सेर्कोङ रिन्पोछेको स्वर्गवास र पनर्जन्म

रिन्पोछे र ङवाङ (Ngawang) सेनाको शिविरबाट जीपमा तुरुन्त निस्किए। तिनीहरूले ताबो गुम्बामा केही बेर रोके। रिन्पोछेले काछेन ढ्रुबग्याल (Kachen Drubgyel) लाई आफूहरूसँग आउन भन्नुभयो। तर बुढो भिक्षुले भने कि उनले भर्खरै आफ्ना लुगा धोएका थिए।रिन्पोछेले भने त्यसले केही फरक पर्दैन, केवल तल्लो लुगा लगाएर आउन भने, आफ्ना लुगाहरू जीपको माथि बाँधेर सुकाउन सक्छ भने पछि बुढो भिक्षुले त्यसै गरे।

जब उनीहरू स्पिति उपत्यकामा अझ भित्रतिर गाडी चलाउँदै थिए, रिन्पोछेले ङवाङलाई भने कि उनले सधैं करुणाको मन्त्र ॐ मणि पद्मे हुं निरन्तर जप गर्न भनेका थिए। तर उनले कहिल्यै गम्भीरताका साथ लिएनन्। यो उनको बिदाइको सल्लाह थियो।

तिनीहरू त्यसपछि क्यी गुम्बामा रोकिए। रिन्पोछेले भेटी चढाउन चाहनुभयो। ङवाङले ढिलो भइसकेको र बिहान जान सकिने कुरा भने, तर रिन्पोछेले जिद्दि गर्नुभयो। अधिकांश समयमा रिन्पोछे बिस्तारै र कठिनाइका साथ हिंड्नुहुन्थ्यो। तर कहिलेकाहीं रिन्पोछे निकै राम्रोसँग दौडन सक्नुहुन्थ्यो। उदाहरणका लागि, एक पटक विमानस्थलमा, जब हामी उडानका लागि झन्डै ढिलो भइसकेका थियौं, रिन्पोछेले यति छिटो दौड्नुभयो कि हामी मध्ये कोहीले पनि उहाँलाई पछ्याउन सकेनौं। त्यसै गरी, एक पटक बोधगयामा, जब परमपावनले बुद्धका वचनहरूको सय खण्डको तिब्बती अनुवादको (कंग्युर) सामूहिक पाठमा भाग लिइरहनुभएको थियो, रिन्पोछे परमपावनको छेउमा बस्नुभएको थियो र म ठीक पछाडि थिएँ। त्यतिबेला जब हावाले परमपावनको खुकुलो पानाहरूको पुस्तकबाट एक पाना उडाउँदा, रिन्पोछे आफ्नो आसनबाट झन्डै उडेजस्तै गेरेर तुरुन्तै भुइँबाट त्यो उठाउनुभयो। सामान्यतया उहाँलाई उठ्नका लागि सहायता चाहिन्थ्यो। क्यी गुम्बामा भएको यस अवसरमा पनि रिन्पोछेले छिटो र सहायताविना ठाडो पहाडको बाटोमा दौड्नुभयो।

रिन्पोछेले आफ्नो भेटीहरू चढाइसकेपछि, क्यी गुम्बाका भिक्षुहरूले उहाँलाई त्यहीँ रात बिताउन अनुरोध गरे। रिन्पोछेले अस्वीकार गर्दै भन्नुभयो, उहाँले त्यो रातनै क्यीबार गाउँ पुग्नुपर्छ। यदि तिनिहरूले पुनः उहाँलाई भेट्न चाहन्छन् भने त्यहाँमाथि आउनुपर्नेछ। त्यसपछि हुने घटनाबारे अप्रत्यक्ष सन्देश दिँदै उहाँ छिट्टै प्रस्थान गर्नुभयो।

