Historia buddyzmu w Afganistanie

Według wczesnych biografii Buddy okresu hinajany, takich jak tekst sarvastivady Sutra wielkich czynów (sanskr. Lalitavistara Sutra), Tapas­su i Ballika, dwóch braci, kupców z Bak­trii, zostało pierwszymi uczniami, jacy złożyli śluby świeckie. Stało się to 8 tygodni po osiągnięciu przez Siakjamuniego oświecenia, tradycyjnie datowanego na 537 rok p.n.e., Ballika został później mnichem i założył klasztor w pobliżu Balch, swojego rodzinnego miasta (niedaleko dzisiejszego Mazar-i-Szarif). Przywiózł ze sobą relikwie – osiem włosów Buddy, które umieścił w zbudowanej przez siebie pomnikowej stupie . Mniej więcej w tym czasie Baktrię wchłonęło perskie imperium Achemenidów.

W 349 roku p.n.e., kilka lat po zwołaniu Drugiego Soboru Buddyjskiego, hinajanistyczna szkoła mahasanghika oderwała się od tradycji therawady. Wielu mahasangików przeniosło się do Gandary. W Haddzie, największym mieście po stronie afgańskiej, w pobliżu dzisiejszego Dżalalabadu, założyli oni później klasztor Nagara Vihara, przywożąc ze sobą relikwię – fragment czaszki Buddy.

Jeden z mistrzów therawady, Sambhuta Sanavasi, próbował niedługo potem zaszczepić swoją naukę w Kapiszy. Nie udało mu się to jednak i to maha­sangika zapuściła korzenie jako główna odmiana buddyzmu w Afganistanie.

Ostatecznie mahasangicy podzielili się na pięć mniejszych szkół. Prym w Afganistanie wiodła lokottarawada, która później zadomowiła się w Dolinie Bamian w górach Hindukuszu. Tam też gdzieś pomiędzy III a V w. n.e. jej zwolennicy postawili największy na świecie stojący posąg Buddy, odzwierciedlającą ich wyobrażenie Buddy jako postaci transcendentnej i nadludzkiej. W 2001 r. talibowie zniszczyli ten olbrzymi posąg.

W roku 330 p.n.e. Aleksander Wielki podbił większą część imperium Achemenidów, łącznie z Baktrią i Gandarą. Był najwyraźniej zainteresowany przede wszystkim militarnymi zdobyczami, a wobec religii tych regionów zachowywał się tolerancyjnie. Jego następcy założyli dynastię Seleucydów. Jednak w roku 317 p.n.e. indyjska dynastia Maurjów zabrała Seleucydom Gandarę, na skutek czego region ten ulegał wpływom hellenistycznym jedynie powierzchownie w tym krótkim okresie.

Król mauryjski Asioka (panował w latach 273 – 232 p.n.e.) faworyzował buddyzm oparty o nauki therawady. W późniejszym okresie swojego panowania wysłał do Gandary prowadzoną przez mnicha Maharakkhitę grupę misjonarzy. Aż po daleko na południe sięgający Kandahar misjonarze postawili „kolumny Asioki” zapisane tekstami edyktów opartych o zasady buddyjskie. W wyniku tych misji nauki therawady dotarły do Afganistanu.

Pod koniec panowania Asioki, po Trzecim Soborze Buddyjskim, szkoła sarwastiwadinów odłączyła się od nauk therawady. Po śmierci Asioki jego syn Dżaloka zaszczepił sarwastiwadę w Kaszmirze.

W 239 r. p.n.e. grecka szlachta w Baktrii zbuntowała się przeciw panowaniu Seleucydów, uniezależniając się od nich. W następnych latach podbili Sogdinę (Sokodawę) i Kaszmir, zakładając Królestwo Greko-Bak­tryjskie. Wkrótce mnisi kaszmirscy rozpowszechnili w Baktrii nauki sarwastiwady.

W 197 r. p.n.e. Greko-Baktryjczycy odbili Gandarę Mauriom. W konsekwencji tego nauki sarwastiwady dotarły teraz również do południowo-wschodnich regionów Afganistanu. W wyniku intensywnego wzajemnego oddziaływania kultury greckiej i indyjskiej, do którego teraz doszło, styl hellenistyczny znacznie wpłynął na sztukę buddyjską, w szczególności na sposób przedstawiania ciała ludzkiego i drapowanie szat.

Wprawdzie szkoła therawady nigdy nie zdobyła mocnej pozycji w Królestwie Greko-Baktryjskim, lecz jeden z jego władców, Menan­der (pal­i: Mil­in­da, panował w latach 155 – 130 p.n.e.), został pod wpływem przybyłego z Indii mnicha Nagaseny zwolennikiem therawady. Król zadawał swojemu mistrzowi wiele pytań. Ich dialog przeszedł do historii jako Pytania Milindy (Pali: Mi­linda­pan­ho). Wkrótce potem państwo greko-baktryjskie nawiązało stosunki ze Sri Lanką, wysyłając delegację mnichów na uroczystość poświęcenia wielkiej stupy wzniesionej tam przez króla Dutthagamani'ego (okres panowania: 101 – 77 r. p.n.e). I tak ustny przekaz Pytań Milindy trafił na Sri Lankę, stając się później niekan­on­icznym tekstem tra­dycji therawady.

Ekspansja chińskiego królestwa Han w latach 177 – 165 p.n.e. w kierunku zachodnim i zajęcie dzisiejszej prowincji Gansu i wschodniego Turkiestanu (chiń. Sinkiang) zepchnęło wiele wędrownych plemion środkowoazjatyckich dalej na zachód. Jedno z tych plemion, Xiongnu, napadło na inne, Jueczy (Wades-Giles: Yüeh-chih), asymilując jego znaczną część. Jueczy byli ludem kaukaskim, mówiącym starożytnym językiem zachodnio-indoeuropejskim. Osiedlił się on najdalej na wschód ze wszystkich ludów wywodzących się z białej rasy. Według niektórych źródeł, jedno z pięciu arystokratycznych plemion Jueczy, przez Greków nazywanych Tocharami, zawędrowało do dzisiejszego wschodniego Kazachstanu, spychając na południe lokalny koczowniczy lud Śaków (staroperski: Saka), znany Grekom jako Scytowie. Zarówno Tocharowie jak Śakowie mówili językami irańskimi. W związku z tym trwa spór, czy Tocharowie byli spokrewnieni z potomkami Jueczy, także nazywanymi Tocharami, którzy stworzyli dynamiczne ośrodki Kucza i Turfan we wschodnim Turkiestanie w II w n.e. Bezsprzeczne natomiast jest, że Śakowie nie byli spokrewnieni z klanem Siakjów ze środkowo-północnych Indii, w którym urodził się Budda Siakjamuni.

