تعارف
جویں جویں جگتائی کھلار اتے گرمی ورگیاں سمسیاواں بارے چنتا وچ وادھا ہو رہیا اے، اوس طراں ہی تقدس مآب چودھویں دلائی لاما دے وچار "جگتائی ذمہ واری" دی اہمیت کھُل کے سامنے آرہی اے۔ نہ صرف پکی پیڈھی ترقی سغوں حیاتی دی رکشا دا دھرواس ایس گل اوپر اے کہ قوماں، سنسکرتیاں، دھرم، اتے ہر بندہ ایہناں جگتائی مسٔلیاں نال نبڑن دی ذمہ واری نوں آپس وچ ونڈن۔ ایہو جئی آپس دی سہائتا دی اک اہم بنیاد ایہ ہے کہ آپس وچ اک دوجے نوں سمجھیا جاوے۔ دوجیاں سنسکرتیاں بارے جانکاری لین نال ہی ایہ امید کیتی جا سکدی اے کہ آون والے سمے وچ کسے "سنسکرتیاں دے ٹاکرے" توں بچیا جا سکے۔
بدھ مت اتے اسلام ایہو جیہیاں ہی دو سنسکرتیاں نیں۔ تاریخ اندر، ایہناں وچکار چنگے تے مندے میل جول رہے نیں۔ جدوں ایہناں سنسکرتیاں دا آپس وچ ٹاکرا ہویا، ہورے دھرم نوں جتھے بندی لئی ورتیا گیا۔ پرڈوہنگی پرچول توں ایہ پتہ لگدا اے کہ ایہناں جھگڑیاں دا اصل کارن اقتصادی، سیاسی، اتے فوجی حکمت عملی دے معاملے سان۔
اجوکے جگ وچ ایہو جیہیاں تھاواں بوہت گھٹ نیں جِتھے روائتی بودھی اتے مسلمان اکٹھے وسدے ہوون۔ جنہاں علاقیاں وچ ایہناں دوناں دھرماں دے پجاری اکٹھے وس وی رہے نیں – جویں تبت، لداخ اتے دکھنی تھائی لینڈ – اوتھے وی ایہناں دے میل جول اوپردوجیاں سنسکرتیاں اتے قوماں دے واتا ورن دا اینا ڈوہنگا اثر اے کہ خالص بودھی- مسلم مسٔلیاں نوں اوہناں دے لمے چوڑے پچھواڑے توں وکھ کر کے کسے بامعنی ول نال نئیں تکیا جا سکدا۔ دوجے علاقے مثلاً انڈونیشیا اتے ملیشیا وچ بدھ مت دے منن والیاں دی چوکھی آبادی چین توں آ کے وسن والے لوکیں نیں، اتے ایہناں اتے مقامی مسلماناں وچکار میل جول نرا کاروباری اے۔ مکدی گل ایہ کہ، اجوکے سمے وچ بودھیاں اتے مسلماناں وچکارمیل جول وچ دھرم دے نکھیڑ دا کوئی ہتھ نئیں۔
تے فیر بدھ- مسلم گل بات چھیڑن دا کیہ منورتھ اے؟ دھرمی انتر تے دوہناں وچکار ہمیش ہی رہوے دا، اتے بیشک، ایس نوں جانن اتے سمجھن دی لوڑ اے تاں جے انجانے وچ کسے دا دل نہ دکھے۔ پر جے دوہناں دھرماں وچکار سانجھے مڈھلے انسانی سنسکار نوں مِتھ لیا جاۓ – جویں ایہ حقیقت کہ ہر کوئی خوشی منگدا اے اتے کوئی وی دکھ دا سودا نئیں کردا، اتے اسی سب اک دوجے نال مڈھوں جُڑے ہوۓ آں – سب قوماں دے لوکیں، چھڑے مسلمان اتے بودھی ہی نئیں، تے فیر سب لوکیں اپنے وسیلے اکٹھے کر کے جگتائی مسٔلیاں نوں حل کرن دا جتن کر سکدے نیں۔
ہُن اسی بودھی مسلم ناطیاں دی تاریخ دی نکی جیہی پرکھ کرنے آں جو نبی پاک دے ویلے توں مغرلے اک ہزار ورہیاں وچ سانوں دِسدے نیں، اتے ایہ تکاں دے کہ ہند- تبتی بدھ دھرم نوں اسلام بارے کنی کو جانکاری سی اتے ایس دی اکھ دھرائی وچ اوہ کیہڑیاں شیواں سان جو ایہناں وچکار ایکتا یا نکھیڑ پیدا کردیاں سان۔ جیہڑیاں گلاں جھگڑے دا سبب بندیاں سان اوہناں توں سانوں اوہناں مسٔلیاں بارے جانکاری ملدی اے جنہاں بارے آپس دی رواداری دی لوڑ اے تاں جے رل مل کے کم کرن دی صورت پیدا ہووے۔ دوجے پاسے جو گلاں سانجھیاں نیں اوہناں توں ایہ پتہ لگدا اے کہ آپس دے ستکار اتے رل مل کے کم کرن لئی مثبت بنیاداں کیہ نیں، اتے ایہناں نوں ہور کس طراں پکا کیتا جا سکدا اے۔ ایس مضمون وچ اینی گنجائش نئیں کہ ایلخانی ویلے دے ایران وچ بدھ مت اتے اسلام دے آپس دے سانگھے دا تفصیلی ذکر کیتا جاوے، جدوں ۱۲۵۶توں ۱۲۹۶ صدی عیسوی وچکار منگول حکمران ایران وچ اپنے اسلام قبول کرن توں پہلاں تبتی بدھ مت دی سہائیتا کردے رہے اتے ایس نوں پھیلان وچ وی مدد کیتی۔ انج ہی اساں ایس مضمون وچ ویغور بدھ مت دے منن والیاں دے سبھاو دا ذکر وی نئیں کیتا جو اوہناں دے یگ وچ پوربی ترکستان یعنی اجوکے چین دے سنکیانگ علاقے دی عملداری وچ گیارھویں اتے چودھویں صدی عیسوی وچکار اسلام دے پھیلن دے ردعمل دے طور تے سامنے آیا۔
اسلام اتے بدھ مت وچکار میل جول دا تاریخی جائزہ
شکیامونی مہاتما بدھ ۵۶۶ توں ۴۸۵ قبل صدی عیسوی وچکار اتری مرکزی ہندوستان وچ گزرے، جد کہ محمدﷺ ۵۷۰ صدی عیسوی توں ۶۳۲ صدی عیسوی تیکر عرب دیس وچ گزرے۔ ایس پاروں ہندوستان وچ بدھ مت دی شروع دیاں لکھتاں وچ اسلام اتے اسلامی شکشا دا کوئی ذکر نئیں ملدا۔ اتے نبی پاک دے ویلے توں مغروں وی بدھ مت دیاں لکھتاں وچ دین اسلام دا ذکر ٹاواں ٹاواں ہے۔ دوہناں دھرماں دے لوکاں وچکار جو وی میل ہویا اوس وچ اک دوجے دے دھرم بارے جانکاری بوہت تھوڑی سی۔
اموی اتے عباسی راج ہیٹھ بدھ مت
مہاتما بدھ دے مغروں شروع دے یگاں وچ بدھ مت دی شکشا برصغیر ہندوستان توں نکل کے اجوکے افغانستان، پوربی ایران، ازبکستان، ترکمانستان اتے تاجکستان تیکر پھیل گئی سی۔ بدھ مت دی لوکائی اتے دھرمی آبادیاں ایہناں علاقیاں وچ ودھ رہیاں سان۔ فیر جدوں رسول خداﷺ دے ویلے دے ۳۰ ورہے مغروں ایہ علاقے اموی اتے عباسی خلیفیاں دے راج ہیٹھ آۓ تے ایہناں اندر بدھ لوکاں نوں ذمّی منیا گیا جس دا مطلب ایہ سی کہ بطور غیر مسلم اوہناں نوں اپنے دھرم اوپر عمل کرن دی پوری ازادی سی پر لوکاں نوں اک فالتو لگان (جزیہ) دینا پیندا سی۔ ایہناں نال زیادتی دیاں جو ٹاویں ٹاویں واپراں ہوئیاں اوہ عارضی سان، اتے بدھ مت والیاں نوں اپنے آشرم مڑ کے بناون دی اجازت دے دتی گئی جو تباہ ہو چکیاں سان۔ پر ایہناں بودھیاں نے جو اسلامی راج ہیٹھ ذمّی بن کے وسدے سان لگدا اے کہ نہ تے اسلام وچ کوئی خاص دلچسپی لئی اتے نہ ہی اوس بارے کجھ لکھیا۔
اوس سمے اوتھوں دے چوکھے بودھیاں نے اسلام قبول کر لیا۔ ایہناں دے اسلام قبول کرن دا سبب اک تھاں توں دوجی تھاں اتے اک شخص توں دوجے شخص وچکار فرق سی۔ پر انج لگدا اے کہ دھرم بدلی کرن دے اصل سبب معاشی اتے سیاسی منورتھ ہوون دے، اتے دوجے دھرم وچ یقین یا تلوار دا ایس وچ کوئی ہتھ نئیں سی۔ اسلام قبول کرن والے ایہناں لوکاں نے دھرم بدلی بارے ہورے کوئی لکھت وی نئیں چھڈی جس وچ دھرم بارے یا ایس توں علاوہ کسے ہور تبدیلی دے سبب بیان کیتے ہوون۔
بغداد وچ بدھ مت دے گورو
بدھ مت اتے اسلام دے عالماں وچکار جوسب توں پرانا اتے معنی خیز ناطہ قائم ہویا اوہ عباسی راج وچ اٹھویں صدی عیسوی دے ادھ وچ سی۔ خلیفہ المنصور دے راج وچ بغداد اندر بیت الحکمت دے نام تے اک ادارہ قائم کیتا گیا سی جتھے یونانی اتے ہندی سنسکرتیاں دے ادب دی پڑھائی اتے ترجمے دا کم ہوندا سی، اچیچ اوہناں لکھتاں دا جو سائینس بارے سان۔ ایس سلسلے وچ اوس دے پُتر خلیفہ المہدی نے ہندوستان اتے نووہار، جو افغانستان دے شہر بلخ دا اک وڈا آشرم سی، توں بدھ مت دے عالماں نوں بغداد آون دا سدا گھلیا۔ ایہ کہنا تے اوکھا اے کہ کیا بدھ مت دے عالم بغداد وچ کسے رسمی حیثیت نال بیت الحکمت نال جُڑے ہوۓ سان، پر ایہ ضرور آکھیا جا سکدا اے کہ اوس سمے ایہناں دی مسلمان عالماں نال گل بات چلدی سی۔ ایس دے ثبوت وچ بارھویں صدی عیسوی دے اسمٰعیلی عالم دین الشہرستانی دی کتاب "دھرماں اتے عقیدیاں دی کتاب' (عربی۔ کتاب الملل و النحل) جس وچ اسلامی بدعتاں دا ذکر اے پیش کیتی جا سکدی اے۔ الشہرستانی ایس اندر اختصار نال دسدا اے کہ اوس ویلے دے مسلم عالم بدھ مت بارے کیہ وچار رکھدے سان۔ پر کیوں جے اوہناں دا بوہتا زور یونانی فلسفے وچ سی ایس لئی اوہناں نے بدھ مت دا ڈوہنگا مطالعہ نئیں کیتا۔
