથે વાત કરું છું અને મારા માટે તે માત્ર થોડા લોકો સાથે વાત કરવા જેવું છે. જો કોઈ ભૂલ થાય, તો હું તેને ભૂલી જઈશ, કોઈ સમસ્યા નથી. જો અન્ય લોકો પણ ભૂલ કરે છે, તો હું માત્ર હસું છું.

આંતરિક પરિવર્તન

હવે આંતરિક પરિવર્તનની વાત કરીએ તો, આંતરિક પરિવર્તન ભાવનાત્મક સ્તર વિશે વાત કરે છે. આંતરિક પરિવર્તનની એક શ્રેણી છે જે વય જોડે કુદરતી રીતે આવે છે અને બીજી કે જે બાહ્ય સંજોગો દ્વારા થઈ શકે છે. આ પ્રકારનું પરિવર્તન આપોઆપ થાય છે. બીજા પરિવર્તનો પ્રયત્નો થી આવે છે અને આ જ મુખ્ય વાળું છે જે આપણે લાવવા માંગીયે છીએ: આપણી ઇચ્છાઓ અનુસાર આંતરિક પરિવર્તન. આ મુખ્ય અર્થ છે.

હવે અહીં આપણે આપણા આગલા જીવન, મોક્ષ કે સ્વર્ગની વાત નથી કરી રહ્યા, પરંતુ મુશ્કેલીઓ અને સમસ્યાઓ છતાં આ જીવનને વધુ ખુશી અને શાંત કેવી રીતે જાળવી શકાય તેની વાત કરી રહ્યા છીએ. આ માટે, આપણે જે મુખ્ય પરિબળોનો સામનો કરવો પડે છે તેમાં ગુસ્સો, નફરત, ભય, ઈર્ષ્યા, શંકા, એકલતા, તણાવ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. આ બધાનો સંબંધ આપણા મૂળભૂત માનસિક વલણ સાથે છે. તેઓ અતિશય સ્વ-કેન્દ્રિત હોવાના કારણે આવે છે. આપણા માટે, જ્યારે આપણે આ વસ્તુઓનો અનુભવ કરીએ છીએ, ત્યારે આપણે સ્વ ને સર્વોચ્ચ મહત્વ આપીયે છે અને તેનાથી ઈર્ષ્યા થાય છે. આપણી જાતને વ્હાલું ગણવાથી પછી, સહેજ ચીડ ગુસ્સો લાવે છે, અને ગુસ્સો ભય લાવે છે. આપણે બીજાની પરવા કરતા નથી; આપણે ફક્ત આપણી જ કાળજી રાખીએ છીએ. અને અમે વિચારીએ છીએ કે અન્ય લોકો પણ ફક્ત પોતાના વિશે જ કાળજી રાખે છે અને તેઓ ચોક્કસપણે અમારી કાળજી લેતા નથી. તેના કારણે આપણે એકલતા અનુભવીએ છીએ. આપણે વિચારીએ છીએ, "હું બીજાઓ પર ભરોસો રાખી શકતો નથી," અને તેથી આપણને આપણી સામેના, બાજુવાળાઓ અને તેનાથી પણ વધુ, આપણી પાછળના લોકો પર શંકા કરીયે છે.

મૂળભૂત રીતે, જ્યારે આપણે તેના વિશે વિચારીએ છીએ, ત્યારે માનવ સ્વભાવ એવો છે કે દરેક વ્યક્તિ મિત્રતાની પ્રશંસા કરે છે. જો આપણે મિત્રતાનો વિસ્તાર કરીએ, તો મોટાભાગના લોકો હકારાત્મક રીતે સંબંધ બાંધશે. આ નકારાત્મક લાગણીઓ કે જે ચિંતા વગેરે લાવે છે. આપણે તેનો વિરોધ કરવા માટે કેટલાક પ્રતિકારક પગલાં મુકવાની જરૂર છે. ઉદાહરણ તરીકે, જો આપણે ખૂબ ગરમી લાગે, તો આપણે તાપમાન ઘટાડીએ છીએ, અથવા જો આપણે અંધકારને દૂર કરવા માંગીએ છીએ, તો પ્રકાશ લાવવા સિવાય બીજો કોઈ રસ્તો નથી. આ શારીરિક સ્તરે સાચું છે. વિરોધાભાસી બળ લાગુ કરવાને કારણે પરિવર્તન આવી શકે છે - તે પ્રકૃતિના કારણે છે. પરંતુ આ માત્ર શારીરિક સ્તરે જ નહીં, પણ માનસિક સ્તરે પણ સાચું છે. તેથી આપણે આપણા દ્રષ્ટિકોણ અથવા પરિપ્રેક્ષ્યનો વિરોધી દ્રષ્ટિ સાથે સામનો કરવો જરૂરી છે [જેમ કે સ્વ-કેન્દ્રિતતા અને શન્કાનો વિરોધ બીજાઓની ચિંતા અને મિત્રતા સાથે કરવી.]