Śakowie najpierw odbili Sogdinę Greko-Baktrianom, a następnie w 139 r. p.n.e., w okresie panowania króla Menandra, także Baktrię. Tam też przeszli na buddyzm. Do 100 r. p.n.e. Tocharowie odebrali Śakom Sogdinę i Baktrię. Oni także, osiedlając się w tych regionach, stali się wyznawcami Bud­dy. Był to czas początku dyna­stii Kuszanów, która stopniowo przejęła Kaszmir, północny Pakistan i północno-zachodnie Indie.

Największą sławę spośród monarchów dynastii Kuszanów zdobył król Kaniszka (panował w latach 78 - 102 n.e.), którego zachodnią stolicą była Kapisza. Był on zwolennikiem szkoły sarwas­tiwada w tradycji hinajany. Jej odmiana wajbaszika była szczególnie rozpowszechniona w Tocharys­tanie. Tocharski mnich Goszaka był jednym z autorów komentarzy wajba­sziki do Abhidharmy (rozważań na określone tematy) przyjętych na Czwartym Soborze Buddyjskim goszczonym przez Kaniszkę. Po powrocie Goszaki z Soboru do Tocharystanu założył on zachodnią szkołę wajbasziki (Balhika). Nava Vihara – główny klasztor w mieście Balch wkrótce stał się ośrodkiem studiów buddyjskich na całą Azję Środkową, porównywalny z klasztorem Nalanda w środkowo-północnych Indiach. Skupiał się on głównie na studiach abhidharmy nurtu wajbasziki, przyjmując do swojego grona wyłącznie mnichów, którzy już byli autorami tekstów w tym zakresie. Klasztor, przechowujący jako relikwię ząb Buddy, stał się jednocześnie jednym z głównych celów pielgrzymek wzdłuż Jedwabnego Szlaku z Chin do Indii.

W Balchu urodził się ok. 600 r. p.n.e. Zoroaster. To było święte miasto zoroastryzmu, perskiej religii wywodzącej się z jego nauk kładących nacisk na oddawanie czci ogniowi. Kaniszka kierował się greko-baktryjską zasadą tolerancji religijnej. Tak więc buddyzm i zoroastryzm współistniały pokojowo w Balchu, wpływając na siebie wzajemnie. Na przykład klasztory w jaskiniach z tego okresu były zdobione malowidłami ściennymi Buddy otoczonego językami ognia z podpisami „Budda-Mazda” - połączenie Buddy i Ahury Mazdy, najwyższego boga w zoroastryzmie.

W 226 r. n.e. perskie imperium Sasanidów zakończyło epokę panowania Kuszanów w Afganistanie. Mimo, że Sasanidzi byli zdecydowanymi zwolennikami zoroastryzmu, tolerowali buddyzm, pozwalając na budowę dalszych klasztorów buddyjskich. To w okresie ich panowania zwolennicy tradycji lokot­taravada wykuli dwa olbrzymie posągi Buddy w Bamianie.

Jedynym wyjątkiem od zasady tolerancji Sasanidów była druga połowa II w., gdy najwyższy kapłan Zoroastra Kartir zdominował politykę religijną kraju. Nakazał on zburzenie szeregu klasztorów buddyjskich w Afganistanie, ponieważ połączenie buddyzmu i zoroastryzmu wydawało mu się herezją. Po jego śmierci jednak buddyzm szybko odzyskał swoją pozycję.

Na początku V w. Biali Hunowie – przez Greków nazywani Hef­talitami, a przez mieszkańców In­dii Turu­szka – zabrali Sasanidom większość terytoriów byłego królestwa Kuszanów, łącznie z Afganistanem. Początkowo Biali Hunowie praktykowali własną religię podobną do zoroastryzmu. Wkrótce jednak stali się zagorzałymi wyznawcami buddyzmu. Chiński pielgrzym Fa-Xian (Fa-hsien) podróżował przez ich terytorium w okresie 399 – 414 r. n.e., opisując dynamiczny rozwój szkół hinajany.

Turki Szahi byli ludem tureckim wywodzącym się z królestwa Kuszanów. Po pokonaniu dynastii Kuszanów przez Sasanidów Turki Szahi przejęli część byłego królestwa znajdującą się w dzisiejszych północno-zachodnich i północnych Indiach. Rządzili tam do powstania indyjskiej dyna­stii Guptów na początku IV w., kiedy to znaleźli schronienie w Nagaraharze. Białych Hunów wyparli z jej części, a do połowy V w. rozciągnęli swoje panowanie na dolinę Kabulu i Kapiszę. Tak jak przedtem Kuszanowie i Biali Hunowie, Turki Szahi popierali buddyzm w Afganistanie.

W 515 r. pod naciskiem powodowanych zazdrością nie buddyjskich frakcji na dworze król Białych Hunów Mihirakula zaczął tępić bud­dyzm. Zburzył klasztory, pozbawiając życia wielu mnichów w In­diach północno-zachodnich, Gandarze, a szczególnie w Kasz­mirze. Prześladowania były mniej dotkliwe w kontrolowanych przez niego regionach Nagarahary. Jego syn zaniechał tych działań, budując wszędzie nowe klasztory.