دوجے پاسے لگدا اے کہ بغداد آون والے بدھ مت دے عالماں نے وی اسلام دے عقیدے اتے ودیا نال کوئی موہ نئیں وکھایا۔ بھاویں اوس یگ دے بودھی آشرم جو اجوکے افغانستان اتے ہندوستان وچ واقع سان بدھ بھکشو اتے دوجے ہندوستانی دھرماں اتے عقیدیاں وچکار زور شور دے بحث مباحثے ملدے نیں پر ایس گل دا کوئی ثبوت نئیں کہ ایہو جئی کوئی بحث مسلمان عالماں نال وی ہوئی ہووے۔ سنسکرت دی بودھی فلسفے دیاں کتاباں اندر کدرے وی اسلامی عقیدیاں دا کوئی ذکر نئیں، نہ اوس یگ وچ نہ اوس دے مغروں۔
برصغیر وچ بودھ آشرماں دی تباہی
برصغیر اوپر ہون والے کئی دھاڑیاں وچ کئی بدھ آشرم تباہ ہو گئے سان۔ کجھ تے پہلے اموی حکمراناں دے لشکر ہتھوں اٹھویں صدی عیسوی دے پہلے ادھ وچ اتے کجھ مغروں گیارھویں صدی عیسوی دے شروع توں لے کے تیرھویں صدی عیسوی دے ادھ تیکر عباسی خلافت دی باجگزار ترک ریاستاں دی رلی ملی فوجاں راہیں۔ ایس تباہی مغروں فیر ایہ آشرم کدی آباد نہ ہو سکے اتے مغروں ہندوستان وچ چوکھے بودھی مسلمان ہو گئے اتے ایہناں وچوں زیادہ ترلوکیں ہندواں وچ رل مل گئے۔ ترکاں دے فوجی دھاڑیاں مغر دھرمی جذبہ گھٹ اتے فوجی، سیاسی اتے مالی فائدہ چکن دی نیت زیادہ سی۔ ایس دے باوجود مسلماناں، بودھیاں اتے پچھمی تاریخ داناں دے بیان کیتے تاریخی واقعاں اندر کٹرپن اتے ظلم دا جو ذکر ملدا اے اوس توں اکھ نئیں میٹی جا سکدی۔ ایہناں آشرماں نوں ڈھان دا منورتھ جو وی سی، سانوں اوس یگ دیاں لکھتاں توں ایس بارے کوئی جانکاری نئیں ملدی کہ بدھ متی اسلام دی ودیا بارے کیہ وچار رکھدے سان۔
پنجویں دلائی لاما ہیٹھ تبت دے مسلمان
ستارھویں صدی دے ادھ وچ اپنے دیس وچ پئے کال سبب کشمیر دے مسلمان مہاجراں دا اک ٹولہ لہاسا، تبت وچ جا وسیا۔ ایہ پنجویں دلائی لاما دے راج دا ویلا سی۔ دھرمی رواداری پنجویں دلائی لاما دا کیش سی، سو مسلماناں نوں خاص رعائیتاں دتیاں گئیاں۔ اوہناں نوں مسجد اتے قبرستان لئی زمین دتی گئی، اپنے اندرلے معاملے نبیڑن لئی پنج جِیاں دی اک کمیٹی دے چوون دی اجازت دتی گئی، آپس دے جھگڑے شرع مطابق نبیڑن دی آزادی دتی گئی، اتے اوہناں نوں لگان معاف کر دتا گیا۔ ایہناں رعائیتاں توں ایہ پتہ تے لگدا اے کہ تبت اندر بودھی لوک مسلماناں دی دھرمی آزادی نوں آدر تے دیندے سان، پر ایس گل دی کوئی سُو نئیں ملدی کہ اوس یگ اندر ایہناں دوناں دھرماں وچکار کوئی بحث ہوئی ہووے۔
اوڑک
ایس پرچول توں ایہ نتیجہ نکلدا اے کہ رسول خداﷺ دے ویلے توں لے کے اگلے ہزار ورہے تیکر ہند-تبتی دنیا اتے اسلامی دنیا وچکار سانگھے کدی شانت اتے کدی اشانت رہے۔ فیر وی لگدا اے کہ بدھ متیاں نے اسلام بارے جانکاری لین دی شائد ہی کدی کوئی آشا کیتی ہووے۔
کلچکر ادب، اسلام بارے بدھ مت دی کلاسیکی اکھ دھرائی دے ماخذ دے طور تے
اوس یگ اندر اسلامی عقیدیاں بارے جے بدھ مت دا کوئی حوالہ ملدا اے تے اوہ چھڑا اک تھاں، سنسکرت دی کلچکر لکھتاں اندر۔ کلچکر دا مطلب ہے زمانے دا پھیر۔ ایہ نروان پاون لئی مہایان بدھ مت دی تنتر عبادتاں دا اک تانا بانا اے جس راہیں وچل واہی جوت جگا کے ساری رچنا نوں چوکھے توں چوکھا فائدہ پوہنچان دا جتن کیتا جاوندا اے۔ ایس اندر سمے دے تن متوازی یگ نیں: اندرلا، باہرلا اتے متبادل۔ باہرلے یگاں وچ تاریاں دا گھمن گھیر، برجاں دا تانا بانا، اتے تاریخ دے یُگ رلت نیں جنہاں اوپر باہرلی طاقتاں دے کدی کدار ہوون والے دھاڑے وی شامل نیں۔ ایہناں دھاڑیاں دا بیان کردیاں ہویاں ایہ مڈھلی لکھت ہندواں نال گل کردی اے۔ اندرلے سمے دے پھیردا مطلب حیاتیاتی اتے نفسیاتی پرتاں دی اوپر تھلے اتے ایکتا ہے۔ متبادل سمے دے پھیر دھیان جمان دی اوہ مشقاں نیں جنہاں راہیں اسی سمے دے پھیراں دی اندرلی اتے باہرلی پکڑ توں بچن دا سربندھ کرنے آں۔
کلچکر لکھتاں وچ اسلام دا جو ذکر ہے اوس بارے گمان ایہ ہے کہ ایس دا شروع کجھ تے اجوکے پوربی افغانستان وچ واقع بودھی آشرماں توں ہویا ہووے دا اتے کجھ دسویں صدی عیسوی وچ تنتر دی جنم بھومی اڈیانہ توں جو اجوکے اتر پچھمی پاکستان وچ واقع سی۔ اوس ویلے ایہ دونویں علاقے ہندوشاہی راج وچ شامل سان۔ ایس صدی دے اخیر تیکر ایہ لکھتاں برصغیر ہند اندر پوہنچ چکیاں سان اتے کشمیر اندر ایہناں نوں محمود غزنوی دے حملے (۱۰۰۱-۱۰۲۵ صدی عیسوی) دے تجربے نال رلا ملا دتا گیا سی۔ ایس مغروں ایہ لکھتاں تبت اپڑیاں، پر ہند-تبتی بدھ مت دی ریت اندردوجیاں شیواں دے موہرے ایہناں نوں ہمیش گھٹ اہم متھیا گیا اے۔ تے ایس لئی ایہ ضروری اے کہ اسلامی سوچ بارے بدھ مت دی جانکاری دے کھلرن نوں صحیح پچھواڑے وچ تکیا جاوے۔ بدھ مت دے پجاری زیادہ تر اسلامی دینی شکشا بارے انجان ہی رہے۔
ملتان دے اسمٰعیلی شیعہ کلچکر لکھتاں وچ اسلام دے مڈھلے روپ دے نمائندے
بدھ مت نے گزریل سمے وچ اسلام نوں کس اکھ نال تکیا، ایس بارے پلیکھے توں بچن لئی ضروری اے کہ ایہ متھ لیا جاوے کہ کلچکر لکھتاں وچ جو اسلام دا بیان اے اوہ اسلام دے کیہڑے روپ دا بیان اے۔ ایہناں لکھتاں وچ اشارہ پورے دین اسلام ول نئیں اتے یقیناً نہ ہی اسلام توں مراد اوہ روپ جو اسی اج جاندے اتے اوس اوپر چلنے آں۔ کلچکر لکھتاں تے اک اجیہی اجنبی قوم دا ذکر کردیاں نیں جنہاں ولوں اوہناں نوں شمبھالہ راج اوپر حملے دا ڈر سی، اتے ایہ راج اوس پہاڑی علاقے وچ قائم سی جتھے کلچکر شکشا پھیل رہی سی۔ آون والے سمے وچ ایہناں دھاڑواں دے عقیدیاں دا جو بیان کلچکر لکھتاں وچ موجود اے ایس توں تے ایہ پتہ لگدا اے کہ ایہ لوکیں پوربی اسمٰعیلی شیعہ فرقے دے شروع ویلے دے منن والیاں وچوں سان۔
ایس مفروضے بارے وڈا ثبوت سانوں 'مختصر راجائی کلچکر تنتر' ۱۔۱۵۳ ایس اشلوک وچ ایہناں آون والے حملہ آوراں دے اٹھ نبیاں دی ویروا دتی گئی اے۔
آدم، نوح، ابراہیم اتے پنج ہور – موسیٰ، عیسیٰ، سفید پوش، محمدﷺ، اتے مہدی۔۔۔۔ اٹھواں نابینا ہووے دا۔ ستویں دا ظہور مکہ دی زمین وچ شہر بغداد وچ ہووے دا، ایس جگ دی اوہ زمین جتھے 'اسورا' ذات دے لوکاں دا کجھ حصہ شکتی مان اتے بے رحم ملیچھاں دا روپ دھار لے دا۔
ایہ ست نبیاں دی اوہو ہی ویروا اے جو اسمٰعیلیاں وچ منی جاوندی اے، پر ایس وچ سفید پوش دا وادھا کیتا گیا اے۔ ایہ آکھیا جا سکدا اے کہ ایہ سفید پوش تیجی صدی عیسوی دی شخصیت مانی ول اشارہ اے جس نے مانویت دھرم قائم کیتا۔ ہو سکدا اے کہ شروع دے اسمٰعیلی عالماں اوپر نام دے "مانوی اسلام" دا کجھ اثر ہویا ہووے، پر اسمٰعیلی دینی عالم مانویت نوں اک بدعت متھن وچ عام مسلماناں نال سہمت نیں۔
کلچکر لکھتاں دی ایس نبیاں دی ویروا وچ اٹھ نبی گنوان دا اک سبب ایہ وی ہو سکدا اے کہ ایس توں پہلے اشلوک ۱۔۱۵۲ اندر جیہڑے وشنو دے اٹھ اوتاردسے گئے نیں، ایہناں نبیاں دی گنتی نوں اوس نال ساواں رکھن دا جتن کیتا گیا اے۔ ایس دا اندازہ ایس گل توں وی لایا جا سکدا اے کہ ایہناں نبیاں دے منن والے 'اسورا' ذات دے لوکیں دسے گئے نیں۔ بدھ مت دی کونیات بھوں اسورا لوکیں اک طراں دے ورودھی، ادھے دیوتا نیں جو ہندو دیوتاواں دے مقابلے تے آوندے اتے ہمیش اوہناں نال یُدھ کردے نیں۔ جے ہندو خدا وشنو دے اٹھ اوتار نیں تے فیر اسورا نبی وی اٹھ ہونے چاہیدے نیں جو اوہناں دا مقابلہ کر سکن۔
ایس اشلوک اوپر اک پرانی ہندوستانی شرح توں اک ہور گل کھُلدی اے۔ ایس شرح دا نام اے 'اوکھے نکتیاں اوپر"پدمنی"نام دا تبصرہ'، جس دے مطابق سفید پوش حضرت محمدﷺ دا ہی اک ہور نام اے۔ گل کجھ وی ہووے، کلچکر اندر ایہناں نبیاں دے منن والیاں لئی جو سنسکرت شبد ورتے گئے نیں اوس توں ایس اسمٰعیلی جتھے دے استھان دا پتہ لگ سکدا اے۔ انج لگدا اے کہ ایہ دسویں صدی عیسوی دے دوجے ادھ وچ ملتان دے وسنیک اسمٰعیلی سان جو اتری سندھ، یعنی اج دے پاکستان وچ واقع اے۔