પીળા ફૂલનું ઉદાહરણ લો. જો હું કોઈ કારણસર કહું કે, “તે સફેદ છે,” અને પછી તેને પીળો ગણું, તો આ બે વિરોધાભાસી પરિપ્રેક્ષ્યો છે. તેઓ એક સાથે રાખી શકાતા નથી. પીળા રંગનો ખ્યાલ આવતાં જ સફેદ રંગનો ખ્યાલ તરત જ અદૃશ્ય થઇ જાય છે. તેઓ એકબીજાના સીધા વિરોધી છે. તેથી, આંતરિક પરિવર્તન લાવવાની એક પદ્ધતિ એ છે કે મનની વિપરીત સ્થિતિ ઉત્પન્ન કરવી.

મુશ્કેલીનું બીજું કારણ માત્ર અજ્ઞાનતા હોઈ શકે છે. તેના માટે પ્રતિબિંબ અભ્યાસ, વિશ્લેષણ અને તપાસ છે. આ એટલા માટે છે કારણ કે અજ્ઞાનતા વાસ્તવિકતા ન જોવા પર આધારિત છે. તેથી, અજ્ઞાનતા નો પ્રતિરોધક બળ વિશ્લેષણ છે. તેવી જ રીતે, સ્વ-વ્હાલનું પ્રતિરોધક બળ અન્ય લોકો માટે ચિંતા છે અને આમાં મનની તાલીમ આવે છે [અથવા આપણા વલણને શુદ્ધ કરવું.]

ધર્મનિરપેક્ષ નૈતિકતા

આપણા વાત કરીયે કે મનને કેવી રીતે તાલીમ આપવી [અથવા આપણા વલણને શુદ્ધ કરવું] તો પ્રશ્ન એ છે કે શું આને ધર્મ અથવા આધ્યાત્મિકતા સાથે સંબંધિત કરવાની જરૂર છે, અને મને લાગે છે કે તેને મૂળભૂત રીતે ધર્મ સાથે કોઈ લેવાદેવા નથી.

આધ્યાત્મિકતાની વાત કરીએ તો, ત્યાં બે પ્રકાર છે: એક ધર્મ અને શ્રદ્ધા સાથે અને બીજો તેમના વિના. તેમના વિનાનું હું જેને "ધર્મનિરપેક્ષ નૈતિકતા" કહું છું. "ધર્મનિરપેક્ષ" નો અર્થ ધર્મનો અસ્વીકાર નથી, પરંતુ બધા ધર્મો પ્રત્યે સમાન વલણ અને તે બધા માટે આદર છે. ઉદાહરણ તરીકે, ભારતીય બંધારણમાં તમામ ધર્મો માટે આદર છે; તે ધર્મનિરપેક્ષ બંધારણ છે. તેથી, ભારતમાં પારસી અથવા ઝોરોસ્ટ્રિયન સમુદાય ખૂબ જ નાનો હોવા છતાં - ભારતમાં અબજથી વધુ લોકોની સરખામણીમાં માત્ર એક લાખ સભ્યો છે - તેમ છતાં તેઓ સૈન્ય અને રાજકીય ક્ષેત્રમાં સમાન સ્થાન ધરાવે છે.

જ્યારે આપણે ધર્મનિરપેક્ષ નૈતિકતા વિશે વાત કરીએ છીએ, ત્યારે આ અવિશ્વાસીઓ માટે પણ નૈતિકતા સૂચવે છે. આપણે ધર્મનિરપેક્ષક નૈતિકતાના આધારે પ્રાણીઓ પ્રત્યે પણ આપણી નૈતિકતા અને આદરનો વિસ્તાર કરી શકીએ છીએ. અને, ધર્મનિરપેક્ષક આધ્યાત્મિકતા અથવા નૈતિકતાનો બીજો ભાગ પર્યાવરણની કાળજી લેવાનો છે. તેથી, ધર્મનિરપેક્ષક રીતે, આપણે આપણા મનને કેળવવાની જરૂર છે; આપણે ધર્મનિરપેક્ષક નૈતિકતા કેળવવાની જરૂર છે. આ ગ્રહ પર છ અબજ લોકોએ તે કરવાની જરૂર છે. ધાર્મિક પ્રણાલીઓ ધર્મનિરપેક્ષક નૈતિકતાની સાર્વત્રિક ખેતીને વધુ મજબૂત બનાવવામાં મદદ કરી શકે છે - તે વૃદ્ધિમાં મદદ કરવા માટે તે એક વધારાની પદ્ધતિ છે. તેઓ ચોક્કસપણે તેને ઘટાડવાનો હેતુ ધરાવતા નથી.

અને તેથી, જ્યારે આપણે ધર્મનિરપેક્ષ નૈતિકતા વિશે વાત કરીએ છીએ, ત્યારે આપણે ધર્મનિરપેક્ષક વલણ ધરાવીએ છીએ. જો કોઈપણ ધાર્મિક વ્યક્તિ કોઈપણ પ્રકારના ધર્મને અનુસરે છે, તો તે ધર્મનિરપેક્ષ નૈતિકતાને આગળ વધારવા માટે કામ કરે છે, તો તે ખરેખર એક ધાર્મિક સાધક છે. જો તે આવું ન કરે, તો પછી ભલે તેઓ ચર્ચ અથવા મસ્જિદ અથવા સિનેગોગમાં જાય, મને શંકા છે કે શું તેઓ ખરેખર નિષ્ઠાવાન ધાર્મિક સાધક છે.