Przybyli z północnej części Zachodniego Turkiestanu Turcy zachodni przejęli w 560 r. zachodni odcinek środkowoazjatyckiego Jedwabnego Szlaku. Stopniowo rozprzestrzenili swój stan posiadania na Baktrię, wypierając Turki Szahi dalej na wschód Nagarahary. Wielu przywódców Turków zachodnich przejęło buddyzm od miejscowych ludów, a w 590 r. zbudowali oni nowy klasztor buddyjski w Kapiszy. W 622 r. władca Tongszihu Qaghan formalnie przyjął buddyzm, według wskazówek Prabakaramitry, bawiącego u niego z wizytą mnicha z północnych Indii.

Chiński pielgrzym Xuanzang (Hsüan-tsang) odwiedził zachodnich Turków około 630 r., po drodze do Indii. Donosił o bujnym rozkwicie buddyzmu w baktryjskiej części państwa, szczególnie w klasztorze Nava Vihara w Balchu. Przyklasztorny uniwersytet chwalił nie tylko za poziom naukowy, ale także za piękne posągi Buddy, zgodnie z miejscowym zwyczajem zoroastryjskim przyodziane w jedwabne szaty i przyozdobione biżuterią. Klasztor utrzymywał w tym czasie bliskie stosunki z buddyjskim królestwem Chotan we wschodnim Turkiestanie, wysyłając tam w charakterze nauczycieli wielu mnichów. Xuanzang opisał także klasztor w pobliżu Navy Vihary, ośrodek zaawansowanych praktyk medytacyjnych hinajany - vipashyana (Pali: vipassana), której celem było osiągnięcie maksymalnej świadomości nietrwałości, a także braku niezależnej tożsamości jednostki.

W będącej pod panowaniem Turki Szahi Nagaraharze Xuanzang stwierdził, że buddyzm znajduje się w znacznie gorszym położeniu. Odniósł on wrażenie, że podobnie jak po pendżabskiej stronie Gandary, także ten region nie wyleczył jeszcze ran po okresie prześladowań przez króla Mihirakulę ponad sto lat wcześniej. Pomimo że Nagara Vihara, która jako miejsce przechowywania relikwii z czaszki Buddy, była uważana w świecie buddyjskim za jedno z najważniejszych sanktuariów, stwierdził, że mnisi w nim mieszkający – zdegenerowali się. Od pielgrzymów ściągali po złotej monecie za obejrzenie relikwii, a w całym regionie nie było żadnego ośrodka studiów.

Ponadto, pomimo że mahajana rozprzestrzeniała się w V i VI w. z Kaszmiru i Gandary na Afganistan, Xuanzang odnotował jej obecność tylko w Kapiszy i Hindukuszu, na zachód od Nagarahary. Sarwasti­wada pozostała w Nagara­harze i północnej Baktrii dominującym nurtem buddyzmu.

30 lat po śmierci proroka Mohameta Arabowie, pokonawszy perskich Sasanidów, założyli w 661 r. Kalifat Umajjadów. Rozciągał się on na Persję i znaczną część Bliskiego Wschodu. W 663 r. Arabowie napadli na Baktrię, która w międzyczasie przeszła spod panowania zachodnich Turków w ręce Turki Szahi. Armia Umajjadów zajęła tereny wokół Balchu wraz z klasztorem Nava Vihara, wypierając Turki Szahi do doliny Kabulu.

Arabowie zezwolili wyznawcom innych religii zachować na podbitych terenach swoje wyznanie, jeżeli podporządkowali się bez oporu i płacili pogłówne (arab. dżizja). Wprawdzie niektórzy buddyści w Baktrii i nawet przełożony klasztoru w Navie Viharze przeszli na islam, większość jednak przyjęła ten chroniony status dhimmi – lojalnych nie-muzułmańskich poddanych w państwie islamskim. Klasztor Nava Vihara pozostał otwarty i prowadził działalność. Chiński pielgrzym Yijing (I-ching) odwiedził Navę Viharę w 80-tych latach VII w. i donosił o jej rozkwicie jako ośrodka studiów sarwastiwady.

Arabski autor z państwa Umajjadów, al-Kermani, sporządził na początku VIII w. szczegółowy opis Navy Vihary, zachowany w Księdze Krain (arab. Kitab al-Buldan) al-Hamadaniego z X w. Porównując ją z Kaabą w Mekce, najświętszym miejscem islamu, stworzył opis łatwo zrozumiały dla muzułmańskich czytelników. Wyjaśnił, że w środku głównej świątyni znajduje się kamień w kształcie sześcianu, owinięty w tkaninę, wokół którego krążyli wyznawcy, padając przed nim na twarz, podobnie, jak to ma miejsce w Kaabie. Jak często w świątyniach baktryjskich, kamień symbolizował platformę, na której stała stupa, jak to było w zwyczaju. Owinięcie go tkaniną dyktował zwyczaj perski, w ten sposób oddawano cześć – zarówno Buddzie jak i stupom. Opis al-Kermaniego odzwierciedla otwartość, szacunek i próbę zrozumienia przez Arabów Umajjadów innych religii, takich jak buddyzm, z którymi zetknęli się na swoich nowo zdobytych terytoriach.

W 680 r. Husajn stanął na czele zdławionego buntu w Iraku przeciwko Umajjadom. Konflikt ten odwrócił uwagę Arabów od Azji Środkowej, osłabiając ich kontrolę nad tym obszarem. Wykorzystując tę sytuację Tybetańczycy weszli w 705 r. w sojusz z Turki Szahi, razem bez powodzenia usiłując wyprzeć Umajjadów z Baktrii. Tybetańczycy dowiedzieli się o buddyzmie z Chin i Nepalu około 60 lat przedtem, jednak nie było tam jeszcze klasztorów. W 708 r., gdy księciu Turki Szahi – Nazaktarowi Chanowi udało się pozbyć Umajjadów, narzucił Baktrii fanatyczne rządy buddyjskie. Ściął głowę byłemu przełożonemu Navy Vihary, który przeszedł na islam.