کلچکر لکھتاں اندر دھاڑواں نوں ہمیش ملیچھ آکھیا گیا اے اتے ایہو ہی شبد عام طور تے سنسکرت بھاشا وچ برصغیر اوپر باہروں حملہ کرن والیاں لئی ورتیا گیا اے۔ ایس نوں سکندر اعظم توں لے کے کشان اتے ہپتھلائی ہُن دھاڑواں سب لئی ورتیا گیا۔ ایس شبد دا مطلب اے اوہ لوکیں جو سمجھ نہ آون والی غیرہندوستانی بولیاں بولن۔ ملیچھاں دی پچھان اوہناں دی بے رحم دھاڑو سینا اے۔ دھاڑواں دا دوجا عام نام "تائی" اے جو سنسکرت دا صوتی بدل اے عربی دے طائی (جمع:طیہ یا طیے) دا، فارسی وچ "تازی"۔ طائی قبیلہ اسلام توں پہلاں سب توں تگڑا عربی قبیلہ سی، تے انج طائیہ اتے "تازی" فارسی وچ عرباں لئی بولیا جان لگ پیا۔ مثال دے طور تے اخیرلے تیجے ساسانی راجہ نے "تازی" دا شبد ایران دے عرب دھاڑواں لئی ورتیا اے۔
ملتان دا راج فاطمیاں دی مصر وچ قائم سلطنت دی باجگزار ریاست سی۔ عباسی راج ٹُٹ پج رہیا سی تے ایس نوں دونواں پاسیوں فاطمیاں اتے اوہناں دی باجگزار ملتانی ریاست نے گھیر لیا سی۔ ایہناں دوہناں دا منورتھ اسلامی دنیا اوپر قبضہ کرنا سی، اتے ایہناں ولوں ڈاڈھا ڈر سی کہ ایہ عباسی راج اوپر دھاڑا مار دین دے۔ ایس طراں ایہ گل سمجھ وچ آوندی اے کہ کلچکر لکھتاں اندر بیان کیتے گئے ایہناں باہرلے دھاڑواں ول اشارہ ملتان دے اسمٰعیلیاں ول سی۔ ایس نتیجے توں ایس گل دی وی پک ہوندی اے کہ کلچکر لکھتاں دا شروع ہندوشاہی راج ہیٹھ افغان اتے اڈیانہ علاقیاں توں ہویا سی جو ملتان اتے عباسی راج وچکار دبّے ہوۓ سان۔
کلچکر لکھتاں اندر طائی عقیدیاں دا بیان
کلچکر لکھتاں اندر طائی ملیچھاں دے کجھ عقیدیاں اتے واتاورن دا بیان ملدا اے۔ ایہناں وچوں زیادہ تر عقیدے مجموعی طور تے اسلام وچ مڈھلا مقام رکھدے نیں۔ ایہناں وچوں کجھ ہورے اوس ویلے دے اسمٰعیلی وچار توں آۓ نیں اتے کجھ اوس وچار نوں جھوٹ جاندے نیں۔ ایس رولے دا سبب ایہ لگدا اے کہ کلچکر لکھتاں نوں اکٹھا کرن والیاں دی جانکاری ملتان دے اسمٰعیلی عقیدیاں بارے نامکمل سی، اتے اوہناں نے اپنے بیان وچ اسلام دے اوہناں دوجے روپاں بارے جانکاری رلا کے گل پوری کر دتی جنہاں نال اوہناں دا واہ پیا۔ دوجا سبب ایہ ہو سکدا اے کہ دین بارے اوس ویلے دے جگت اسمٰعیلی گورو ابو یعقوب السجستانی دے وچار ملتان اندر زیادہ نئیں سان پھیلے۔ ابو یعقوب فاطمی راج دا ڈاڈھا حامی سی۔ ہورے ایہو ہی سبب سی نئیں تے السجستانی دیاں لکھتاں تے سرکاری طور تے فاطمیاں دے عقیدیاں دی بنیاد سان جو پوربی اسمٰعیلی علاقیاں وچ عام سان۔
گل ایہ وے کہ ایہ احتیاط لازم اے کہ طائی عقیدیاں نوں جویں کلچکر نے بیان کیتا اے ایس نوں سارے اسلام بارے، ایشیا وچ، بدھ مت دے منن والیاں دی ہر یُگ دی اکھ دھرائی سمجھن دی غلطی نہ کیتی جاوے۔ ایہ بیان اک خاص تھاں، خاص یگ، خاص سیاسی، تاریخی دشا بارے سان۔ پر فیر وی کلچکر دے بیان وی بے معنی نئیں کیوں جے ساڈی جانکاری مطابق چھڑی ایہو ہی بدھ مت دیاں اوہ کلاسیکی لکھتاں نیں جو اسلامی عقیدیاں بارے کجھ دسدیاں نیں۔ ایس پاروں، بطور پہلے وسیلے دے، ایہناں ورگی ہور کوئی لکھت موجود نئیں، اتے ایہناں توں ہی اسلام بارے بدھ مت دی کلاسیکی اکھ دھرائی دی سُو لگدی اے۔
کرت اتے رب دی اطاعت
'مختصر راجائی کلچکر تنتر'، ۱۱۔۱۶۴ سی ڈی وچ آیا اے
ہر شے جو اٹھدی، ہِلدی اتے ساکت اے اوہ کرت ہے کرتار دی۔ اوس نوں راضی کرنا، طائیاں لئی مکتی دا سبب اے، تے اوتھے جنت اے۔ ایہ سچ مچ لوکاں لئی رحمان دی مت اے۔
"رحمان" ﷲ دی اک صفت اے، اتے عربی وچ ایس دا مطلب اے " اوہ جو مہربان اے۔"
اپنی لکھت 'بے داغ جوت' 'مختصر راجائی کلچکر تنتر' دی وضاحتی شرح وچ پنڈاریکا کھول کے انج بیان کردا اے
سو، طائی ملیچھاں دا کہنا اے کہ رحمٰن کرتار نے ہر مظہربھاویں اوہ ہِلدا اے یا ساکت اے نوں پیدا کیتا۔ سفید پوش ملیچھاں یعنی طائی لوکاں دا عقیدہ اے کہ مکتی تاں ملدی اے جے رحمٰن اوہناں توں راضی ہو جاوے، اتے ایس توں اوہناں نوں بے شک (سورگ وچ) اک نواں اُچا جنم ملے دا۔ اوس نوں خفا کرن توں مُڑ کے نرگ وچ جانا ہووے دا۔ ایہ ہے رحمٰن دی شکشا، طائیاں دے دعوے۔
ایس بیان اندر طائیاں نوں سفید پوش دسیا گیا اے تے ہورے ایہ مسلمان حاجیاں ول اشارہ اے جو حج ویلے مکہ وچ سادے چِٹے کپڑے دیاں چادراں لپیٹدے نیں۔
السجستانی نے لکھیا اے کہ ﷲ نے اپنے حکم یا کلمے نال جگتائی "عقل" نوں بنایا۔ جگتائی "عقل" اک ہمیش دی، ساکت، کدی نہ بلن والی، کامل ازلی ہستی اے۔ ایہ اجیہی انپچھاتی جگتائی ہستی اے جس دے شعور اندر ہر شے ہے اتے ایہ اک جگتائی "من" وانگوں اے، پر ایس دا اپنا اک وجود اے۔ جگتائی "عقل" توں جگتائی "نفس" نکلیا جو کہ انج ہی ہمیش توں اے پر ہر ویلے حرکت وچ اتے بے کمال اے۔ جگتائی "نفس" اندر مادی دنیا پیدا ہوندی اے۔ جگتائی "نفس" دے دو مخالف روپ نیں : حرکت اتے سکوت۔
مادی دنیا اندر حرکت توں روپ بندا اتے سکوت توں مادہ۔ مادہ اک استھان اوپر ٹھُک رہندا اے جد کہ اوس دے روپ ہمیش بدلی ہوندے تے گھُمدے رہندے نیں۔
تے ایہ شائد السجستانی دے کرت دے وچار دا حوالہ اے جس ول'مختصر راجائی کلچکر تنتر' اندر انج اشارہ کیتا گیا اے:
پیدا کیتی ہوئی اے ہر شے پیدا کرن والے دی، ساکت اتے متحرک۔
اسمٰعیلی وچار اندر بھاویں جگتائی "نفس" اتے جگتائی "عقل" دے تصور کھل کے موہرے آۓ نیں پر اسلام دے دوجے روپاں وچ ایہناں دی ایہ حیثیت نئیں۔
السجستانی ایہ نئیں کہندا کہ عمومی اسلامی معنیاں وچ شرع دی پابندی یا عمومی شیعی اتے اوس مغروں اسمٰعیلی معنیاں وچ سلسلۂ آئمہ نوں معصوم متھن نال رب راضی ہوندا اے۔ اوس نے "جنت وچ مُڑ کے ودیہ جنم لین" دی جو وجہ بیان کیتی اے اوہ بوہت فرق اے۔
السجستانی دا کہنا اے جگتائی "نفس" توں انساناں دے اپنے اپنے نفس پیدا ہوندے نیں جو مادی دنیا وچ وارد ہوندے نیں۔ ہر انسان نوں جگتائی "نفس" دا اک وکھ انگ نصیب ہوندا اے جو جزئی اتے حدل ہوندا اے۔ جنت وچ جاون دا سبب ایہ بندا اے کہ انفرادی نفس دو شیواں اندر انتر دی سدھ پیدا کردا اے۔ ایس پچھان راہیں اوہ مادی دنیا دے عیش ارام توں منہ موڑ کے جگتائی "عقل" دی نرول دنیا ول منہ کر لیندا اے۔ انج کرن نال انفرادی نفس نوں سچ تے جھوٹ اتے چنگے تے مندے دی پچھان ہو جاوندی اے۔
سنتاں بیٹھنا، رمضان دے روزے اتے حلال
پنڈاریکا نے اپنی لکھت "شاندار ڈوہنگی سیوا" وچ ایس نوں انج بیان کیتا اے:
دوجے لوکاں دا کہنا اے کہ (جنت وچ) دوجا اُچا جنم پاون لئی ختنے کرانا اتے دن ڈُبن اتے شاماں پین اوپر اناج کھانا لازم اے۔ طائی بے شک ایہو ہی کردے نیں۔ اوہ اوہناں جانوراں دا ماس نئیں کھاندے جو اپنے کرماں نال(قدرتی موت) مرے ہوون۔ بلک چھڑے اوہ جانور کھاندے نیں جو حلال کیتے گئے ہوون۔ نئیں تے، انساناں نوں (جنت وچ) دوجا اُچا جنم نئیں مل سکدا۔
پنڈاریکا نے ایس عبارت دے دوجے انگ نوں اپنی لکھت
بے داغ جوت" وچ کھول کے بیان کیتا اے۔
اوہ ملیچھاں دے رب دا منتر'بسمﷲ' پڑھدیاں ہویاں جانور دے گلمے اوپر چھری پھیردے نیں، اتے فیر اوہناں جانوراں دا ماس کھاندے نیں جنہاں نوں اوہناں دے رب دا منتر پڑھ کے حلال کیتا گیا ہووے۔ ایہ لوک اوہناں جانوراں دا ماس نئیں کھاندے جو اپنے کرماں نال(قدرتی موت) مرے ہوون بلک چھڑے اوہ جانور کھاندے نیں جو حلال کیتے گئے ہوون۔