जब रिन्पोछे र उहाँका साथीहरू क्यिबारको उच्च गाउँमा पुगे, तिनीहरू उहाँले चिनेको एकजना किसानको घरमा गए। त्यो मानिस अझै आफ्नो खेतमा थियो र कुनै पाहुनाको अपेक्षा गरिरहेको थिएन। रिन्पोछेले सोध्नुभयो कि उनी अर्को हप्ता वा सो भन्दा बढी व्यस्त छन् कि छैनन्। किसानले छैन भने र रिन्पोछेलाई बस्न निम्तो दिए।

आफू नुहाएर र केही दही खाएपछि, रिन्पोछेले चोङखापाको व्याख्यायोग्य र निश्चित अर्थको उत्कृष्ट व्याख्याको सार  स्मृतिबाट दुई घण्टा जति लगाएर पाठ गर्नुभयो। उहाँले पाठ समाप्त गरेपछि, उहाँले ङवाङलाई बोलाउनुभयो र भन्नुभयो कि उहाँको तबियत ठिक छैन। त्यसपछि उहाँले आफ्नो टाउको ङवाङको काँधमा राख्नुभयो, जुन काम रिन्पोछेले सामान्यतया कहिल्यै गर्नुहुन्नथ्यो। पछि सम्झदा, यस्तो लाग्यो कि उहाँले बिदाइ गर्दै हुनुहुन्थ्यो। उहाँले यी सबै कुरा अगाडि छोन्जेला (Chondzela) लाई सिमलामा पठाउनुभएको थियो, किनभने के हुन्दै छ भन्ने कुरा देख्नु छोन्जेलाको लागि निस्सन्देह निकै कठिन हुनेथ्यो। उनी छ वर्षको उमेरदेखि रिन्पोछेसँग थिए र रिन्पोछेले उनलाई आफ्नै छोराझैँ हुर्काउनुभएको थियो।

ङवाङले चिकित्सक बोलाउने वा केही औषधि ल्याउने भनेर सोधे, तर रिन्पोछेले नहि भन्नुभयो। ङवाङले अरू केही गर्न सकिन्छ कि भनेर सोधे, र रिन्पोछेले उनलाई शौचालयमा जान सहायता गर्न भन्नुभयो, जुन उनले गरे। त्यसपछि रिन्पोछेले ङवाङलाई आफ्नो ओछ्यान मिलाउन भन्नुभयो। उहाँले सधैं सुत्ने पहेंलो चादरको सट्टा, रिन्पोछेले ङवाङलाई सेतो चादर बिछ्याउन भन्नुभयो। तान्त्रिक अभ्यासमा, पहेंलो रंग अरूलाई सहायता गर्ने क्षमता बढाउने अनुष्ठानका लागि प्रयोग गरिन्छ, जबकि सेतो रंग बाधाहरू शान्त पार्नका लागि हुन्छ।

रिन्पोछेले त्यसपछि ङवाङ र कछेन ढ्रुबग्याललाई आफ्नो शयनकक्षमा आउन अनुरोध गर्नुभयो, र उनीहरू आए। त्यसपछि रिन्पोछेले बुद्धको निद्राको मुद्रामा दाहिने करवट परेर सुत्नुभयो। सुत्दा उहाँले सधैं गर्ने जस्तो बायाँ हातलाई छेउमा र दायाँ हातलाई अनुहारमुनि राख्ने सामान्य आसन गर्नुको साटो, उहाँले तान्त्रिक आलिङ्गन मुद्रामा हातहरू क्रस गर्नुभयो। त्यसपछि उहाँले गहिरो सास लिन थाल्नुभयो र त्यसैमा “दिने र लिने” (तोङलेन) ध्यान प्रक्रियाबाट निधन भयो। उहाँ उनसत्तरी वर्षका हुनुहुन्थ्यो र पूर्ण स्वस्थ हुनुहुन्थ्यो। दुई महिना अघि मैले उहाँलाई दिल्लीमा पूर्ण स्वास्थ्य परीक्षणका लागि लगेको थिएँ।