W 715 r. dowódca arabski Kutejba odzyskał Baktrię, wypierając Turki Szahi i ich tybetańskiego sojusznika. W odwecie za powstanie poważnie zniszczył Navę Viharę. Wielu mnichów uciekło na wschód, do Chotanu i Kaszmiru, pobudzając umacnianie się tam buddyzmu, szczególnie w tym ostatnim regionie. Teraz Tybet, powodowany politycznym pragmatyzmem, przeszedł na stronę sił Umajjadów, które do tej pory zwalczał.

Klasztor Nava Vihara szybko odzyskał swój poprzedni blask i wznowił działalność, co wydaje się wskazywać, że niszczenie klasztorów buddyjskich przez muzułmanów nie było motywowane religijnie. W przeciwnym wypadku nie zezwolono by na ich odbudowę. Umajjadzi jedynie stosowali wobec buddyzmu tę samą politykę, którą kierowali się na początku wieku, gdy zdobyli regiony Sindh dzisiejszego południowego Pakistanu – zburzyli tylko te klasztory, które podejrzewali o opieranie się zdobywcom, jednak później pozwolili na ich odbudowę i rozkwit innych. Ich głównym celem był gospodarczy wyzysk, dlatego też obciążyli buddystów pogłównym, a podatkiem pielgrzymim odwiedzających sanktuaria.

W przeciwieństwie do ogólnej zasady tolerancji religijnej stosowanej przez kalifów umajjadzkich, Umar II (panował w latach 717 – 720) zarządził, że wszyscy sojusznicy Umajjadów muszą przejść na islam. Winno to jednak nastąpić w sposób dobrowolny, oparty o naukę zasad tego wyznania. Aby ułagodzić swoich sojuszników, Tybetańczycy wysłali w 717 r. posła na dwór Umajjadów, aby zaprosić nauczyciela islamu. Kalif wysłał al-Hanafiego. Fakt, że najwidoczniej nie odniósł on sukcesu w Tybecie pokazuje, że Umajjadzi nie próbowali zbyt usilnie nawracać na swoją religię. Ponadto chłodne przyjęcie al-Hanafiego było spowodowane przede wszystkim szerzeniem na dworze tybetańskim przez frakcję opozycyjną ksenofobicznej atmosfery.

W ciągu kolejnych dziesięcioleci sojusze polityczne i wojskowe zmieniały się często, gdy Arabowie, Chińczycy, Tybetańczycy, Turki Szahi i rozmaite inne plemiona tureckie walczyły o kontrolę nad Azją Środkową. Turki Szahi odbili Kapiszę Umajjadom, a w 739 r. Tybetańczycy wskrzesili sojusz z nimi podczas wizyty cesarza Tybetu w Kabulu z okazji zawarcia małżeństwa pieczętującego przymierze pomiędzy Turki Szahi a Hotanem. Umajjadzi w dalszym ciągu panowali nad północną Baktrią.

W 750 r. jedno z ugrupowań arabskich obaliło Kalifat Umajjadzki, dając początek dynastii Abbasydów, która kontrolowała północną część Baktrii. Abbasydzi nie tylko kontynuowali przyznawanie statusu dhimmi tamtejszym buddystom, ale odznaczali się szczególnym zainteresowaniem obcymi kulturami, zwłaszcza Indii. W 762 r. kalif al-Mansur (okres panowania 754 – 775) zaangażował architektów i inżynierów indyjskich do zaprojektowania nowej stolicy Abbasydów. Jej nazwa – Bagdad (Bhaga-dada) – pochodziła z sanskrytu, oznaczając „dar Boga”. Kalif zbudował także Dom Wiedzy (arab. Bayt al-Hikmat). Zaprosił uczonych z różnych kultur i religii, aby tłumaczyli teksty - szczególnie dotyczące logiki i innych nauk – na język arabski.

Pierwsi kalifowie Abbasydów byli patronami szkoły islamu Mu’tazila, której misją było objaśnienie zasad Koranu z racjonalnej perspektywy. Główny nacisk był kładziony na klasyczną grekę, zajmowano się też jednak tradycjami sanskryckimi. W Domu Wiedzy nie ograniczano się do przekładu tekstów naukowych. Uczeni buddyjscy tłumaczyli na arabski szereg sutr mahajany i hinajany na tematy religijne i etyczne.

Kolejny kalif, al-Mahdi (panował w latach 775 – 785) wydał rozkaz armii abbasydzkiej w Sindh zaatakowania Saurasztry na południowym wschodzie. Wobec arabskiego rywala, który został ogłoszonym mahdim, (islamskim mesjaszem), inwazja miała na celu umocnienie prestiżu kalifa i jego pozycji jako przywódcy świata islamu. Wojska abbasydzkie zburzyły klasztory buddyjskie i świątynie dżinijskie w Walabi. Podobnie jednak, jak po zdobyciu Sindh przez Umajjadów, wydawało się, że niszczą jedynie te ośrodki, które podejrzewali o knucie przeciwko nim. Nawet za panowania kalifa al-Mahdiego Abbasydzi pozostawili klasztory buddyjskie w spokoju, preferując wykorzystywanie ich jako źródła dochodów. Al-Mahdi kontynuował działalność translatorską Domu Wiedzy w Bagdadzie. Jego zamiarem nie było niszczenie kultury Indii, a uczenie się od niej.

Jahia ibn Barmak, islamski wnuk jednego z zarządców buddyjskich (skt pramukha, arab. barmak) klasztoru Nava Vihara, był ministrem następnego kalifa Abbasydów, al-Raszyda (okres panowanie 786 – 808). Za jego namową kalif ściągnął do Bagdadu jeszcze większą liczbę uczonych i mistrzów z Indii, zwłaszcza buddystów. Katalog tekstów islamskich i nieislamskich opracowany w tym czasie, Kitab al-Fihrist, zawierał też wykaz prac buddyjskich. Wśród nich była arabska wersja opisu poprzednich żywotów Buddy, Księga Buddy (arab. Kitab al-Budd).