'بسمﷲ' دا مطلب ہے 'ﷲ دے نام تے'۔
ایہناں لکھتاں اندر ختنے، رمضان وچ سورج ڈُبن توں پہلاں کجھ نہ کھانا اتے کھانے وچ حلال حرام دی پابندی بارے حکم اتے اسلام دی عمومی رسماں اتے عبادتاں ول اشارہ کیتا گیا اے۔
سنسکار، نماز اتے خدا دے بُت بناون اوپر پابندی
'شاندار کلچکر تنتر دے ہور تنتر دا اصل' وچ آیا اے کہ
اوہناں لوکاں دی شکشا مطابق جنہاں دیاں سوانیاں پردہ کردیاں نیں ۔ ۔ ۔ طائی لوکاں دے جتھے یدھ اندر دیوی دیوتاواں دیاں اوہ مورتیاں توڑ دیندے نیں جو اوہناں دے موہرے آون، اتے ایس بارے کوئی لحاظ نئیں کردے۔ اوہناں دی اک جاتی اے، ایہ چوری نئیں کردے اتے سچ بولدے نیں۔ صفائی پسند نیں، دوجیاں دیاں ووہٹیاں توں دور رہندے نیں۔ پرہیز گار نیں اتے اپنی ووہٹیاں دے وفادار نیں۔ (پہلاں) وضو کردے نیں فیر ادھی راتیں، پیشی ویلے، سورج ڈُبن ویلے، کفتاں ویلے اتے سرگی ویلے ایہ غیر بدھ طائی لوک وکھو وکھ متھے ہوۓ سمے اوپر (ہر دہاڑے) پنج واری نماز پڑھدے نیں جس وچ اوہ پاک دھرتی ول منہ کر کے زمین تے سجدہ کردے نیں 'تمس والیاں دے رب' کول پناہ منگدے نیں جیہڑا دھرتی توں اوپر اسماناں وچ وسدا اے۔
"تمس" اوہناں تن تشکیلی پرتاں وچوں اک ہے جنہاں وچ ہندوستان دے سانکھیہ فلسفہ نے جگ نوں ونڈیا اے۔ "مختصر راجائی کلچکر تنتر" ۱۔۱۵۳ موسیٰ، عیسیٰ، مانی، محمدﷺ اتے مہدی، سب نبی تمس والے نیں۔
ایتھے کلچکر لکھت نے سب مسلماناں دے "سانجھے" عقیدیاں نوں کھول کے بیان کیتا اے۔ کُفری مورتیاں نہ بناونا، اسلام اندر سب انساناں نوں برابر جاننا، سنسکار اوپر ڈاڈھا زور، اتے دن وچ پنج نمازاں۔
کلچکر لکھتاں اندر اوکھ پیدا کرن والیاں گلاں
کلچکر لکھتاں اندر دو اجیہیاں سمسیاواں دا بیان اے جس توں دھرمی ایکتا وچ اڑیک آ سکدی اے۔ ایہ اہم گل اے کہ ایہناں لکھتاں اندر ایہ نئیں آکھیا گیا کہ ایہ دو مسٔلے طائی فوجاں دے آون والے حملیاں دا سبب بن سکدے نیں۔ کلچکر وچ سمے دے تصور بھوں فوجی حملے ویلے کویلے ہوندے رہندے نیں، اتے "مختصر راجائی کلچکر تنتر" مطابق ایہناں نوں انج سمجھنا چاہیدا اے کہ ایہ انج ہی نیں جویں ہر شخص دے من اندر اشانت وچار، جذبے اتے سبھاو دے حملے ویلے کویلے ہوندے رہندے نیں، تے باہرلی دنیا وچ ایہ ایسے دا ہی روپ اے۔ ایس توں اڈ ایہناں سمسیاواں وچوں کوئی وی نہ تے اچیچ ملتانی اسمٰعیلی اے، نہ ہی اچیچ اسلامی اے۔ ایہ تے اوہ سمسیاواں نے جنہاں نال ہر دھرم نوں واہ پیندا اے۔
قربانی لئی جانور ذبح کرنا
کلچکر لکھتاں اندرجس پہلے مسٔلے دا بیان اے اوہ اوس ویلے دے ہندواں اندر وی موجود سی۔ ایہ مسٔلہ طائی رب دے نام اوپر بسمﷲ پڑھ کے جانوراں نوں کوہنا اے۔ تے ذرا تکو کہ پنڈاریکا نے 'بے داغ جوت' وچ کیہ غلطی کیتی کہ ذبح کرن نوں رب دے نام اوپر چڑھاوا، قربانی متھ لیا، جویں ویداں دیاں رسماں وچ ہوندا اے۔ ہندواں نوں مخاطب کر کے پنڈاریکا لکھدا اے کہ
تسی ایس (طائی) رسم نوں ٹھیک سمجھو دے کیوں جے تہاڈے (ویداں) اندر لکھیا اے کہ "قربانی لئی ڈنگر استعمال کرو۔"
بدھ مت دی شکشا اندر جانوراں دی قربانی سختی نال منع کیتی گئی اے۔ مہاتما بدھ دا آکھنا اے کہ ذی شعور ہستیاں دے کئی جنم ہوندے نیں اتے اوہ مڑ کے کسے وی جاندار دے روپ وچ آ سکدیا نیں جس دا من ہووے جس وچ انسان اتے حیوان دونویں رلت نیں۔ ایس دا نتیجہ ایہ ہو سکدا اے کہ جس جانور دی تسی قربانی کر رہے او، کسے پشلے جنم وچ اوہ تہاڈی ماں رہی ہووے دی۔ ایہ ٹھیک اے کہ کلچکر لکھتاں نے حلال طریقے نال ذبح کرن نوں رب دے نام قربانی دا عمل سمجھیا، اتے ایہناں لکھتاں وچ حج دے موقع تے حاجیاں دی جانور ذبح کرن دی مذہبی رسم دا بیان وی نئیں ملدا، پر فیر وی جانوراں دا قربانی لئی ذبح کرنا پہلاں وی بدھ مت اتے اسلام وچکار ایک کپت سی اتے اج وی ہے۔
جانوراں دے قربانی لئی ذبح کرن نوں قبول کرن وچ بدھ مت نوں جو اوکھ ہے اوہ چھڑی اسلام نال ہی نئیں بلک ہندو مت دے کئی روپاں نال وی ہے۔ اتے ایہ مسٔلہ بدھ مت دے اوہناں روپاں تیکر وی پھیلیا ہویا اے جو مقامی ریتاں اندر رل مل گئے نیں۔ مثال دے طور تے بودھ گیا، ہندوستان وچ جنوری ۱۹۷۵ وچ کلچکر عطا اختیار کرن ویلے دلائی لاما نے بدھ مت دے اوہناں منن والیاں نوں جو دور پار ہمالیائی علاقیاں توں آۓ سان سختی نال صلاح دتی کہ اوہ جانوراں دی ہر طراں دی قربانی بند کر دین۔
اجوکے یگ اندر بدھ مت والے لوکیں حلال طریقے نال ذبح کرن نوں چڑھاوے دی قربانی توں وکھ کر کے تکن لگ پئے نیں۔ مثال دے طور تے، تبت وچ اشتراکی دور توں پہلاں مقامی مسلماناں نوں نہ صرف حلال طریقے نال جانور ذبح کرن دی اجازت سی بلک انج وی ہوندا سی کہ بوہت سارے تبتی ٹپری واس اپنے ڈنگر مسلمان قصائیاں ہتھ بیچ دیندے سان، تاں جے اوہ ایہناں نوں ذبح کر کے ایہناں دا گوشت بیچ لین۔ سچ تے ایہ وے کہ اکثر تبتی ایہ محسوس کردے سان کہ گوشت وچ پکاۓ سب توں ودیہ بھوجن مسلمان ڈھابیاں وچ ہی ملدے سان، اتے اوہناں نوں اوتھے آون جاون تے کھانا کھاون وچ کوئی دبدھا نئیں سی ہوندا۔
آخرت دی حیاتی
دوناں دھرماں وچکار اک ہور سمسیا جس دا کلچکر لکھتاں وچ بیان آیا اے آخرت دی حیاتی بارے ہے۔ 'مختصر کلچکر تنتر'۱۱۔۱۷۴ وچ لکھیا اے:
ہمیش رہن والی آخرت دی حیاتی توں ہی انسان نوں اپنے ایس جگ اندر کیتے کرماں دے نتیجے دا پتہ لگدا اے۔ جے انج ہوندا، تے فیر اک جنم توں دوجے جنم جاوندیاں کرماں دا بھار ہولا نہ ہوندا۔ ایس طراں سمسار توں باہر نکلن اتے مکش پاون دی کوئی صورت نئیں ہووے دی بھاویں ات حدل وجود وی ہووے۔ ایہ وچار طائیاں اندر بے شک موجود اے، بھاویں دوجے فرقے ایس نوں نئیں مندے۔
پنڈاریکا "بے داغ جوت" وچ ایس نوں کھول کے بیان کردا اے۔
طائی ملیچھ ایہ کہندے نیں کہ جنہاں دا دہانت ہو جاوندا اے اوہناں نوں رحمٰن دے فیصلے مطابق اک اُچے جنم (سورگ وچ) یا نرگ وچ اپنے انسانی شریر دے نال خوشی یا عذاب ملے دا۔
ایس لکھت وچ اشارہ ایس عام اسلامی عقیدے ول اے جس مطابق قیامت والے دہاڑے سب انسان مرگ مغروں اپنے انسانی جسماں وچ مڑ کے زندہ کیتے جاون دے، اتے رب دے گھر ایہناں دا حساب ہووے دا۔ اپنے کرماں دی سزا یا جزادے طورتے ایہناں نوں یا تے انسانی شریر وچ ہی ہمیش دی خوشی یا نرگ اندر ہمیش دا عذاب ملے دا۔ پراسمٰعیلی عقیدے مطابق، السجستانی انسانی جسم دے مڑ کے وجود وچ آون توں انکاری اے۔ اوس دا کہنا اے کہ نفس انفرادی نوں جنت دی خوشی یا دوزخ دے عذاب دا چھڑا من دا تجربہ ہوندا اے، اتے ایس دی کوئی جسمانی پرت نئیں۔
دوجے پاسے بدھ مت، کرماں دے نظرئیے مطابق پنر جنم (سنسکرت۔ سمسار) دا دعویٰ کردا اے جو اشانت جذبیاں اتے سبھاو دا کرمائی کارن ہوندا اے۔ تخریبی عمل، جو غصے، لالچ، لگاوٹ، یا سبھاو دے علت و معلول دے تانے بانے توں انجان ہون سبب واقع ہوون اخیر نرگ وچ، یا بھوت یا جانور دے روپ وچ مُڑ کے جنم لین تیکر پوہنچا دیندے نیں۔ ایس انجانے پن دا سبب جانکاری دا گھاٹا یا سمجھ دا پلیکھا وی ہو سکدا اے۔ اوہ کرم جو تعمیری تے ہووے پر اوس دا مڈھ حقیقت توں بے خبری ہووے، اوس توں وی بندے نوں یا تے انسان دے روپ وچ پنر جنم لینا ہوندا اے، یا "رب دے خلاف" یعنی اک اسورا دے روپ وچ یا فیر کسے اک سورگ وچ۔ ایہناں وچوں ہر طراں دا پنر جنم جس نال کسے دا واہ پوے، جنت یا جہنم وچ مُڑ کے جنم لین سنے، اجیہے شریر وچ ہووے دا جو اوس جگ نال جوڑ رکھدے ہون دے۔ کسے جنت یا جہنم اندر تسی انسانی شریر نال جنم نئیں لے سکدے۔