ठ्याक्कै त्यही समयमा, परमपावन अझै जेनेभा (Geneva) जाने बाटोमा उडानमा हुनुहुँदा, अध्यक्ष अराफातले (Arafat) अचानक आफ्नो मन बदल्नुभयो र स्विट्जरल्याण्ड (Switzerland) को भ्रमण स्थगित गर्ने निर्णय गर्नुभयो। यसरी विमानस्थलमा आतंकवादी घटनाको खतरा टलियो। परमपावनको जीवनमा खतरा हटे तापनि, परमपावनको सुरक्षा सवारी गाडी विमानस्थलबाट होटल जाने बाटोमा हरायो। तथापि, परमपावनलाई कुनै हानि भएन। सेर्कोङ रिन्पोछेले सफलतापूर्वक परमपावनको जीवनमाथि परको बाधालाई आफूमाथि लिनुभएको थियो र बदलामा आफ्नै जीवन ऊर्जा दिनुभएको थियो।

लिन-दिने ध्यान एउटा उन्नत बोधिसत्वको अभ्यास हो जसमा अरूका अवरोधहरू ग्रहण गर्ने र उनीहरूलाई सुख दिने कार्य गरिन्छ। जब जब रिन्पोछेले यो अभ्यास सिकाउनुहुन्थ्यो, उहाँ भन्नुहुन्थ्यो कि हामी अरूका दुःखहरू ग्रहण गर्न तयार हुनुपर्छ, चाहे त्यसको अर्थ आफ्नै जीवन बलिदान गर्नु पर्ने भएपनि हो। उहाँ सधैं खुनु लामा रिन्पोछेले दिनुभएको उदाहरण स्मरण गर्नुहुन्थ्यो, जसमा उहाँको जिल्ला निवासी एकजना व्यक्तिले अरू कसैको टाउकोको चोट ग्रहण गरेर त्यसकै कारण मृत्यु भयो। जब हामीले रिन्पोछेलाई सोध्यौं, यदि उहाँले त्यस्तो गर्नुभयो भने के त्यो व्यर्थ हुने छैन, उहाँ भन्नुहुन्थ्यो, हुन्दैन। उहाँले भन्नुहुन्थ्यो, यो त एउटा अन्तरिक्ष यात्री झैँ हो जसले संसारको प्रगतिको खातिर आफ्नो जीवन बलिदान गर्छ। जसरी सो वीर अन्तरिक्ष यात्रीको उदाहरण र प्रसिद्धिले उसको परिवारलाई सरकारबाट पर्याप्त पेन्सन सुनिश्चित गर्छ, त्यसरी नै लामाको बलिदानको वीर उदाहरणले उहाँका शिष्यहरूलाई आध्यात्मिक पोषण प्रदान गर्नेछ।

सेर्कोङ रिन्पोछे स्पष्ट प्रकाशमा मृत्युपछिको ध्यानमा तीन दिन बस्नुभयो। आफ्नो पुनर्जन्म निर्देशित गर्न सक्ने क्षमता भएकाहरूले सामान्यतया यो ध्यानमा प्रवेश गर्छन्। यो आवतारी लामाहरूको वंश सुरु गर्ने वा जारी राख्ने प्रक्रियाको भाग हो। यो ध्यानको क्रममा तिनीहरूको मुटु न्यानो रहन्छ र सास फेर्न बन्द भइसके पनि शरीर बिग्रिन थाल्दैन। सामान्यतया महान् लामाहरू यस अवस्थामा धेरै दिनसम्म रहन्छन्। त्यसपछि तिनीहरूको टाउको झुक्छ र नाकबाट रगत निस्कन्छ, जसले तिनीहरूको चेतना शरीर छोडिसकेको संकेत गर्छ।