W tym czasie islam zyskiwał na popularności w Baktrii, przyciągając posiadaczy ziemskich i wyższe, wykształcone warstwy społeczne z miast wysokim poziomem kultury i nauki. Aby studiować buddyzm, trzeba było się udać do klasztoru. Z kolei klasztor Nava Vihara wprawdzie nadal działał, nie mógł jednak przyjmować wielu ludzi, poza tym warunkiem przyjęcia było dobre przygotowanie wstępne. Wysoko rozwinięta kultura i nauka islamu była natomiast łatwiej dostępna. Buddyzm pozostał silny przede wszystkim wśród biedniejszych warstw chłopskich na prowincji i objawiał się głównie rytuałami religijnymi i świątyniami.

Hinduizm był także obecny w tym regionie. Odwiedzający go w 753 r. chiński pielgrzym Wukong (Wu-k’ung) donosił o świątyniach zarówno hinduistów, jak i buddystów, zwłaszcza w dolinie Kabulu. Wraz ze słabnięciem pozycji buddyzmu pośród warstwy kupieckiej, hinduizm zyskiwał na sile.

We wczesnym okresie panowania Abbasydów w kalifacie często wybuchały bunty. Kalif al-Rashid zmarł w 808 r., gdy był w drodze do Samarkandy, stolicy Sogdiany, aby stłumić jeden z nich. Przed śmiercią podzielił swoje królestwo między dwóch synów. Al-M'amun, który towarzyszył ojcu w wyprawie na Sogdianę, otrzymał wschodnią połowę, obejmującą Baktrię. Al-Aminowi, silniejszemu bratu, przypadła zaś bardziej prestiżowa, zachodnia część z Bagdadem i Mekką.

Aby zdobyć powszechne poparcie dla swoich planów odebrania al-Aminowi jego połowy królestwa Abbasydów, al-Ma'mun rozdał ziemię i dobra w Sogdianie. Następnie zaatakował brata. W trakcie wyniszczającej wojny Turki Szahi z Kabulu, wraz z tybetańskim sojusznikiem, połączyli siły z buntownikami, którzy powstali przeciw Abbasydom w Sogdianie i Baktrii, aby skorzystać ze sposobności i spróbować obalić panujących Abbasydów. Minister i dowódca al-Ma'muna al-Fadl namówił swojego władcę, aby ogłosił dżihad – świętą wojnę przeciwko temu przymierzu, co miało jeszcze bardziej umocnić prestiż kalifa, bowiem tylko władcom, którzy stali na straży czystości wiary, wolno było ogłosić dżihad w obronie przeciw tym, którzy wystąpili przeciw islamowi.

Al-Ma'mun ogłosił dżihad po rozgromieniu brata. W 815 r. pokonał on władcę Turki Szahi znanego jako Kabul Szah, zmuszając go do przejścia na islam. Największą obrazą wiary mahometan było bałwochwalstwo. Pogańscy Arabowie przed narodzinami Mohameta oddawali cześć bożkom, stawiając im posągi w świątyni Kaaba w Mekce. Szerząc islam, prorok zburzył je wszystkie. Dlatego też, jako znak podporządkowania się, al-Ma'mun zażądał od Szaha przesłania złotego posągu Buddy do Mekki. Wyraźnie dla celów propagandowych, w celu podkreślenia prawowitości i skuteczności swojej władzy, al-Ma'mun wystawił posąg na widoku publicznym w Kaabie na dwa lata, z napisem objaśniającym, że Allah doprowadził króla Tybetu do islamu. Arabowie pomylili króla Tybetu z jego wasalem, Turki Szahem z Kabulu. W 817 r. Abbasydzi przetopili posąg Buddy na złote monety.

Po uwieńczonej powodzeniem kampanii przeciwko Turki Szahi Abbasydzi wkroczyli do kontrolowanego przez Tybe­tańczyków regionu Gilgit w dzisiejszym północnym Pakistanie, w krótkim czasie anektując go. Wziętego do niewoli, upokorzonego dowódcę wojsk tybetańskich wysłali do Bagdadu.

W tym samym mniej więcej czasie lokalni dowódcy wojskowi w różnych częściach imperium Abbasydów zaczęli tworzyć autonomiczne państwa islamskie, jedynie nominalnie podległe kalifowi w Bagdadzie. Jako pierwsza autonomię ogłosiła północna Baktria, gdzie generał Tahir zapoczątkował w 819 r. dynastię Tahirydów.

Gdy Abbasydzi wycofali się z Kabulu i Gilgitu, koncentrując uwagę na bardziej pilnych problemach, Tybetańczycy i Turki Szahi odzyskali swoje byłe posiadłości. Pomimo zmuszenia przywódców tych regionów do przyjęcia islamu, Abbasydzi nie tępili tam buddyzmu. Ponadto przez cały ten okres Arabowie utrzymywali z Tybetem stosunki handlowe.

Kolejnym islamskim dowódcą, który ogłosił autonomię w państwie Abbasydów, był al-Saffar. W 861 r. jego następca zapoczątkował w południowo-wschodniej Persji dynastię Saffarydów. Po przejęciu kontroli nad resztą Persji Saffarydzi dokonali w 870 r. inwazji na dolinę Kabulu. W obliczu nieuchronnej przegranej ostatni władca buddyjski ludu Turki Szahi został obalony przez swojego bramińskiego ministra Kallara. Pozostawiając Kabul i Nagaraharę Saffarydom, Kallar zapoczątkował dynastię Hindu Szahi w pendżabskiej Gandarze.

Saffarydzi byli wyjątkowo mściwymi zdobywcami – splądrowali klasztory buddyjskie doliny Kabulu i Bamianu, posągi „bożka Buddy” wysyłając jako wojenne trofea kalifowi. Ta brutalna inwazja była pierwszym poważnym ciosem w buddyzm w regionie Kabulu. Poprzednia przegrana w 815 r. jak i przejście na islam Kabula Szaha miały ogólnie dla buddyzmu w tym regionie nieznaczne konsekwencje.