ایس توں اڈ بدھ مت دی اک مت ایہ وی اے کہ ہر طراں دے کرماں دا صلہ ملدا تے ہے پر اک متھے ہوۓ سمے لئی۔ جدوں کرماں دا ایہ صلہ پورا ہو جاوندا اے تے ایس نوں مٹا دتا جاوندا اے۔ فیر انسان جنتی یا جہنمی پنر جنم توں مر جاوندا اے تے فیر کسے ہور سمساری جگ وچ جنم لیندا اے۔ بدھ مت دی اکھ دھرائی بھوں کسے جنت یا جہنم اندر انسان دا دوسرا جنم ہمیش دا نئیں ہو سکدا۔ پر سمسار اندر ایس دے اگڑ پچھڑ جنم ہمیش لئی ہوندے رہن دے جدوں تیکر کہ انسان ایہناں دے اصل سبب دا اوپا نہ کر لے۔ نرا ایہو ہی نئیں بلک دوجے جنتی جنم دی خوشی وی اک طراں دا دکھ ہی ہے کیوں جے اوس توں کدی دل نئیں بھردا اتے اخیر اک دن ایہ مُک جاوندا اے۔
سو بدھ مت دی شکشا ایہ ہے کہ جے انسان سب اشانت سبھاو اتے جذبیاں توں چھٹکارا پا لے تے اوس دے اوہ کرمائی فعل ہونے بند ہو جاوندے نیں جنہاں کارن سمسار وچ جنم در جنم دا چکر چلدا اے، بھاویں ایہ جنت وچ ہووے یا جہنم وچ، ایس دھرتی اوپر یا ہور کدرے۔ ایس طراں انسان اپنے پہلاں دے کیتے ہوۓ کرماں دے اکٹھے کیتے ہوۓ نتیجے توں وی بچ جاوندا اے۔ تے فیر اپنے چنگے کرماں سبب جو حقیقت توں انجانے پن وچ نہ کیتے گئے ہون، انسان نوں نروان دی ہمیش دی، شانت اتے خوش دشا نصیب ہوندی اے، اتے اوس نوں سمسار اندر گھڑی مُڑی جنم لین توں مکش مل جاوندا اے۔ ایتھے نہ تے کوئی حساب دا دن ہے تے نہ ہی کوئی حساب لین والا۔ سمسار اندر گھڑی مُڑی جنم لینا کوئی سزا نئیں جویں نروان پا لینا کوئی جزا نئیں۔ انسانی سبھاو دی علت و معلول دا مکینکی تانا چلدا رہندا اے، ایس دا رب نال کوئی واسطہ نئیں۔
جانوراں دی قربانی دے مسٔلے وانگوں آخرت دی زندگی اتے ہمیش دی جنت یا دوزخ دے مسٔلے بارے جو اختلاف اے اوہ چھڑا اسلام اتے بدھ مت دی شکشا وچ انتر تیکر ہی نئیں،ایہ جھگڑا تے بدھ مت دے منن والیاں اتے ہندواں اتے دوجے پاسے مسلماناں اتے عیسائیاں وچکار وی اے۔
کلچکر لکھتاں اندر طائی ملیچھاں نال یدھ دا بیان
'مختصر راجائی کلچکرتنتر' ۱۔۱۵۸-۱۶۶اندر بیان آیا اے کہ طائی ملیچھ اپنے دھرم دے قائم ہون توں ۱۸۰۰ورہے مغروں شمبھالہ اوپر دھاڑا مارن دے اتے شمبھالہ دی سینا اوہناں نوں شکست دے دی۔ پر اگلے باب (۱۱۴۸-۵۰اب) وچ یدھ دے اندرلے پرتاں دا بطور سمادھ دے طریقیاں دے بیان اے۔ ایہ اشلوک انج مُکدے نیں (۱۱۔ ۵۰سی ڈی)
ملیچھاں دے سردار نال لڑائی بے شک شریر رکھن والیاں ہستیاں دے اندر ہوندی اے۔ دوجے پاسے (لڑائی دی باہرلی پدھر)، اصل وچ، اک پلیکھا اے۔ ایس لئی مکہ دے ملیچھ نال لڑائی کوئی سچ مچ دی لڑائی نئیں۔
پندھرویں صدی دے تفسیر نگار کئیڈروب جے نے اپنی تفسیر'حقیقت دے اصلی روپ دا بیان، "بے داغ جوت" دی لمی چوڑی تشریح' "مہان کلچکر تنتر" دی وڈی تفسیر وچ کھول کے بیان کیتا:
دوجے باب وچ ایس دی جو تفسیر بیان کیتی گئی اے اوہو ہی ایس بیان دے اصل معنے نیں جو پہلے باب اندر یدھ بارے آیا ہے۔ ایس نوں انج سمجھنا چاہیدا اے کہ ایہ اوہ یوگا اے جو انسان دے شریر دے خاص انگاں نوں چھیدن نال ابھردا اے ۔ ۔ ۔ جد لکھت ایہ کہندی اے کہ ایہ (باہرلی پدھر) چھڑا اک پلیکھا اے تے ایس دا مطلب ایہ ہے کہ یدھ جس دا پہلے باب اندر بیان آیا اے اوس دا مطلب اوہ کرت اے جس نوں ایہ دوجا باب بیان کر رہیا اے۔ سو، ایس دا منورتھ چھڑا اینا اے کہ لوکاں نوں لڑائی دا اک ول دسیا جاوے جو اک وکھالا اے اک پلیکھے دا۔ ایس دا مطلب ایہ نئیں کہ لوکیں ملیچھاں دے خلاف لڑن لئی اٹھ کھلون تے اوہناں نوں مارن۔
سو، ویکھن وچ انج لگدا اے کہ کلچکر لکھتاں اندر مسلماناں اتے بودھیاں وچکار کسے وڈے یدھ دی پیشین گوئی کیتی گئی اے پر اصل عبارتاں اتے تفسیراں توں ایہ گل کھُل جاوندی اے کہ ایتھے لڑائی دا مطلب کجھ ہور اے، اتے ایس نوں وچل واہی لڑائی دی اک مثال یا علامت سمجھنا چاہیدا اے جو انسان نوں اپنے من دی اشانت اتے بھیڑی دشا دے خلاف لڑنی ہوندی اے۔
دوہناں دھرماں دے سانجھے نکتے، پر انتر معنے
بدھ مت دا ایہ کہنا اے کہ کیوں جے مہاتما بدھ ون سونّے طریقیاں دے ماہر سان، اتے ہر شخص دا بھلا چاہندے سان، ایس پاروں اوہناں نے اپنی شکشا دین ویلے مختلف ول اپناۓ جو اوہناں ذہناں نال سار رکھدے سان۔ تے ایس لئی اوہناں دی شکشا اندر ایہو جئیاں گلاں وی ہین جو دوجے دھرماں دے عقیدیاں ورگیاں نیں۔ پر ایہ گل ضرور ہے کہ ایہناں دوجے دھرماں نے ایہناں نوں کسے ہور ول نال سمجھیا اے۔ ایس دے باوجود ایہناں وچکار جو سانجھ پایا جاوندا اے ایس نوں دھرمی ایکتا، سدھ بدھ، اتے شانت میل جول دی بنیاد بنایا جا سکدا اے۔ کلچکر لکھتاں ایسے ہی اصول دا روپ پیش کردیاں نیں۔
انیہویں صدی عیسوی اندر تبت دے اک تفسیر نگار میپام دی شرح "واجر سورج دی جوت، مہان کلچکر تنتر دی عبارت دی تفسیر، باب نمبر پنج دی شرح، ڈوہنگا شعور" کھول کے دسدا اے:
ملچھیاں دے دو (فلسفی نکتے) نیں جس نوں اوہ مندے نیں۔ اوہ جگ دی باہرلی شیواں بارے ایہ کہندے نیں کہ ایہ ایٹماں نوں اکٹھا کرن نال بندیاں نیں۔ اتے ایہناں دا ایہ وی عقیدہ اے کہ ہر شخص جو عارضی جنم لیندا اے یا جس دی کوئی پرت ایس سمسار اندر جنم لیندی اے اوس دا منورتھ خداواں دی رضا حاصل کرنا اے۔ ایس توں علاوہ اوہناں دا ہور کوئی 'نروان' نئیں۔
ایٹم دی جات
میپام نے ایہو جئی کوئی لکھت نئیں وکھائی جس اندر مہاتما بدھ نے مادے دے ایٹماں توں رل کے بنن دا ذکر کیتا ہووے۔ پر میپام نے ہندوستان وچ بدھ فلسفے دے چار وچاراں دا یگ در یگ بیان کردیاں ہوئیاں حملہ آوراں دی اکھ دھرائی دا وی ذکر کیتا اے۔ ایتھے میپام دا اشارہ ایس گل ول اے کہ طائی لوکاں دی سوچ بدھ مت دی سوچ نال رلدی ملدی اے۔ اوس نے دسیا اے کہ ہنایان بدھ مت دے وائبھاشک اتے سوترانتک فلسفے مطابق ایٹم دی ونڈ اتے انگ نئیں ہو سکدے؛ جد کہ مہایان بدھ مت دے چت متر اتے مدھیامک فلسفے مطابق ایٹم دی بے انت ونڈ ہو سکدی اے۔
ایس طراں جو فلسفیانہ وچار اسلام اندر دسویں صدی عیسوی توں پہلاں اپراجن ہوۓ اوہناں مطابق بعض عالماں دے وچار وچ ایٹم دی ونڈ نئیں ہو سکدی۔ ایہناں اندرمعتزلہ شیعاں وچوں الحاکم اتے النظام اتے سنیاں وچوں الاشعری شامل نیں۔ جد کہ اوس یگ اتے اوس دے مغروں آون والے زیادہ تر عالماں دے وچار وچ ایٹم دی ات حدل ونڈ ہو سکدی اے۔ پر لگدا اے کہ ایس بارے السجستانی نوں کوئی پکا یقین نئیں سی۔
اسلام اتے بدھ مت دے منن والیاں نے ایٹماں دے ناقابل ونڈ ہون نوں رد کرن بارے جو دلیلاں دتیاں نیں اوہ اک دوجے توں بوہت انتر نیں۔ بدھ مت والے کہندے نیں کہ ایہ گل منطق دے خلاف اے کہ ایٹم دے دِشائی انگ یا پرت نہ ہوون، نئیں تے دو ایٹماں نوں اک دوجے نال جوڑیا نئیں جا سکدا۔ جے دو ایٹم اک دوجے نال جُڑن دے تے دوہناں دا اک اک پرت دوجے نال جُڑے دا تے انج ایہناں دی ونڈ ممکن اے، گھٹ توں گھٹ سجے کھبے دے انگ وچ ایہناں دی ونڈ دا دماغی تصور بن سکے دا۔ مسلماناں دی بنیادی دلیل ایس معاملے وچ ایہ سی کہ جے ایٹم دی ونڈ نہ ہو سکدی تے ایس توں ایہ پتہ لگدا کہ رب دی قدرت دا انت ہو گیا اے۔ ﷲ نوں ہر شے اوپر پورا اختیار اے، اوہ ایہ شکتی رکھدا اے کہ ایٹم دی ات حدل ونڈ کر دیوے۔
روحاں اتے انساناں دی جات
میپام اگے لکھدا اے،