जब सेर्कोङ रिन्पोछेसँग यी संकेतहरू प्रकट भए, आकाशमा इन्द्रेणीहरू चम्किए र उहाँको दाहसंस्कारका लागि रोजिएको बन्जर डाँडामा अद्भुत प्रकाशहरू देखापरे। मानिसहरूले धर्मशालास्थित परमपावनको नामग्याल गुम्बामा दाहसंस्कार समारोहका लागि भिक्षुहरू पठाउन खबर गरे पनि, टोली समयमा आइपुग्न सकेन। स्पीतिको भिक्षुहरूले रिन्पोछेले चाहनु भएको जस्तै साधारण रूपमा विधिहरू सम्पन्न गरे। केही समयपछि, दाहसंस्कार स्थलमै निको पार्ने शक्ति भएको ताजा पानीको मुहान फूट्यो। आज पनि बगिरहेको यो मुहान तीर्थस्थान बनेको छ। ठीक नौ महिना पछि, मे २९ १९८४ मा, रिन्पोछे पुनः स्पीतिमै एक सामान्य परिवारमा जन्मिनुभयो।

केही वर्ष अघि, रिन्पोछेले छेरिङ छोड्राग र कुन्जाङ छोड्रोन नामका पति-पत्नीलाई भेटेका थिए। दुवैले उहाँलाई धेरै प्रभावित पारेका थिए। बलियो धर्म अभ्यासकर्ता थिए, तिनीहरूले रिन्पोछेलाई तिनीहरू भिक्षु र भिक्षुणी बन्ने गहिरो चाहाना छ भनेको थिए। स्थानीय गाउँका मुखियाले यसको विरोध गरेका थिए। किनभने सानो परिवार भएका वयस्कहरूले मठवासी जीवनमा प्रवेश गर्दा धेरै समस्या आउँछ। तिनीहरूले पहिले आफ्ना बच्चाहरूको हेरचाह गर्नुपर्छ। रिन्पोछेले मुखियाको सल्लाहलाई समर्थन गर्नुभयो। यिनै आमाबुवासँग रिन्पोछेले तिनीहरूको चौथो सन्तानको रूपमा जन्म लिनुभयो।

शिष्यहरूले मृत्यु क्षणको ध्यानमा निपुण महान् लामाको पुनर्जन्म पत्ता लगाउन विभिन्न उपाय प्रयोग गरिन्छ। यी तरिकामा ज्योतिषीहरूको सल्लाह लिनु र उच्चतम बोध प्राप्त गुरुहरूको सपना समावेश हुन्छ। अन्तिम उम्मेदवारले त्यसपछि दिवंगत लामाका केही सामानहरू धेरै समान देखिने वस्तुहरूमध्ये सही रूपमा पहिचान गर्नुपर्छ। तर परमपावन दलाई लामाले यस्ता उपायहरूमा मात्र भर पर्न नहुने चेतावनी दिनुभएको छ। बालकले गम्भीर उम्मेदवार मानिनुअघि आफ्नो परिचयका स्पष्ट संकेतहरू दिनुपर्छ।

स्पिति क्षेत्रका मानिसहरूले सेर्कोङ रिन्पोछेलाई संतजसरह मान्छन्। लगभग हरेक घरमा उहाँको फोटो हुन्छ। सानो सेर्कोङ रिन्पोछेले बोल्न थालेपछि तुरुन्तै आफ्ना आमाबुवाको घरको भित्तामा भएको रिन्पोछेको तस्बिरलाई देखाएर भने, "त्यो म हुँ!" जब ङवाङ पछि बालकलाई जाँच्न घरमा जाँदा, बालकले तुरुन्तै उहाँको काखमा दौडेर गयो र ऊ आफ्नो गुम्बामा फर्काएर लैजान चाहन्थ्यो।

उहाँ को हुनुहुन्छ भन्नेबारे कसैलाई कुनै शंका थिएन। केही वर्षअघि स्पितिका प्रमुख महिलाहरूको समूहले रिन्पोछेलाई अर्को जन्ममा आफ्नो उपत्यकामा जन्म लिन अनुरोध गरेका थिए। भारत सरकारबाट उनीहरूको दुर्गम सिमावर्ती जिल्लामा जान अनुमति लिन सधैं समस्या थियो। यस्तो पुनर्जन्मले सबै कुरा सजिलो बनाउने  थियो। उनका बाबुआमा यसलाई ठूलो सम्मान मान्दै सहमत भए र चार वर्षको उमेरमा सानो रिन्पोछे धर्मशालाका लागि निस्कनुभयो। उहाँका बाबुआमा समय समयमा भेट्न आउँछन्, तर बालकले कहिल्यै उनीहरूको खोजी गरेको छैन, न त उनीहरूको अभाव महसुस गरेको देखिएको छ। सुरुदेखि नै उहाँले आफ्ना पुराना घरका सदस्यहरूसँग पूर्ण रूपमा घरजस्तो अनुभूति गरेका छन्। तिनीहरू नै उहाँका हृदयका परिवार थिए।