Saffarydzi kontynuowali podboje i zniszczenia w kierunku północnym, zdobywając w 873 r. Baktrię będącą w posiadaniu Tahirydów. Jednak w 879 r. Hindu Szahi odbili Kabul i Nagaraharę. Kontynuowali swoją przyjazną politykę wobec, zarówno hinduizmu jak i buddyzmu, a klasztory buddyjskie w Kabulu wkrótce odzyskały dawną świetność.

Ismail bin Ahmad, perski gubernator Sogdiany, był kolejnym, który ogłosił autonomię. W 892 r. dał początek dynastii Samanidów. W 903 r. odebrał Baktrię Saffarydom. Samanidzi dążyli do powrotu do tradycyjnej kultury perskiej, jednak zachowywali się tolerancyjnie wobec buddyzmu. Na przykład podczas panowania Nasra II (913 – 942) podobizny Buddy były nadal rzeźbione i sprzedawane w stolicy samanidzkiej, Bucharze. Nie zakazano ich jako „bożków Buddy”.

Samanidzi zniewolili tureckie plemiona, wcielając ich członków do swoich armii. W zamian za przejście na islam żołnierze formalnie odzyskiwali wolność. Samanidzi mieli jednak trudności z utrzymaniem tych ludzi pod kontrolą. W 962 r. Alptigin – jeden z tureckich dowódców wojskowych, którzy przeszli na islam, zdobył miasto Gazna (dzisiejsze Ghazni), na południe od Kabulu. Tam też w 976 r. jego następca Sabuktigin (okres panowania 976 – 997) założył państwo Ghaznawidów jako wasal Abbasydów. Wkrótce zdobył dolinę Kabulu, wypierając Hindu Szahi z powrotem do Gandary.

Za panowania Hindu Szahi buddyzm rozkwitał w dolinie Kabulu. Asadi Tusi w książce Imię Garszaspa napisanej w 1048 r. opisał bogactwo największego tamtejszego klasztoru, Subahar (Su Vihara), po zajęciu Kabulu przez Ghaznawidów. Nie wydaje się, aby Ghaznawidzi zniszczyli ten klasztor.

W 999 r. kolejny władca Ghaznawidów Mahmud z Ghazni (panował 998 – 1030) obalił Samanidów z pomocą tureckich żołnierzy-niewolników w służbie Samanidów. Państwo Ghaznawidów obejmowało teraz Baktrię i południową Sogdianę. Mahmud z Ghazni zdobył także większą część Persji. Kontynuował prowadzoną przez Samanidów politykę wspierania kultury perskiej przy zachowaniu tolerancji wobec innych religii. Al-Biruni, uczony perski i pisarz na dworze Ghaznawidów donosił, że na przełomie tysiąclecia klasztory buddyjskie w Baktrii, również Nava Vihara, nadal funkcjonowały.

Mahmud z Ghazni nie tolerował jednak sekt islamskich poza tą, którą wspierał – ortodoksyjnych sunnitów. Jego ataki na Multan w północnym Sindh w 1005 r. i ponownie w 1010 r. były skierowane przeciwko wspieranej tam oficjalnie szyickiej sekcie izmailitów, którą faworyzowali także Samanidzi. Izmailicka dynastia Fatimidów (910 – 1171), od 969 r. skoncentrowana w Egipcie, stanowiła głównego rywala sunnickich Abbasydów w walce o pierwszeństwo w świecie islamu. Celem Mahmuda było też dokończenie kampanii przeciwko Hindu Szahi, którą rozpoczął jego ojciec. Zaatakował więc i wyparł ich z Gandary, a następnie zdobył Multan.

W następnych latach Mahmud rozszerzał swoje imperium w kierunku wschodnim, aż po Agrę w północnych Indiach. Plądrowanie i niszczenie bogatych hinduistycznych świątyń i klasztorów buddyjskich stanowiło część obranej przez niego taktyki. Jak w większości wojen, siły inwazyjne powodują jak najwięcej zniszczeń, aby zmusić lokalną ludność do uległości, szczególnie gdy stawia ona opór. W trakcie swoich wypraw na subkontynent indyjski Mahmud Ghazni nie niepokoił buddyjskich klasztorów w znajdującym się pod jego panowaniem Kabulu i w Baktrii.

W 1040 r. Turcy seldżuccy zbuntowali się przeciw Ghaznawidom w Sogdianie, zakładając dynastię Seldżuków. Wkrótce wyparli ich z Baktrii i większości terytorium Persji do doliny Kabulu. Ostatecznie imperium seldżuckie objęło Bagdad, Turcję i Palestynę. Seldżucy byli tymi niesławnymi „niewiernymi” przeciwko którym papież Urban II ogłosił pierwszą wyprawę krzyżową w 1096 r.

Seldżucy obrali pragmatyczną metodę rządzenia. Założyli ośrodki studiów islamskich (medresy) w Bagdadzie i Azji Środkowej, w których kształcili urzędników do administrowania różnymi regionami imperium. Tolerowali obecność innych religii w swoim państwie, takich jak buddyzm. Al-Shahrastani (1076 – 1153) opublikował w Bagdadzie Kitab al-Milal wa Nihal – tekst w języku arabskim o obcych religiach i sektach. Zawierał proste objaśnienie zasad wierzeń buddyjskich i powtarzał bezpośrednią relację al-Biruni’ego z poprzedniego wieku o przyjęciu Buddy jako proroka przez mieszkańców Indii.