بدھ فلسفی اوہناں دے سبھاو اتے وچار جاندے سان، سو مہاتما بدھ نے اوہناں سوتراں دی شکشا دتی جنہاں نوں اوہ (طائی) وی قبول کر سکن۔ مثال دے طور تے 'ذمہ واری چکن دے سوتر' وچ مہاتما بدھ نے دسیا کہ اوہ لوکیں جو اپنے کیتے دے ذمہ وار ہون، موجود نیں، پر اوس نے ایہو جئی کوئی گل نئیں کیتی جس توں پتہ لگے کہ بندے دی روح فانی اے یا لافانی۔ ویکھن وچ ایہ گلاں طائی عقیدیاں مطابق نیں۔ مہاتما بدھ دے کہن دا مطلب ایہ ہے کہ انسان اک اجیہی ذات دا چلارا اے جو اپنے کرماں دی ذمہ وار اے، اتے ایہ ذمہ واری چھڑی ایس چلار اوپر لاگو ہوندی اے جو اپنی اصل وچ نہ تے ہمیش رہن والی اے اتے نہ ہی مِٹ جان والی۔
بدھ مت دی اکھ دھرائی
بدھ مت دی شکشا ایہ ہے کہ وکھو وکھ لوکاں اتے من دے چلاراں دی اک محدود پر گنتی توں باہر نفری موجود ہے۔ اک فرد اوہ نام اے جو کسے اک وکھ من دے چلار نوں دتا جاوندا اے، انج ہی جویں کسے رویےّ دے گھڑی مڑی اپنان نوں اسی عادت دا نام دے دینے آں۔
ہر انسان، ہر بندے دا پربندھ، ہر اک من دے چلار وانگوں ہمیش لئی تے ہے پر حرکت وچ اے۔ ایہ پربندھ ایہناں معنیاں وچ ہمیش لئی نیں کہ نہ ایہناں دا کوئی سِر اے نہ پیر (نہ کوئی ابد نہ انت)۔ اتے نال ہی ایہ ایس لحاظ نال حرکت وچ نیں کیوں جے ایہناں اندر ہر ویلے بدلاؤ آوندا رہندا اے۔ ہر سمے ہر بندہ کوئی نواں کم کردا اے جویں کسے مختلف شے دی سُدھ ۔
دوجے پاسے ہر شخص بھولپن کارن کرماں دا فعل کردا اتے اوس دی ذمہ واری چکدا اے۔ کرماں دا ایہ ورثہ اوس انسان لئی جنم در جنم دے اک چلار دے روپ وچ سمسار دی خوشی یا سمسار دے دکھ دے تجربے بن جاوندے نیں۔ جدوں کوئی شخص اینے جوگا ہو جاوے کہ حقیقت دی صحیح سرت نوں ہمیش قائم رکھ سکے تے اوہ کرماں دے ایس ورثے دی فصل دے پکن توں مکتی پا لیندا اے۔ ایس طراں ایس شخص دی ہستی دا چلار سمسار اندر ہمیش لئی مُک جاوندا اے، اتے اوس نوں مُکش، 'نروان' مل جاوندا اے۔ پر ایس شخص دی ہر سمے بدلدی ہوئی ہستی اتے من دا پربندھ، جس توں ایس شخص دی نکھیڑلی پچھان ہوندی اے، ہمیش دا 'نروان' پاون مغروں وی قائم رہندے نیں۔
گل اینی کو اے کہ مہایان بدھ مت دے مطابق، جس دا کہ کلچکر اک انگ اے، کوئی انسان ساکت ہون پاروں ہمیش لئی نئیں؛ ایسے طراں اوہ انت ہون دے معنیاں وچ ناپائدار وی نئیں۔ نالے کسے شخص دی ہستی سمسار وچ ایس معنے وچ ہمیش نئیں کہ اوہ ہمیش ہی رہوے اتے نہ ہی کسے شخص دی نروانی ہستی انت ہون دے معنیاں وچ کچی اے۔
السجستانی دا اسمٰعیلی وچار
السجستانی دا ایہ وی دعویٰ سی کہ لوکیں – جس دا مطلب ہے روحاں – اپنی کرتاں دی ذمہ وار نیں اتے نہ ہمیش لئی نیں تے نہ ہی انت نیں۔ پر اوس دے دعوے دی مابعدالطبیعاتی بنیاد بدھ مت دے نظرئیے توں بوہت فرق اے۔ جگتائی "نفس" بے حرکت ہون دے معنیاں وچ ہمیش لئی نئیں، بلک ایہ تے ہر ویلے حرکت وچ رہندا اے اتے بدلی ہوندا رہندا اے۔ ایسے طراں ایہ انت ہون دے معنے وچ عارضی نئیں، سغوں ایس نوں ہمیش دا کہنا چاہیدا اے۔
السجستانی دے مطابق انساناں دیاں اکلیاں اکلیاں روحاں اوس اک جگتائی "نفس" دے انگ نیں۔ جدوں کوئی روح کسے انسانی شریر وچوں نکل جاوندی اے تے اوس دی انت بدنی ہستی مُک جاوندی اے۔ ایہ اوس غیر متمیز جگتائی "نفس" ول مُڑ کے ٹُر جاوندی اے اتے ایس نوں قیامت دے دہاڑے تیکر مُڑ جنم نئیں ملدا۔ پر ایہ کدی ہو سکدا اے کہ کوئی بِن شریر روح کسے طراں اپنی انفرادی ہستی قائم رکھے۔ حشر اتے قیامت دا دہاڑا آون اوپر انفرادی روح نوں ہمیش دی جنت دی من دی خوشیاں مل جاوندیاں نیں۔ جے اوس نے اوس سمے حق دا گیان کافی حد تیکر پا لیا ہووے جدوں اوہ کسے شریر دے اندر سی اتے اک اکلی سرت نال اوس دا جوڑ سی۔ دوجے پاسے جے ایہ انفرادی روح اوس ویلے شریر دیاں اتے مادی رنگ رلیاں وچ رجھی رہی جدوں ایہ کسے شریر دے اندر سی اتے ایس نے حق دا سرتائی گیان نہ پایا تے فیر ایس نوں ہمیش لئی نرگ اندر دکھ سہنا پوے دا۔
سو، انفرادی روح ہمیش لئی نئیں، ایس معنے وچ ہمیش لئی نئیں کہ ایہ ہمیش لئی شریر دی قیدی نئیں ہوندی۔ پر ایہ انت وی نئیں، کیوں جے حشر اتے حساب کتاب مغروں ایس نوں ہمیشگی مل جاوندی اے، اتے شریر دی قید وچ ہوندیاں ایس نے جو کرم کیتے ہوون اوہناں دی ذمہ واری چُکنی پیندی اے۔
کرتار دی جات
بدھ مت اک اجیہے سروشکتی مان کرتار دا قائل نئیں جو جگ نوں اپنی مرضی نال چلا رہیا اے۔ ایسے طراں بدھ مت عقیدے مطابق جگ اتے انساناں دا کوئی ٹھُک دا شروع یا ٹھُک دا انت نئیں۔ پر کلچکر لکھتاں اندر گھڑی مڑی اک ہمیش دے، انفرادی، روشن-صاف من دا بیان آوندا اے جو ہر ہستی دے اندر ہے۔ کرماں دا ایہ پھل جو ہر شخص نے اپنے پشلے سبھاو توں پایا، من دی ایہ سب توں ڈوہنگی پدھر اوپر سمسار اتے نروان دے وکھالے پیدا کردا اے جس دا ایس شخص نوں انفرادی اتے اندرلی طور تے تجربہ ہوندا اے۔ کیوں جے ایہ من دی روشن-صاف پدھر اوہ سارے امکان رکھدی اے جس توں ہر ہستی اک روشن ضمیر مہاتما بدھ بن سکدی اے، کلچکر لکھتاں اندر ایس نوں آدی-بدھ، یعنی پہلا یا پراچین بدھ، دا نام دتا گیا اے۔ "پہلے" دا مطلب اے کہ ایہ بدھیت دا پہلا یا ڈوہنگا مآخذ اے۔
انڈونیشی دیس دا فلسفی مڈھ 'پنکاسیلہ' دے پنج اصول نیں – یعنی، اک رب اوپر ایمان – ایس اصول نال سُر ملان لئی انڈونیشی بودھیاں نے ایہ دعویٰ کیتا کہ آدی-بدھ ہی بدھ مت اندر رب ہے۔ آدی-بدھ بھاویں ایہناں معنیاں وچ اک سروشکتی مان کرتار یا فیصلے کرن والا نئیں جویں کہ ﷲ اے؛ پر فیر وی ہر شخص دے روشن-صاف من دی پدھر اوپر کجھ گُن اجیہے نیں جو السجستانی دی بیان کیتی ہوئی صفتاں وانگوں نیں۔ ﷲ یا آدی-بدھ نوں جانن لئی سانوں پہلاں ایس دے سب گُناں توں منکر ہونا پوے دا اتے فیر ایس انکار توں وی منکر ہونا پوے دا۔ دونویں گلاں، شبداں اتے خیال توں پرے نیں۔ السجستانی دے مطابق، ایس توں ﷲ دے کُل اُتم ہوون دا ثبوت ملدا اے؛ جد کہ کلچکر وچ ایس توں ایہ شے پکی ہوندی اے کہ روشن-صاف من اوہناں ساریاں من دیاں پدھراں توں وکھ اے جو ہست اتے عدم ہست دا تصور قائم کردیاں نیں۔ ایس توں اڈ اسلامی سوچ ایہ وی اے کہ ﷲ نوں کدی وی کسے وی روپ وچ نئیں تکیا جا سکدا، جد کہ ایس دے اُلٹ کلچکر وچ ایہ لکھیا اے کہ آدی-بدھ نوں چار منہ اتے ۲۴ہتھاں والے بودھی بُت دے روپ وچ وکھایا جاوندا اے۔
خلاصہ
مُکدی گل ایہ وے کہ جے بدھ مت دی کلچکر لکھتاں اتے اسمٰعیلی دینی عالم السجستانی دے ما بعد الطبیعی وچاراں دی ڈوہنگی پرچول نہ کرئیے، تے فیر دونویں دھرم ایس گل اوپر راضی نظر آوندے نیں کہ کوئی وی شخص یا روح نہ تے ہمیش لئی اے اتے نہ ہی انت اے، پر فیر وی ایس دے کرماں دی ذمہ واری ایس اوپر ہی ہے۔ دونویں ایس گل اوپر زور دیندے نیں کہ ہمیش دی خوشی سنسکار اتے حق دے گیان بنا ممکن نئیں – بھاویں ایہ خوشی نروان راہیں ملے یا ہمیش دی جنت وچ جا کے نصیب ہووے۔ ایہ اوہ گلاں نیں جنہاں اوپر دونویں دھرم راضی نیں، اتے ایہناں راہیں اسلام اتے بدھ مت وچکار ایکتا اتے رل مل کے کم کرن نوں ودھایا جا سکدا اے۔
بدھ مت اتے اسلام دا اجوکا میل جول
ایس ویلے ست وڈے علاقیاں وچ مسلمان اتے بدھ مت دے منن والے یا تے اکٹھے رہندے نیں یا اک دوجے دے نیڑے وسدے نیں، اتے اوتھے اوہناں دا آپس وچ میل جول اے۔ ایہ علاقے تبت، لداخ، دکھنی تھائی لینڈ، ملیشیا، انڈونیشیا، برما/میانمار، اتے بنگلہ دیش نیں۔ پر ایہناں ستّاں علاقیاں وچ دوہناں دھرماں دے سانجھے سانگھیاں اوپر بنیادی اثر دھرم دا نئیں سغوں مالی اتے سیاسی معاملیاں دا اے۔
تبت