रिन्पोछे पहिलो पटक धर्मशाला आउँदा म भारत बाहिर व्याख्यान भ्रमणमा थिएँ। केही महिना पछि, म फर्केपछि उहाँलाई भेट्न गएँ। म न त धेरै अपेक्षा राख्दै थिएँ न त धेरै शंका गर्दै थिएँ। रिन्पोछेको कोठामा प्रवेश गर्दा ङवाङले बालकलाई सोधे कि उसले म को हुँ भनेर थाहा छ कि छैन। बालकले जवाफ दियो, "मूर्ख नबन। पक्कै पनि म चिन्छु ऊ को हो!" उहाँको बैठक कोठाको भित्तामा भ्याटिकनमा पुराना सेर्कोङ रिन्पोछे र परम पावन पोपको भेटमा मेरो अनुवाद गरिरहेको तस्बिर टाँसिएको थियो। मैले सोचेँ सायद उसले त्यहाँबाट मलाई चिनेको होला। तर हाम्रो भेट भएको क्षणदेखि नै सानो रिन्पोछेले मलाई पारिवारिक सदस्यजस्तै पूर्ण परिचय र सहजताका साथ व्यवहार गर्नुभयो। चार वर्षको बालकले यस्तो कुरा नक्कली गर्न सक्दैन। यसैले मलाई उहाँ को हुनुहुन्छ भन्ने कुरामा अरू कुनै कुराले भन्दा यसैले विश्वास दिलाएको छ।

अहिले, सन् १९९८ मा नयाँ सेर्कोङ रिन्पोछे चौध वर्षका हुनुहुन्छ। उनी प्रायः मुंडगोड (Mundgod) स्थित आफ्नो गुम्बामा बस्नु हुन्छ र अध्ययन गर्नुहुन्छ, र परम पावनले प्रमुख उपदेश दिनुहुनेबेला वर्षमा एक वा दुईपटक धर्मशाला आउनुहुन्छ। छोन्जेला र रिन्पोछेका पुराना कुक दुवैको निधन भइसकेको छ र ङवाङले भिक्षु पोशाक त्यागेर विवाह गरी अहिले नेपालमा बस्छन्। अहिले रिन्पोछेका हेरचाहका लागि नयाँ भिक्षुहरूको परिवार छ, जसलाई उनले आफ्नो अघिल्लो जीवनमै व्यक्तिगत रूपमा छानेका थिए। उदाहरणका लागि, जीवनका अन्तिम केही महिनाहरूमा उहाँको सेवाका लागि उहाँले स्पीती र किनौरबाट दुई जना दस वर्षे केटाहरू आफ्नो परिवारमा सामेल हुन छनोट गर्नुभएको थियो।

यद्यपि उहाँसँग उहाँको पूर्ववर्तीसँग मिल्दोजुल्दो हास्यबोध हुनुहुन्छ र उस्तै व्यावहारिक र यथार्थवादी दृष्टिकोण साझा गर्नुहुन्छ, युवा सेर्कोङ रिन्पोछेको आफ्नै छुटै व्यक्तित्व हुनुहुन्छ। एउटा जन्मदेखि अर्कोमा निरन्तर रहने कुराहरू भने प्रतिभा, प्रवृत्ति, र कर्म सम्बन्ध हुन्छ। उहाँसँगको मेरो सम्बन्धमा, म केही हदसम्म क्याप्टेन कर्क (Captain Kirk) को मूल स्टार ट्रेक (Trek) टोलीका सदस्य जस्तो महसुस गर्छु जो अहिले स्टार ट्रेक: द नेक्स्ट जेनेरेशन (Star Trek: The Next Generation) का क्याप्टेन पिकार्ड (Captain Picard) सँग सामेल भएको छ। सबै कुरा परिवर्तन भएको छ तर पनि निश्चित निरन्तरता छ।