Liczne wzmianki dotyczące buddyzmu w literaturze perskiej tego okresu są jednym z dowodów kontaktu kultur islamu i buddyzmu. Perska poezja na przykład często posługiwała się takimi porównaniami pałaców jak „piękny jak Nowbahar (Nava Vihara)”. Co więcej, podobizny Buddy w Nava Viharze i Bamianie, w szczególności Maitreji – przyszłego Buddy, miały za głową tarczę księżyca. Stąd pochodzą poetyckie opisy czystego piękna w postaci „twarzy Buddy o kształcie księżyca”. Tak więc perskie poematy z XI w. takie jak Warka i Golszah autorstwa Ajjughi'ego, na oznaczenie Buddy używają słowa bot w pozytywnej konotacji, a nie w drugim, obraźliwym znaczeniu – „bożek”. Oznacza ono erotyczne piękno, zarówno żeńskie jak i męskie. Takie odniesienia wskazują, że albo buddyjskie klasztory i wizerunki były obecne w kulturze perskiej, przynajmniej we wczesnym okresie mongolskim w XIII w., albo też w najgorszym wypadku, że spuścizna buddyjska pozostała przez stulecia obecna wśród buddystów nawróconych na islam na tym terenie

W 1141 r. Kara Kitajowie, mówiący po mongolsku lud panujący nad wschodnim Turkiestanem i północną częścią Turkiesu zachodniego, pokonał Seldżuków w bitwie pod Samarkandą. Ich władca Jelu Daszi przyłączył Sogdianę i Baktrię do swojego państwa. Ghaznawidzi nadal kontrolowali obszary na wschód od doliny Kabulu. Kara Kitajowie wyznawali wierzenia stanowiące mieszaninę buddyzmu, taoizmu, konfucjanizmu i szamanizmu. Jelu Daszi był jednak niezwykle tolerancyjny, chroniąc wszystkie religie w swoim królestwie, także islam.

W 1148 r. Ala-ud-Din na czele koczowniczych Turków Guzów, zamieszkałych w obszarach górskich środkowego Afganistan,u odebrał Kara Kitajom Baktrię, zakładając dynastię Ghurydów. W 1161 r. kontynuował podboje, odbijając Ghaznawidom Ghaznę i Kabul. Gubernatorem Ghazny mianował w 1173 r. swojego brata Muhammada Ghori’ego, namawiając go do wypraw na subkontynent indyjski.

Podobnie jak przed nim Mahmud Ghazni, Muhammad Ghori zajął najpierw w 1178 r. królestwo izmailickie Multan w północnym Sindh, który poprzednio uniezależnił się od Ghaznawidów. Następnie zdobył całą pendżabską część Pakistanu i północnych Indii, a później Równinę Gangesu, aż po dzisiejszy Bihar i zachodnią Bengalię.

W trakcie wyprawy splądrował i zniszczył on wiele dużych klasztorów buddyjskich, włącznie z Wikramaśilą i Odantapuri w 1200 r. Lokalny władca Sena zamienił je w koszary wojskowe, próbując udaremnić inwazję.

Być może przywódcy Ghurydów motywowali swoje wojska do zaciętej walki za pomocą religijnej indoktrynacji, tak jak każdy kraj robi to za pomocą propagandy politycznej czy patriotycznej. Ich głównym celem jednak – jak to w przypadku większości napastników – było zdobycie terytorium, łupów i władzy. Dlatego też Ghurydzi zburzyli tylko te klasztory, które znajdowały się bezpośrednio na szlaku ich inwazji. Nalanda i Bodh Gaja na przykład były położone na uboczu. Gdy więc tybetański tłumacz Czag Lotsawa odwiedził je w 1235 r., były uszkodzone i splądrowane, działały jednak nadal, zamieszkane przez małe grupy mnichów. Klasztor Dżagaddala w północnym Bengalu pozostał natomiast nietknięty i rozwijał się dynamicznie.

Ghurydzi nie mieli też zamiaru zdobywać Kaszmiru czy nawracać tamtejszych buddystów na islam. Kaszmir był w tym czasie biedny, a jego klasztory nie posiadały wiele, co można byłoby złupić. Co więcej, jako że Ghurydzi nie płacili swoim generałom ani gubernatorom, ani ich nie zaopatrywali, oczekiwali, że ci będą się utrzymywać sami kosztem podbitych. Gdyby gubernatorzy siłą nawracali ludzi pod ich rządami na islam, nie mogliby obciążać znacznej liczby ludności dodatkowymi podatkami. Tak więc, podobnie jak w Afganistanie, Ghurydzi kontynuowali tradycyjny zwyczaj nadawania statusu dhimmi innowiercom w Indiach i ściągania od nich pogłównego (dżizja).

W 1215 r. Czyngis-chan, założyciel imperium mongolskiego, odebrał Afganistan Ghurydom. Jak to było w jego zwyczaju, wybijał tych, którzy stawiali mu opór, niszcząc ich kraje. Nie jest jasne, co się w tym czasie stało z pozostałościami buddyzmu w Afganistanie. Czyngis tolerował wszystkie religie, pod warunkiem, że ich zwierzchnicy odprawiali modły za jego długie życie i sukcesy militarne. Na przykład w 1219 r. wezwał z Chin do Afganistanu znanego mistrza taoizmu, aby ten pomodlił się za niego i sporządził eliksir nieśmiertelności.

Po śmierci Czyngis-chana w 1227 r. jego imperium zostało podzielone między jego spadkobierców. Syn Czagataj otrzymał Sogdianę i Afganistan, gdzie założył Chanat Czagatajski. W 1258 r. wnuk Czyngis-chana Hulagu podbił Persję i obalił Kalifat Abbasydzki w Bagdadzie. Założył państwo Ilchanidów, wkrótce zapraszając na swój dwór w północno-zachodniej Persji mnichów buddyjskich z Tybetu, Kaszmiru i Ladakhu. Królestwo Ilchanidów było potężniejsze niż Chanat Czagatajski i początkowo zdominowało swoich kuzynów. Ponieważ mnisi musieli przejść przez Afganistan w drodze do Persji, z pewnością otrzymali tam oficjalne wsparcie.

Niektórzy uczeni sądzą, że przybyli do Persji mnisi tybetańscy najprawdopodobniej reprezentowali szkołę drikung tradycji kagju i zaproszenie ich przez Hulagu mogło być motywowane politycznie. W 1260 r. jego kuzyn Kubiłaj-chan, mongolski władca północnych Chin, ogłosił się Wielkim Chanem wszystkich Mongołów. Kubiłaj był zwolennikiem tradycji sakja buddyzmu tybetańskiego, czyniąc jej zwierzchników nominalnymi suzerenami Tybetu. Jeszcze zanim to nastąpiło, zwierzchnicy drikung kagju zyskali w Tybecie na politycznym znaczeniu. Głównym rywalem Kubiłaja był inny kuzyn, Chajdu, który panował we wschodnim Turkiestanie, będący zwolennikiem nurtu drikung kagju. Być może Hulagu chciał się w walce o władzę sprzymierzyć z Chajdu.