تبت دی مقامی بدھ آبادی اتے صدیاں توں آباد کشمیری مسلماناں دے آپس دے سانگھے چنگے ہی رہے نیں کیوں جے ایہناں دا مڈھ پنجویں دلائی لاما دے متھے ہوۓ طریقے اتے پالیسی اوپر سی۔ اج وی مسلمان تبتیاں نوں تبت دے اندر اتے ایس توں باہر دوجے تبتی لوکاں ولوں تبت دے باشندیاں وانگوں پوری طراں قبول کیتا جاوندا اے، اتے اوہ ہندوستان وچ وسن والے تبتی مہاجراں دے اک اٹوٹ انگ وانگوں اپنا کردار ادا کر رہے نیں۔
دوجے پاسے تبتی بدھ آبادی اتے چین دے ہوئی مسلماناں وچکار ڈاڈھے مسٔلے نیں۔ ایہ دونویں جتھے صدیاں توں تبت دے روائتی اتر پوربی علاقے امدو وچ اکٹھے رہندے آۓ نیں، جو اجوکے عوامی جمہوریہ چین دے چنگھائی اتے گانسو صوبیاں وچ ونڈیا ہویا اے۔ ہوئی لڑاکے سرداراں نے بھاویں کدی کدار ایس علاقے دے بعض حصیاں اوپر قبضہ کیتا رکھیا، پر ایتھے وسن والے مسلماناں اتے بودھیاں نے رل مل کے رہن دا اک چنگا ڈھب لبھ لیا سی۔ پر پشلے کجھ دھاکیاں توں عوامی جمہوریہ چین دی سرکار نے تبت دے علاقے نوں معاشی اُگوائی اتے روزگار مہیا کرن والی دھرتی دے طور تے چوکھا مشہور کیتا اے۔ ایس دا نتیجہ ایہ وے کہ ہوئی تاجراں نے وڈی نفری وچ چھڑا امدو ہی نئیں بلک روائتی تبتی علاقیاں وچ وی وسنا شروع کر دتا اے جس وچ مرکزی تبت (خود مختار تبتی علاقہ) رلت اے۔ تبتی مقامی لوک ایہناں نوں بدیسیاں وانگوں جاندے نیں جو اوہناں دے مقابلے وچ آ گئے ہون تے ایس لئی اوہناں نوں چنگا نئیں جاندے۔
عوامی جمہوریہ چین دے ایہناں روائتی تبتی علاقیاں وچ وسن والے مسلمان اتے بودھی دوہناں نوں اپنے اپنے دھرم دے مطابق زندگی گزارن وچ ڈاڈھیاں اڑیکاں نال واہ پیندا اے۔ مرکزی تبت وچ تے اچیچ لوکاں لئی دھرم دی شکشا لین دی کوئی راہ چھڈی ہی نئیں گئی۔ ایس لئی ایہناں دھرمی جتھیاں وچکار جو وی کِڑ ہے اوس دا سبب دھرم نئیں۔ ایہ سمسیا نئیں کہ نویں وسنیک مسلمان نیں بلک ایہ کہ اوہ چین توں آوندے پئے نیں اتے مقامی لوکاں دی مالی خوشحالی لئی خطرہ بن گئے نیں۔ اجوکی دَشا اندر دھرمی گل کتھ اتے سانجھی رلت کاری ڈاڈھا اوکھا کم اے، کیوں جے عوامی جمہوریہ چین دے حکمران سنسکرتی انتر نوں ودھاندے رہندے نیں تاں جے ایہناں وچ نکھیڑ پا کے ایہناں اوپر اپنا راج قائم رکھن۔
لداخ
لداخ اج کل ریاست جموں کشمیر دے بھارتی حصے دا انگ اے جس وچ تبت دے بدھ لوکیں وی رلت نیں۔ لداخ اندر وسن والے بدھ متی لوکاں دے ہمساۓ یعنی ریاست دے کشمیری حصے دے مسلماناں دا چوکھا دھیان کشمیر دے مستقبل دے بارے وچ ہندو- مسلم سیاسی جھگڑے ول اے، اتے اوہ ایہ فیصلہ کرنا چاہندے نیں کہ پاکستان وچ رلن، ہندوستان نال رہن یا اک وکھ آزاد ریاست بنا لین۔ ایس توں علاوہ اک ہور گل ایہ وی اے کہ کشمیر اتے تبت وچکار روائتی تجارتی رستہ جو لداخ توں ہو کے لنگدا سی، تبت اوپر چینی اشتراکی قبضے موجب بند ہو چکیا اے۔ ایس پاروں کشمیر دے مسلمان تاجراں دا نہ تے تبت دی بدھ آبادی نال کوئی ناطہ باقی رہیا اے، اتے نہ ہی اوتھوں دی ودھدی ہوئی مسلمان آبادی نال۔
لداخ دے مسلماناں اتے بودھیاں وچکار جھگڑا عام طور تے اگوائی لئی ملن والی مدد دی ونڈ اوپر ودھ جاوندا اے۔ تبت وچ تے ہُن بدھ مت دی کوئی جیوندی جاگدی روائت رہی نئیں، سو پچھمی یاتری جتھیاں دے حساب نال لداخ ایس لئی جاوندے نیں کہ تبتی بدھ مت نوں ایس دے روائتی روپ وچ باعمل ویکھ سکن۔ یاتریاں دی ودھدی ہوئی نفری نوں ویکھدیاں ہوئیاں ہندوستانی اتے جگتائی اداریاں نے ترقی دے منصوبے بنا کے اوہناں لئی سہائتا دینی شروع کر دتی۔ ریاست دے کشمیری حصے وچ حال مندا رہندا اے ایس لئی ترقی دے منصوبیاں دے معاملے وچ اودھر بوہت گھٹ توجہ دتی جاوندی اے۔ قدرتی گل اے کہ ایس توں بوہت سارے کشمیری مسلمان ایہناں امدادی منصوبیاں نوں چنگا نئیں جاندے جو لداخ دے حصے آرہے نیں۔ لوکاں دا وچار اے کہ اجیہی دَشا وچ مسلماناں اتے بدھ متیاں دی دھرماں وچکار گل بات ایس مسٔلے دا اپا کرن وچ سہائت نہیں ہو سکدی۔
دکھنی تھائی لینڈ
دکھنی تھائی لینڈ دی زیادہ تر آبادی مسلمان اے جو باقی تھائی لینڈ دی بدھ آبادی دے مقابلے وچ ملیشیا دے مسلماناں توں زیادہ نیڑے وے۔ ایس علاقے وچ جو وی جھگڑا اے اوہ مسلماناں دی ایس اچھیا بارے وے کہ اوہناں نوں زیادہ توں زیادہ سیاسی اختیار ملے۔ دھرم دا ایہناں جھگڑیاں نال کوئی واسطہ نئیں دکھائی دیندا۔
برما/میانمار
برما/میانمار دی اتری راکھین ریاست اراکان دی آبادی دا تیجا حصہ مسلمان اے، باقی دے بدھ مت نوں منن والے نیں۔ ایہ دونویں گروہ وکھو وکھ نسلاں دے نیں اتے وکھو وکھ بولیاں بولدے نیں۔ ۱۹۹۱-۹۲ وچ ایہناں وچوں ڈھائی لکھ مسلمان جو روہنگیہ اکھواندے نیں مہاجر بن کے بنگلہ دیش وچ پناہ لین تے مجبور ہو گئے۔ پر ایہناں دے نسن دا سبب سرکار دا ظلم اتے ایہناں نال بھیڑا سلوک سی۔ برما دی فوجی سرکار اپنے آپ نوں بدھ مت دا منن والا کہندی اے اتے ایسے نوں ہی اگے ودھاندی اے۔ اوہناں دے حساب نال ایہ مسلمان بدیسی لوک نیں تے ایس لئی ایہناں نوں دیس دے شہری نئیں منیا جاوندا، ایہناں دے ایدھر اودھر آون جاون اوپر پابندی اے۔ ایہناں لئی پڑھائی لکھائی اتے روزگار دی سہولت بڑی گھٹ اے۔ ۱۹۹۵ وچ اقوام متحدہ دے مہاجراں لئی بناۓ گئے کمیشن نے ایہناں مسلمان مہاجراں وچوں ۹۴ فیصد دی اپنی خوشی نال واپسی دا سربندھ کیتا۔ ایہناں نوں حالی تیکر انسانی ہمدردی دی بنیاد اوپر سہائتا دتی جا رہی ہے، اتے ہن کدرے جا کے ہولی ہولی ایہناں وچوں کجھ نوں سرکاری شناختی پتر دینے شروع کیتے نیں۔ بدھ مت والیاں ولوں مسلماناں دے خلاف بلوہ فساد حالی وی ہوندا رہندا اے۔ مسلمان سرکار نوں الزام دیندے نیں کہ سرکار فساد پواندی اے اتے فسادیاں نوں شہ دیندی اے۔ دوہناں دھرماں اتے دوہناں نسلی جتھیاں وچکار فساد دی جڑ ایہ ہے کہ انگریز دے راج ویلے غیر بودھیاں نال چنگا ورتا کیتا جاوندا سی۔ اجوکی فوجی حکومت بدھ مت والیاں نال جو چنگا ورتا کر رہی اے ایس نوں اوس پرانے ویلے دا ردعمل آکھیا جا سکدا اے۔ جدوں تیکر سرکار دی پالیسی نئیں بدلے دی اودوں تیکر برما/میانمار وچ مسلماناں اتے بدھ مت والیاں وچکار لڑائی جھگڑا مُکنا اوکھا اے، اتے ایس نوں چھڑا دھرماں وچکار گل بات نال مُکایا نئیں جا سکدا۔
بنگلہ دیش
بنگلہ دیش دی صرف اک فیصد آبادی بدھ متی اے، زیادہ تر لوکیں مسلمان نیں۔ بودھی لوک زیادہ تر ضلع چٹاگانگ اتے چٹاگانگ دے پہاڑی علاقے وچ آباد نیں۔ ۱۹۸۸ وچ بنگلہ دیش دے آئین وچ اک ترمیم کیتی گئی جس دے مطابق دیس وچ اک "اسلامی سنسکرتی" نوں اگوائی دین دا اعلان کیتا گیا۔ اوس مغروں سرکار اندر سیکولر اتے دھرمی جتھیاں وچکار کیڑ ودھ گیا اے۔ ۲۰۰۱ توں شروع ہون والی "آتن واد دے خلاف جنگ" نے دشا نوں ہور بھیڑا کر دتا اے۔ افغانستاں اتے عراق اوپر امریکی حملے مغروں بنگلہ دیش وچ اسلامی کٹر پن ہور ودھ گیا اے، اتے ایس پاروں بودھی اتے دوجے غیر مسلماناں نوں پہلاں توں ودھ مصیبتاں نال واہ پے رہیا اے۔
ملیشیا اتے انڈونیشیا
ملیشیا اتے انڈونیشیا دوہناں ملکاں دی آبادی دے چوکھے لوک مسلمان نیں، اتے ایہناں اندر کدرے کدرے بودھی لوک آباد نیں جو زیادہ تر پردیس توں آون والے چینی نیں، یا دکھنی پوربی ایشیا دے لوک نیں۔ بودھ اتے مسلمان اپنے اپنے دھرم اوپر سختی نال چلدے نیں۔ دراصل ملیشیا وچ اوہناں لوکاں اوپر ڈاڈھی قانونی پابندی اے جو ملیشیائی نسل دے نیں۔ اوہ نہ تے اسلام چھڈ کے بدھ مت قبول کر سکدے نیں تے نہ ہی اوہناں نوں بدھ مت دی کوئی شکشا لین یا کسے بودھی دن دہاڑ وچ حصہ لین دی اجازت اے۔ دوہناں دیساں وچ بودھیاں اتے مسلماناں وچکار اصل مقابلہ اقتصادی میدان وچ اے اتے ایہو ہی کیڑ دا سبب اے۔