अहिलेसम्म मैले सेर्कोङ रिन्पोछेको पालनपोषणमा पछाडिको सिटको भूमिका लिएको छु। मैले महसुस गरेको छु कि पुरानो रिन्पोछेले मुख्यतः आफ्ना मानिसहरूको सेवा गर्न चाहनुहुन्थ्यो होला। धेरैजसो महान् गुरूहरूले पश्चिममा वा एसियाका आफ्ना परम्परागत सांस्कृतिक क्षेत्रबाहिरका क्षेत्रहरूमा सिकाउने काममा आफूलाई समर्पित गरेका छन्, जसले तिब्बतीहरूलाई नै नोक्सान पुर्याएको छ। यदि तिब्बती बौद्ध धर्म आफ्नो पूर्ण रूपमा जीवित रहने छ भने, भावी पुस्ताका तिब्बतीहरूलाई प्रशिक्षण दिनु आवश्यक हुन्छ। किनभने हाल पूर्ण बौद्ध शिक्षाहरू केवल तिब्बती भाषामा मात्र उपलब्ध छन्। रिन्पोछेले मेरो प्रशिक्षण र आत्म-विकासको लागि कल्पना गर्न सकिने सबैभन्दा राम्रो परिस्थिति प्रदान गर्नुभयो। मैले उहाँको दयालुताको ऋण तिर्न, मैले पनि उहाँका लागि त्यस्तै गर्न प्रयास गरेको छु्।

सांस्कृतिक द्वन्द्व रोक्नका लागि म रिन्पोछेको आधुनिक शिक्षामा संलग्न भएको छैन। वास्तवमा, मैले उहाँसँग धेरै सम्पर्क राख्न पनि जानाजानी टारेको छु, यद्यपि जब हामी भेट्छौं, हाम्रो गहिरो सम्बन्ध स्पष्ट देखिन्छ। त्यसको सट्टा, भारतका तिब्बती विद्यालयहरूले प्रयोग गर्ने सोही पाठ्यक्रमअनुसार, मैले स्थानीय तिब्बती शिक्षकहरूलाई उहाँलाई अंग्रेजी, विज्ञान र सामाजिक शिक्षा पढाउने व्यवस्था गरेको छु।यसरी, रिन्पोछे आफ्नो मानिसहरूसँग पूर्ण रूपमा सम्बन्धित हुन सक्नुहुन्छ। मैले उहाँलाई पश्चिमतर्फ पनि लगेको छैन, न कम्प्युटर वा भिडियो प्लेयर किनेको छु, र अरूलाई यी कुराहरू प्रदान गर्न निरुत्साहित गरेको छु। धेरैजसो युवा पुनर्जन्म लामा परम्परागत विहार शिक्षा भन्दा कम्प्युटर खेल र एक्शन भिडियोमा बढी आकर्षित हुन्छन्।

मेरो मार्गनिर्देशनले कति योगदान दिएको छ मलाई थाहा छैन, तर रिन्पोछेले गहिरो सुरक्षाको भावना देखाउनुहुन्छ र आफ्नै संस्कृतिमा पूर्ण रूपमा सहज हुनुहुन्छ। यो उहाँका लागि र भविष्यमा उहाँले भेट्नुहुने सबैका लागि फाइदाजनक मात्र हुन सक्छ। उहाँ परिपक्वता भएपछि पश्चिमको बारेमा प्रत्यक्ष रूपमा सिक्न सक्नुहुनेछ। म  मेरो अर्को जन्ममा फेरि उहाँका शिष्य बन्न सकूँ भन्ने प्रार्थना गर्छु।