Niektórzy sądzą, że powodem zwrócenia się Kubiłaja i Chajdu w stronę buddyzmu tybetańskiego było pozyskanie nadprzyrodzonego wsparcia Mahakali, buddyjskiego opiekuna czczonego, zarówno przez tradycję sakja, jak i kagju. Mahakala był opiekunem Tangutów, którzy panowali nad terytorium między Tybetem i Mongolią. W końcu ich dziad, Czyngis Chan, został zabity w walce przez Tangutów, na pewno z nadprzyrodzoną pomocą. Jest mało prawdopodobne, by przywódcy mongolscy, m.in. Hulagu, wybrali tybetański buddyzm ze względu na jego głęboko filozoficzne nauki.

Po śmierci Hulagu w 1266 r. Chanat Czagatajski uzyskał pewną niezależność od Ilhanidów i sprzymierzył się z Chajdu w walce przeciwko Kubiłaj-chanowi. W międzyczasie następcy Hulagu byli zmienni, popierając na przemian buddyzm tybetański i islam, najwyraźniej także z przyczyn politycznych. Syn Hulagu Abagha kontynuował politykę swojego ojca wspierania tybetańskiego buddyzmu. Jednak brat Abaghy Takudar, który zastąpił go w 1282 r., przeszedł na islam, aby uzyskać na miejscu wsparcie inwazji na Egipt. Syn Abaghy Arghun pokonał swojego wuja i został ilchanem w 1284 r. Ustanowił buddyzm religią państwową w Persji, zakładając tam szereg klasztorów. Gdy Arghun zmarł w 1291 r., ilchanem został jego brat Gaihatu. Mnisi tybetańscy nadali mu imię Rinczen Dordże, ale Gaihatu był zdegenerowanym pijakiem, nie przysparzającym chwały wyznawcom buddyzmu. Na wzór Chin wprowadził on pieniądze papierowe, co spowodowało katastrofę gospodarczą.

Gaihatu zmarł w 1295 r. – rok po śmierci Kubiłaja-chana. Na tronie zasiadł syn Arghuna Ghazan. Przywrócił on islam jako religię państwową, niszcząc nowe klasztory buddyjskie. Niektórzy uczeni zmianę kierunku polityki religijnej Ghazana Chana tłumaczą wolą zdystansowania się od reform i przekonań swojego wuja, jak również zaznaczenia swojej niezależności od mongolskich Chin.

Pomimo wydania rozkazu zburzenia klasztorów buddyjskich wydaje się, że Ghazan Chan nie zamierzał zniszczyć wszystkiego, co było związane z tą religią. Raszyd al-Din'owi zlecił napisanie Historii Powszechnej (arab. Jami’ al-Tawarikh) w perskiej i arabskiej wersji językowej. W części dotyczącej historii kultur ludów podbitych przez Mongołów, Raszyd ad-Din zamieścił rozdział Życie i nauczanie Buddy. Aby pomóc historykowi w badaniach, Ghazan Chan zaprosił na swój dwór mnicha buddyjskiego z Kaszmiru Bakszi Kamalaszri'ego. Tak jak wcześniej al-Kermani, Raszyd przedstawił buddyzm w sposób łatwo zrozumiały dla muzułmanów, np. nazywając Buddę prorokiem, bogów deva aniołami, a Marę diabłem.

Raszyd ad-Din relacjonował, że w jego czasach w Persji wydano 11 tekstów buddyjskich w tłumaczeniu na arabski. M.in. były to teksty mahajany takie jak Sutra o rozmieszczeniu czystej krainy szczęścia (sanskr. Sukhavativyuha Sutra, dotycząca czystej krainy Amitabhy), Sutra o rozmieszczzeniu tak, jak plecionego kosza (sanskr. Karandavyuha Sutra, dotyczy Awalokiteśwary, uosobienia współczucia) oraz Przedstawienie Majtrei (sanskr. Maitreyavyakarana, dotyczy Majtrei – przyszłego Buddy i uosobienia miłości). Teksty te bez wątpienia były częścią dorobku tłumaczeń sporządzonych od VIII w. pod patronatem kalifów abbasydzkich w bagdadzkim Domu Wiedzy.

Raszyd ad-Din dokończył swoje dzieło w 1305 r., w okresie panowania następcy Ghazana, Uldżajtu. Wydaje się, że w tym czasie mnisi buddyjscy wciąż byli obecni w Persji, przynajmniej do śmierci Uldżajtu w 1316, ponieważ mnisi bez powodzenia próbowali nawrócić władcę mongolskiego na buddyzm. Tak więc przynajmniej do tego czasu mnisi buddyjscy przechodzili wielokrotnie przez Afganistan, wobec tego być może wciąż byli chętnie widziani na dworze Czagatajów.

W 1321 r. imperium Czagatajów podzieliło się na dwie części – zachodnia obejmowała Sogdianę i Af­ganistan. Już na początku jego chanowie przeszli na islam. Ilchanat w Persji rozdrobnił, a w 1336 r. rozpadł się. Po tym wydarzeniu nic nie wskazuje na dalszą obecność buddyzmu w Afganistanie. Trwał tam prawie 19 stuleci. Wiedza o buddyzmie jednak nie zaginęła. Timur (Tamerlan) podbił zachodnią część państwa Czagatajów w 1364 r., natomiast małe kraje powstałe na gruzach Ilchanatu w 1385 r. Syn i następca Timura Szahruh zlecił historykowi Hafiz-i Abru napisanie po persku Zbioru historii (arab. Majma’ al-Tawarikh). Praca, dokończona w 1425 r. w afgańskim Heracie – stolicy Szahruha, zawierała opis buddyzmu oparty na dziele Raszyda ad-Dina sprzed stulecia.