اوڑک
تبت، لداخ، دکھنی تھائی لینڈ، برما/میانمار، بنگلہ دیش، ملیشیا اتے انڈونیشیا وچ بدھ مت دے منن والیاں اتے مسلماناں وچکار چنگے ناطے پیدا کرنا اتے آپس وچ گل بات ضروری وی اے اتے ایس دے بڑے فائدے نیں۔ ایس راہیں دوہناں دھرماں دے منن والیاں وچکار کیڑ نوں دور یا گھٹ کیتا جا سکدا اے، بھاویں ایس وچ اینی گنجائش نہ ہووے کہ ایہ اوہناں اقتصادی اتے سیاسی مسٔلیاں دا اپا کر سکے جو ایس جھگڑے دا سبب نیں۔ سو، بدھ مت اتے اسلام دے آپس دے رل مل کے کم کرن اتے اک دوجے بارے جانکاری تے سمجھ دی مڈھلی ذمہ واری دوہناں دھرماں دے دھرمی آگواں دے جتن اوپر اے، اتے ایہ سب اوس پچھواڑے اتے ماحول توں وکھ اے جس وچ مسلمان اتے بدھ لوکیں اجوکے جگ اندر اصل وچ اپنیاں حیاتیاں بِتا رہے نیں۔
اسلام اتے دھرماں وچکار ایکتا بارے تقدس مآب دلائی لاما دی اکھ دھرائی
تقدس مآب چودھویں دلائی لاما کئی ورہیاں توں جگ اندر کئی تھاواں تے دھرماں وچکار ہون والی گل کتھ وچ دوجے دھرماں دے دھرمی آگواں نال وار وار ملدے رہے نیں۔ ایس بارے دلائی لاما دا سنیہا بالکل صاف اے۔ دلائی لاما نے نویں دلی دی بدیسی نامہ نگاراں دی پریس کلب وچ ۸ اکتوبر، ۲۰۰۶ نوں اک اکٹھ کیتا۔ ایس اکٹھ مغروں ایجنسی فرانس پریس نے ایہ رپٹ پیش کیتی،
دلائی لاما نے خبردار کیتا اے کہ اسلام نوں اک آتن واد دھرم دے طور تے پیش نہ کیتا جاوے۔ اوہناں نے آکھیا کہ پچھم وچ ستمبر۱۱ دے حملیاں مغروں مسلماناں نوں ایویں ہی بھیڑا بنا کے وکھایا جا رہیا اے۔ دھرمی رواداری نوں ودھان لئی جگ اندر بدھ مت دے سب توں شکتی مان آگو نے اتوار نوں ایہ بیان دتا کہ،'پچھم اتے مسلماناں وچکار سنسکرتی ٹاکرے دی گل غلط وی اے اتے خطرناک وی اے۔' مسلمان آتن وادیاں دے دھاڑیاں نے لوکاں دے دلاں اندر اسلام دا روپ وگاڑ دتا اے، اتے اوہ ایہ گل منن لگ پئے نیں کہ اسلام اک کٹر دھرم اے جد کہ ایس دی بنیاد تے دردمندی اوپر اے۔ ۔ ۔ ہر دھرم وچ (کجھ) کٹر لوک ہوندے نیں، اتے (مسلماناں بارے) ایس گل نوں قاعدہ کلیہ بنا لینا ٹھیک نئیں۔ ایہ (آتن وادی) ایس سارے دھرم دے نمائندے کویں ہو سکدے نیں' ۔ ۔ دلائی لاما نے آکھیا کہ اوہناں نے اسلام دا دفاع کرن دا کم ایس لئی شروع کیتا اے کہ اوہ دھرم بارے لوکاں دی سوچ نوں اک نواں روپ دینا چاہندے نیں۔
ایسے ہی گل نوں دلائی لاما نے اک ہور اکٹھ وچ فیر آکھیا جو پراگ، چیک جمہوریہ وچ فورم ۲۰۰۰ ولوں ۱۰ اکتوبر ۲۰۰۶ نوں ہوئی سی۔ ایس دا نام سی "جگتائیت دے خطرے: کیا دھرم ایس دا اپا کر سکدے نیں یا دھرم آپوں ایس دا سبب نیں؟" اوہناں نے آکھیا کہ
اج وانگوں پشلے سمے وچ وی دھرم دے نام اوپر نکھیڑ ہوندا سی، اتے ایس اوپر قابو پاون لئی دھرماں وچکار گل بات چالو رہنی چاہیدی اے ۔ ۔ ۔ جے تسی سچ مچ ایہ مندے او کہ تہاڈا دھرم رب ولوں ہے تے فیرتہانوں ایہ وی مننا لازم اے کہ دوجے دھرم وی رب دے ہی بناۓ ہوۓ نیں۔
ایس بیان وچ دلائی لاما اوہو ہی گل کہ رہے نیں جو اتری امریکہ دی اسلامی سوسائٹی دے سیکرٹری جنرل ڈاکٹر سید ایم۔ سعید نے آکھی سی۔ سان فرانسسکو، کیلیفورنیا وچ ۱۵ اپریل ۲۰۰۶ نوں دھرماں دی اک مجلس ہوئی سی جس دا نام سی "درد مندی دا وکھالا کرن والے دلاں دا سنجوگ" جس وچ دلائی لاما وی رلت سان۔ اوتھے ڈاکٹر سعید نے آکھیا سی کہ
قرآن دی شکشا ایہ ہے کہ جے ﷲ دی مرضی ہوندی تے سارے انسان اکو ہی دھرم نوں مندے۔
کلچکر بیعت دا بدھ-مسلم ایکتا وچ اجوکا کردار
اسلام اتے بدھ مت وچکار گل بات دی پنگرتا دی اک توجہ لائق وادھو سرگرمی ایہ وی ہے جو کلچکر بیعت دا موقع پیدا کردی اے تاں جے لوکیں اوتھے اکٹھے ہو کے اک دوجے بارے جانکاری لیندے نیں۔ مثال دے طور تے شہزادہ صدرالدین آغا خان نے خاص پروہنے دے طور تے جولائی ۱۹۸۵ وچ ریکون، سوئٹزرلینڈ وچ ہون والی کلچکر بیعت دی رسم وچ حصہ لیا۔ شہزادہ صدرالدین مرحوم تقدس مآب شہزادہ کریم آغا خان چوتھے، دے چاچے سان، اتے شہزادہ کریم اسمٰعیلی شیعہ فرقے دی نزاری شاخ دے روحانی مہان گورو سان۔ ست ورہیاں مغروں گِنی، پچھمی افریقہ دے اک گدی نشین صوفی دھرمی آگو ڈاکٹر ترمذیاؤ دیالو نے کلچکر دی بیعت وچ حصہ لیا جدوں ایہ مجلس اکتوبر ۲۰۰۲ وچ گراز، آسٹریا وچ ہوئی سی۔
ایس توں اڈ اک ہور واپر انج ہوئی کہ جنوری ۲۰۰۳ وچ جدوں کلچکر بیعت بودھ گیا، ہندوستان وچ ہو رہی سی، اتے ایہ استھان سارے جگ وچ بدھ مت دا سب توں پوتر منیا جاوندا اے۔ ایس دوران دلائی لاما اوس مسجد وچ وی گئے جو مرکزی ستوپ دے نیڑے واقع اے۔ ایس دی سرکاری رپٹ دھرمشالہ ہندوستان دے جانکاری اتے مرکزی تبتی انتظامیہ دے جگتائی معاملیاں دے محکمے نے جاری کیتی جو کجھ انج سی:
مسجد دے امام مولانہ محمد شہیرالدین نے دلائی لاما دا سواگت کیتا۔ مولانہ ایس مسجد دے مدرسے دے راکھی وی نیں۔ ودیارتھیاں اتے استاداں نوں بھاشن دیندیاں ہوئیاں دلائی لاما نے فرمایا کہ ایہ سچ ہے کہ اسی انتر دھرماں نوں مننے آں پر مڈھوں اسی سب اکو جیہے انسان آں۔ سارے دھرم سانوں بھلا انسان بنن دی شکشا دیندے نیں۔ سانوں ایس پدھر اوپراپنے جتن راہیں اپڑنا ہے۔
جگتائی ذمہ واری، بدھ مت اتے اسلام وچکار بطورسنجوگ دی بنیاد
دلائی لاما نے اکثر ایس گل اوپر زور دتا اے کہ دھرماں وچکار سنجوگ اتے ایکتا، بھاویں مسلماناں اتے بدھ مت والیاں وچکار ہووے یا جگ دے سارے دھرماں وچکار، ایس لئی ضروری اے کہ ایس دا مڈھ اوہناں سچائیاں نوں بنایا جاوے جو ہر دھرم دے منن والیاں اندر منیاں جاوندیاں نیں۔ ایہناں وچوں دو سچائیاں ایہ نیں کہ ہر بندہ خوشی چاہندا اے اتے دکھ توں بچنا چاہندا اے، اتے سارا جگ آپس وچ جُڑیا ہویا اے اتے اک دوجے اوپر دھرواس رکھدا اے۔ جویں کہ اساں کلچکر لکھتاں دی مثال وچ تکیا کہ اسلام اتے بدھ مت وچ کئی سانجھیاں شکشا نیں مثلاً ایہ کہ ہر شخص اپنے کرماں دا ذمہ وار اے۔ دوہناں دھرماں اندر ایہناں دوہناں آکھاں دی فلسفی تشریح وکھو وکھ رہی اے۔ بدھ مت نے ایہناں دو گلاں نوں منطق راہیں سمجھیا اے، جد کہ اسلام ایس دی شرح ایس پرت نال کردا اے کہ رب دی ساری کرت ساویں اے۔ فیر وی سانوں دوہناں دھرماں توں اکو جیہی اواز سنائی دیندی اے اتے اکو ہی آشا دِسدی اے جو جگتائی ذمہ واری دی پالیسی نال سہمت اے۔
اٹھویں صدی عیسوی دے ہندوستانی بدھ گورو شانتی دیو نے اپنی کتاب "بودھی ستوا سبھاو اپنانا' وچ لکھیا:
جس طراں شریر دے کئی انگ نیں، ہتھ پیر وغیرہ، اتے ایس نال اسی سارے شریر دی رکشا کرنے آں، انج ہی دھرتی اوپر پھیلی کرت وی انتر ہے، اتے ایس ونڈ دے باوجود دکھ اتے سکھ وچ ایہ سب میرے برابر نیں۔ کیوں جے سب خوشی دی آشا رکھدے نیں، تے انج سب رل کے اک کُل بناوندے نیں۔
نعمان ابن بشیرالانصاری نے اک 'حدیث' دا حوالہ دتا اے۔ ایس وچ رسول پاک نے وی ایہو ہی گل آکھی اے:
اک دوجے لئی درد مندی اتے شفقت بارے مومناں دی مثال اک شریر ورگی اے۔ جے کسے اک انگ وچ پیڑ ہووے تے سارے شریرنوں پیڑ، جگراتا اتے تاپ چڑھ جاوندا اے۔
ایس شکشا دی بنیاد اوپر بدھ مت اتے اسلام دے روحانی گورواں دی ہی نہیں بلک دوہناں دھرماں دے منن والے عام لوکاں دی رلت نال ہون والے چلار جتن نال مسلماناں اتے بدھ مت دے منن والیاں وچکار دھرمی ایکتا اتے عمومی طور تے جگ دے سارے دھرماں وچکار ایکتا دی آشا کیتی جا سکدی اے۔